Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOLEBECZKA

Następne hasło: [KOLECIK] »

KOLEBKA (74) sb f

-b- (66), -p- (8),

o jasne; -e- (11), -é- (2); -e- KochTr; -é- OpecŻyw; -e- : -é- Mącz (10 : 1); a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	kolebka	kolebki
G	kolebki	kolebek
A	kolebkę	kolebki
I	kolebką
L	kolebce	kolebkach

sg N kolebka (26). ◊ G kolebki (11). ◊ A kolebkę (2). ◊ I kolebką (4). ◊ L kolebce (14). ◊ pl N kolebki (3). ◊ G kolebek (9). ◊ A kolebki (2). ◊ L kolebkach (3); -ach (2) SkarKaz, SkarKazSej, -åch (1) RejZwierc.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Kołyska, dziecinne łóżeczko na biegunach lub zawieszone u sufitu (28)
2. Rodzaj hamaku, wiszące łóżko (2)
3. Pojazd na pasach (często przystosowany do leżenia w podróży); lektyka (43)
4. Wóz (lub nosze) używany w czasie procesji do noszenia świętych posągów i obrazów (1)

1. Kołyska, dziecinne łóżeczko na biegunach lub zawieszone u sufitu; cunabulum Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Cn; cunae Murm, Mącz, Calep, Cn; asseda, crepundium, cuna, lectulus BartBydg; incunabula Mącz (28): Cunabulum, eyn wieg Kolebká. Cunae, lectuli in quibus cubant infantes. Murm 146; Mymer¹ 29; BartBydg 15b, 37, 38b [2 r.]; dzieciem ie też ſłać do kolebki z vrocżnikiem/ albo dzieci timi ziołi okładać zachowawa ie od złego vrzecżenia bab FalZioł I 64a, I 64a, 155b; LibMal 1551/164; On ſzedſzy potym ná targ/ woz kolebek kupił/ Dziwowáli ſie w domu / áboć ſie pan vpił. Ten powiedział/ będąli ták ſie prętko rodzić/ Nie będzie cżęſto trzebá/ po kolebki chodzić. RejFig Ee3v; BielKron 100v; Mącz 72a, 365b; HistRzym 37; SkarŻyw 412; StryjKron 557 [2 r.]; ArtKanc B15v; Calep 277a.

W charakterystycznych połączeniach: kolebka dziecinna, srebrna; przysłać kolebkę; kolebki nie mieć; do kolebki położyć (kłaść) (2), słać; z kolebki wynosić, wyskoczyć; naleźć w kolebce.

Zwroty: »kolebkę kołysać« (1): IEſlim kiedy nád dźiećmi piórko miał zábáwić/ A k woli temu wieku lekkié rymy ſtáwić: Bodayże bych był ráczéy kolebkę kołyſał KochTr 4.

»w kolebce leżeć, być, [będący]« = być niemowlęciem [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): Temuto Platonowi (iakoż Valerius piſze) gdi ieſzcże był w kolebce, na vſta pczoły miod kładły, znamionuiąc zoſobna ſłodkoſć mowy iego. BielŻyw 79; GliczKsiąż D8, K2v; BielKron 102v; o czym ieſt wiele wrzaſkow miedzy wámi/ ná pány y dźierżawce dobr krolewſkich/ [...] ná ich ſyny w kolebkách/ y doroſłe/ ktorzy nigdy áni krolom áni Rzeczypoſpolitey nie ſłużyli SkarKazSej 693b; [Małych dziatek w kolibkach/ zlicżyć ſą rzecży brzydkie/ Ktorycheś ſwoią ſzabłą/ ſam pomordował wſzytkie NeothAcros C4v].

Złośl. (1):

Wyrażenie: »kolebka dziecinna« (1): Zániechaymy [...] drogich á nikczemnych wozow/ á rádniey kolebek dziećinnych ábo klatek VotSzl C4.

2. Rodzaj hamaku, wiszące łóżko (2): domy máią [...]/ w ktorych fłupy cżynią/ v ktorych wiążą báwełniáne ſieći co ná nich legáią/ ták gęſtho iedná podle drugiey iż ony kolepki rozeznawáią/ kthore cżyie mieyſce BielKron 452v, 46 lv.

3. Pojazd na pasach (często przystosowany do leżenia w podróży); lektyka; lectica Murm, BartBydg, Mącz, Cn; arcera Murm, BartBydg, Calep; pilentum Mącz, Calep, Cn; raeda Mącz, Vulg; gestatorium Mącz, Cn; pensilis currus, epirhedium, petoritum, quadriga, cameratum vehiculum Mącz; staticulum Calep; arcirma, arcuma, basterna, carpentum, chiramaxium, ferculum, lecticula, gestatoria sella, vehiculum pensile Cn (43): LibMal 1550/153; RejFig Cc6 [2 r.]; Loſko franczuſkie ſkladane male, ktore w Colebcze v K. Jei Mczi bywa WyprKr 101, 97, 97v, 98, 112 [2 r.], 121; BielKron 403; Lectica, Lożko noſzące/ my zowiemy kolebką. Mącz 186d; Petoricum, Wiſząci wóz/ koliébká/ wáſążek. Mącz 296b, 32d, 288a, 299c; Znam ia dobrze tę pánią/ bo też to rádá cżyni/ iż sſtępuiącz s kolebki/ vkaże cżáſem trofzkę nogi GórnDworz N5v, R; RejZwierc 17, 31, 58v; Sam s Płockim/ y s Poznáńſkim Biſkupy zá tymi/ W kolebce ſwietney iechał StryjWjaz B2; ActReg 82 [2 r.]; WujNT Apoc 18/13; SkarKaz 580b [2 r.]; SkarKazSej 704b.

W charakterystycznych połączeniach: kolebka przyprawna, świetna, złota (2); zstępować z kolebki; przed kolebką jachać; na kolebkach wozić; przy kolebce jachać; w kolebce (przy)jechać (2).

Wyrażenie: »końska kolebka« (4): Lectica. eyn roſzbor Konſka kolebká. Murm 146, 146; BartBydg 13, 80.

Szeregi: »kolebka, (albo, i) kareta« (4): Calep 89a, 805b; Dla bab, ſłużbiſtych, zásię kolebki, kárety CiekPotr 30; SkarKazSej 666b.

»lektyka, (albo) kolebka« (3): A mądrzy walecżnicy záwżdy śiwe á poważne ludzi/ ktorzy y widáli/ y ſłycháli/ y cżynili/ tedy ná lektykach álbo ná kolebkach każą zá woyſki woźić/ á ich rády á pámięci vżywáią. RejZwierc 145; Calep 89a, 1003a.

»rydwan albo (a) kolebka« [szyk 2 : 1] (3): Więc pániey do rydwaná álbo do kolebki/ Iuż tám rázem záprzągay ony cżtery wſzytki. RejWiz 57; Mącz 25a; SkarKazSej 666b.

»(nie) woz, (ani, albo) kolebka« [szyk 2 : 1] (3): O nábożná duſſo/ oględáy iako [...] matuchna bożá/ ijdzie [...] nie na wozie/ anij na kolébce/ ale pieſſki. OpecŻyw 10v; Mącz 106d, 145a.

4. Wóz (lub nosze) używany w czasie procesji do noszenia świętych posągów i obrazów (1): Thensa, Známienicie pięknemi oponkámi nákrita y obwieſzona kolebká álbo pokłat ná których álbo pod któremi pogáni ſwe ſwrątośći y obrázy w proceſią wynośili/ v nas może być zwan Monſtránceyny grób. Mącz 454c.

Synonimy: 1. kołyska; 3. korab.