Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOŃCZYTY

Następne hasło: KOŃSKIE »

KOŃSKI (212) ai

ai (210), sb n (2) [w funkcji n-loc].

-o- (36), -ó- (4); -ó- KochBr, też Calep; -o- : -ó- Mącz (31 : 1), KochPhaen (1 : 1).

Fleksja

sg
m	N	koński	f	N	końskå, końsk(a)	n	N	końskié
	G	końskiégo		G	końskiéj		G	końskiégo
	D	koński(e)mu		D	koński(e)j		D
	A	koński		A	końską		A	końskié
	I	końskim		I			I
	L	końskim		L	koński(e)j		L	końskim

pl
N	m pers	końscy
N	subst	końskié
G		końskich
D		końskim
A	subst	końskié
I	f	końskimi
I	n	koński(e)mi, końskimi
L		końskich

sg m N koński (30). ◊ G końskiégo (10); -égo (3), -(e)go (7). ◊ D koński(e)mu (1). ◊ A koński (12). ◊ I końskim (2). ◊ L końskim (1). ◊ f N końskå (2), końsk(a) (15). ◊ G końskiéj (10); -éj (4), -(e)j (6). ◊ D koński(e)j (2). ◊ A końską (10). ◊ L koński(e)j (1). n N końskié (17); -é (1), -(e) (16). ◊ G końskiégo (9); -égo (2), -(e)go (7). ◊ A końskié (8); -é (4), -(e) (4). ◊ L końskim (6). ◊ N pl m pers końscy (1). subst końskié (5); -é (1) KochPhaen, -e (1) MurzNT, -(e) (3). ◊ G końskich (29). ◊ D końskim (1). ◊ A subst końskié (31); -é (13), -(e) (18). ◊ I f końskimi (3). n koński(e)mi (1) FalZioł, końskimi (1) StryjKron. ◊ L końskich (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „koń”
- 1. Od znacz. ‘zwierzę domowe służące jako siła pociągowa lub pod wierzch’ (196)
  - a. Będący częścią ciała konia (56)
  - b. Pochodzący od konia (19)
  - c. Cechujący konia (6)
  - d. Określający chorobę konia (37)
  - e. Przeznaczony dla konia (30)
  - f. Złożony z koni (6)
  - g. Podobny do konia (8)
  - h. Któremu uległ koń (1)
  - i. Będący koniem (3)
  - j. Wykonywany przez konia (3)
  - k. Wprawiany w ruch przez konia (8)
  - l. Zajmujący się koniem (6)
  - ł. Płacony za konia (1)
  - m. Którego obiektem są konie (2)
  - n. Wchodzi w skład derywatu kompleksowego od połączenia z przydawką „koński” (4)
- 2. Od znacz. ‘gwiazdozbiór Pegaza’; będący częścią tego gwiazdozbioru (2)
- 3. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (10)
- 4. n-loc (3)
  - a. Miejscowość: »Końskie« (2)
  - b. Rzeka (1)

Przymiotnik od „koń”:

1. Od znacz. ‘zwierzę domowe służące jako siła pociągowa lub pod wierzch’; equarius, equinus Mącz, Calep, Cn; caballinus Mącz, Calep; cauterinus Cn (196): Caballinus, Koński. Mącz 28c, 107b [2 r.]; Calep 144a, 370a [2 r.].

a. Będący częścią ciała konia (56): Wezmi ſzpiku z koſci Końſkiey á rozpuſć na ogniu w panewcze FalZioł V 113, V 109v, 113v; GlabGad C5v; MiechGlab 22; pirog [...] iákoby owá poduſzká co v ſzley bywa ná końſkich pierſiach BielKron 435; Wypądza też kámień wſzeláki ſucha śledźioná końſka SienLek 106v; tymże biélmo ná końſkim oku poſypuy. SienLek 166; Ieſt ieſzcze máść dobra ná rozśiádáłé nogi końſkie SienLek 175, 47, 94v, 123, 158v [2 r.], 165v (28); GórnDworz E8v; Przetoż maſz być włocżon v ogoná końſkiego vwiązány HistRzym 48, 75; BielSpr 22v, 47v; KochMon 32; Włoſieńnicę ſkońſkich włoſow bárzo oſtrą zwęzełkámi/ ná gołym ćiele [...] nośił. SkarŻyw 472, 160; StryjKron 121, 777; KlonWor 76.

W porównaniach (2): Hircipite dicuntur homines qui duros pilos habent, Którzy mayą łep yáko końską grzywę. Mącz 156d; KochBr 151.

W charakterystycznych połączeniach: brzuch koński(-a, -e), głowa, język (2), kark, kość (6), krew (2), łeb, mięso (2), noga (9), ogon (4), oko (3), pierś (2), plec, sierć, śledziona, wargi, włos (5), wnątrze, ząb.

Wyrażenia: »końska grzywa« = capronae iuba Cn (2): Equina seta, Końska grziwá. Mącz 107b, 156d.

»końskie kopyto« = ungula equi Modrz [szyk 5 : 4] (9): FalZioł V 27; BielKron 18v, 126v; SienLek 106v, 126v, 134; ModrzBaz 127v; Kurzy ſię pył końſkimi wzruſzony kopyty StryjKron 702; KmitaSpit C5.

»końska kosa [= grzywa]« (1): Dźiś nożycóm podobna [broda]: iutro kóńſkiéy kośie KochBr 151.

b. Pochodzący od konia (19): Maſz wiedzieć iż tho w gnoy khońſki wſthawić w ſklanym nacżyniu FalZioł II 15a; Layno końſkie ſuche/ krew zaſtanawia FalZioł IV 10c; Vrina ktora ieſt zamączona/ zaburzona/ nie inaczey iakoby miała być końſka, albo bydlęcza. FalZioł V 67, IV 10b [2 r.], 28c, V 79, 83v; Mącz 107b, 127b; SienLek 102, 120, 134, 145, 152v (8); Calep 483a.

c. Cechujący konia (6): Generositas equi in oculis est, Węſołe [!] poiźrzenie końskie dobrego kónia znamienuye. Mącz 143d; Látá końſkie ták znáć maſz. SienLek 188, Aaaav; Iáko byſtrość końſka biegániem á vięćiem obroku bywa ſkroconá/ ták pożądliwośći byſtre pracámi y poſty bywáią hámowáne ModrzBaz 10v; Calep 370a; Zwykli bowiem ludzie konie w złoto/ ſrebro przyozdabiáć/ chociaż im tym nic ich nátury końſkiey nie vbywa. Phil F4.

d. Określający chorobę konia (37): Bielmo końſkie pśią żołćią z miodem/ pomázowáć. SienLek 165v; ná tęż ſkorkę téy máśći rozmaż/ á ná pryſzcz końſki przykłáday SienLek 184v; Biegunki konſkiéy léczenié SienLek Aaaa; Zápalenié konſkié czym chłodźić SienLek Aaaa2, 70, 166, 170, 172v, 182v (24); Bo rány końſkié tłuſtym záſkwárzáć każemy. WyprPl C2.

Wyrażenia: »parch koński« (5): Ná wſzelákié párchy końſkié/ máść bárzo pożyteczna SienLek 180v; Muchy to ieſt Párch końſki SienLek Aaaav, 180v [2 r.], Aaaav.

»trąd koński« [szyk 3 : 1] (4): Krſzczyce ieſt to końſki trąd SienLek Aaaa, Aaaa2 [3 r.].

»wilk koński« (1): (marg) Wilk Końſki (–) Są záś drugie krſzczyce/ thy wilkiem zową/ ktoré bywáią od kolan áż do kopytá SienLek 182.

»zołza końska« (2): Zołzy końſkié iáko léczyć SienLek Aaaa2, 183.

e. Przeznaczony dla konia (30): wſzythek vbior końſki był bárzo koſztowny BielKron 328v; Frontale quod ad frontem pertinet, Kápturek koński który kłádą ná vſzy y ná czoło. Mącz 137c, 286d; Naydźieſz téż tu y Końſkié Lékárſtwá/ od tego Lékárzá zebráné SienLek a4v, 70, 164, 164 żp, 164v, Aaaav, Aaaa2, Aaaa2 żp.

Wyrażenia: »chomąto końskie« (1): Tomex, Chomąto końskie álbo też poduſzeczki máłe poboczne które do śliey álbo też gdzie indzyey prziwięzuyą áby koniá nie tárły. Mącz 458a.

»naszejnik koński« (1): Monile etiam non solum hominum verum etiam equorum [...], Naſzeynik koński. Mącz 231b.

»pastwa końska; końskie pastwisko« (1; 1): dobrze tedy mieć gotową śpiżę káżdemu w ſwym woźie dla iákiey przygody záchowáłą/ tákież Końſkie páſtwiſká BielSpr 8; oni rzadko w domiech mieſzkáią/ więcey pod Namiothy przy Wodźie á páſtwie Końſkiey BielSpr 53v.

»plac koński« (1): przyſzedł názáiutrz do tego Zydá: y wyprowadził go o pułnocy ná plác końſki wmieśćie SkarŻyw 171.

»rząd koński« = phalerea Mącz; equorum lora, subiugia Cn (1): Phalereae, Naſtółká deká y inſze rzędi końskie. Mącz 296d.

»sprzężaj koński« (1): ſprzężay doſtátecżny/ ták końſki iáko wołowy [...]/ Kmiećiowi należące zoſtáwić GostGosp 42.

»stajnia końska« = equile Murm, BartBydg, Calep, Cn; caseale, stabulum equorum Mącz; praesepe, stabulum Cn [szyk 3 : 2] (5): Murm 133; BartBydg 51b; Caseale, Stáynia końska/ y też ynſzich zwierząd ym równych. Mącz 39d, 411c; Calep 370a.

»wędzidło końskie« = lupatum, lupus Mącz; frenum equi Vulg (6): Mącz 200a, b; y wyſzłá kreẃ z kádzi áż do wędzidł końſkich przez ſtáian tyſiąc y ſześć ſet. RejAp 125v [idem WujNT], 127; SkarŻyw 397; WujNT Apoc 14/20.

Szereg: »koński, bydlęcy« (1): Veterinaria medicina, Końskie/ bydlęce lekárſtwo. Mącz 491b.

f. Złożony z koni (6):

Wyrażenie: »stado końskie« = equitium Calep, Cn; pecus equinum Mącz; grex equorum JanStat; (pecuaria) equaria Cn (6): Kto ma ſtádo końſkie/ winien ie páſć od wigiliey s. Woyćiechá do wigiliey s. Micháłá. UstPraw E4v, E4v; Mącz 286a; GórnDworz D2; Calep 370a; SarnStat 1238.

g. Podobny do konia (8): Ippotamowie kthorzy ſą ſpoſobu końskiego/ okrutnie ie pożárli. HistAl H5v; Hippopodes/ nád morzem Tátárſkim Oceanem/ ći máią głowy cżłowiecże/ á nogi zádnie y przednie końſkie. BielKron 8, 452; Mącz 183b; ModrzBaz 108 marg; SkarŻyw 35; KmitaSpit C4v.

Zwrot: »pracować na końskich nogach [= ciężko]« (1): Prácuy ná końſkich nogach chroń ſie prożnowánia BielKom C6v.

h. Któremu uległ koń (1): po ſześći złotych ná Koń ná cżwierć roku im płácono/ y ſzkody Końſkie według Regeſtru BielSpr 70.

i. Będący koniem (3):

Wyrażenie: »końska maciorka, mać« = klacz (2 : 1): tá końſka mać ktora wſzędzie ku potrzebie ſemną bywáłá/ godnieyſza ieſt tego złotogłowu BielKron 348v; Będą wſiádáć k tey ſpráwie/ ná końſkie máćiorki. BielSat L3v [idem] BielSjem 26.

j. Wykonywany przez konia (3):

Wyrażenia: »końskie rżanie« (1): Hinnitus, Końskie rzánie. Mącz 156b.

»zawod koński« = cursus equorum Mącz (2): Mącz 450b; Grekowie [...] budowáli wielkie Theátrá y ine [...] mieyſcá/ ná kthorych [...] zawody końſkie/ wyśćigánia ná woziech/ [...] wſzem wobec ludziom ku tákowey pocieſze/ y nápáſieniu ocżu pokázowáli. GórnDworz O2.

k. Wprawiany w ruch przez konia (8):

Wyrażenia: »końska kolebka« = arcerra, lectica Murm, BartBydg (4): Arcerra, eyn roſzbor ader ſenffty: Konſka kołebká [!]. Murm 146, 146; BartBydg 13, 80.

»koński młyn« = mola asinaria Murm, Cn; mola equinaria BartBydg; mola equina Mącz; mola iumentaria a. machinaria Cn [szyk 3 : 1] (4): Murm 145; BartBydg 92; że téſz bywały osłowé młyny iako dźiś v nas końskie ſą MurzNT 86 marg; Mącz 229a.

l. Zajmujący się koniem (6):

Wyrażenia: »koński lekarz« = equarius medicus, veterinarius Mącz (2): Equarius medicus, Koński lekarż. Mącz 107b, 491b.

»objeżdżacz koński« = domitor equorum Mącz, Cn; agitator a. domator a. exercitator equorum, desultor, equiso, magister equitandi Cn (1): Domitor equorum, Obieżdżácz/ koński. Mącz 94b.

»koński pasterz« = agaso BartBydg; hippocomos Mącz; equorum pastor Cn (2): Agaso, konsky pastirz vel podkonye BartBydg 6b; Mącz 156c.

»roztrucharz [= handlarz] koński« (1): Hippocomi –Roztrucharze konſczi. Calep 483b.

Szereg: »koński, bydlęcy« (1): Veterinarius item, Koński bydlęcy lekars. Mącz 491b.

ł. Płacony za konia (1):

Wyrażenie: »myto końskie« (1): Equimentum, Myto końskie/ gdy koń ku ſwierzóbce bywa przipuſzczon. Mącz 107b.

m. Którego obiektem są konie (2): Philippus, Latine amator equorum, hoc est, bellicosus, Miłoſnik kóński/ waleczny/ żołnierz. Mącz 297c.

Szereg: »koński abo bydlęcy« (1): O złodźieyſtwie końſkim/ ábo bydlęcym. KlonWor 20.

n. Wchodzi w skład derywatu kompleksowego od połączenia z przydawką „koński” (4):

Wyrażenia: »ser koński« (1): Hippace – Ser konsky, z mileka konskiego vcziniony. Calep 483a.

»stopa, trop koński(-a)« = ślad nogi końskiej (2 : 1): Vestigium equi, Trop koński który kopytem wybił. Mącz 490a; Nádlećiał ſtopę końſką w ktorey było wody. Pełno CzahTr K4v, K3v.

2. Od znacz. ‘gwiazdozbiór Pegaza’; będący częścią tego gwiazdozbioru (2): Siłá gwiazd Pánná wſtáiąc ná morze pomyka: W ten czás Lutnia/ y Delphin/ w ten czás ſtrzałá znika. [...] Y łeb końſki/ y ſzyiá śięga Oceaná. KochPhaen 21, 18.

3. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (10):

»końska grzywa« = prawdopodobnie Equisetum arvense L. (Rost: koński ogon); skrzyp polny, bylina z rodziny skrzypowatych (Equisetaceae) (1): Equiselis, Herba, Końska grziwá. Mącz 107c.

»koński język« = Rumex L. (Rost: szczaw); szczaw, roślina z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) (2): Mącz 156c; Hippoglossa – Konski ięzik. Calep 483b.

»końskie kopyto« = Asarum europaeum L.; kopytnik pospolity, bylina z rodziny kokornakowatych (Aristolochiaceae) (6): Vngula cababellina [!]. Końſkie kopyto. FalZioł +5b; Wezmi [...] kwiatkow końſkiego kopyta FalZioł V 68v, I 154a [2 r.], 154 żp, V 71.

»koński szczaw« = Rumex obtusifolius L. (Rost); szczaw tępolistny, bylina z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) (1): Ieſt też drugy Zywokoſt cżyrwony ktory ma liſt podobny końſkiemu ſzcżawiowi FalZioł I 38c.

[»wyka końska« = Vicia Cracca L. (Rost: swierzepia wyka); wyka ptasia, bylina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae): Wyká Końſka/ Vicia/ Wyken. SienHerb M #, E3 # v.]

4. n-loc (3):

a. Miejscowość: »Końskie« (2):

Zestawienie w funkcji n-pers (2): Látá 1218. Iwo z Końskiego ſyn Saulow Kánonik Krákowſki á Kanclerz Leſtká białłego z domu Odrowąż/ po Wincenciuſie zoſtał biſkupem Krákowſkim. BielKron 359v, 364.

b. Rzeka (1):

Zestawienie: »Końska Woda« (1): Drugie rzeki zową Końſka wodá/ y Mołocżna. BielKron 431v.

Synonimy: 3. zest. »końskie kopyto«: kopytnik.

Cf [KONI], KONIOWY, KONNY

AŻ