Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOSTERSTWO

Następne hasło: KOSTKOWATY »

KOSTKA (310) sb f

f (148), m (162) [w funkcji n-pers].

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	kostka	kostki, Kostkowie
G	kostki	kostek
D	kostce
A	kostkę	kostki	kostce
I	kostką	kostkami
L	kostce	kostkach
V	Kostka
inne	pl A a. I - kostki

sg N kostka (142). ◊ G kostki (8). ◊ D kostce (10). ◊ A kostkę (14). ◊ I kostką (13). ◊ L kostce (4). ◊ V Kostka (22) [w funkcji n-pers]. ◊ pl N kostki (11). Kostkowie (5) [w funkcji n-pers]. ◊ G kostek (24). ◊ A kostki (26). ◊ I kostkami (18). ◊ A a. I kostki (8). ◊ L kostkach (4). ◊ du A (cum nm) kostce (1) SienLek 186v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Dem. od „kość” ‘jedna z części szkieletu ludzi i zwierząt; tkanka, substancja kostna’ (27)
- a. Szczątki, pozostałości zwłok, szkieletu; relikwie (4)
2. Chrząstka (3)
3. Wystająca nad stawem skokowym część kości piszczelowej (kostka przyśrodkowa) lub kości strzałkowej (kostka boczna) (34)
4. Dem. od „kość” ‘pestka’ (7)
5. Jeden z 4 sześciankow do gry, dawniej wyrabianych z kośći wołowych; sama gra (64)
- Przen: Los, szczęście; hazard (5)
6. Kwadracik (11)
7. Sześcian (2)
8. [Introligatorskie narzędzie kościane do gładzenia i wyrównywania]
9. n-pers (162)

1. Dem. od „kość” ‘jedna z części szkieletu ludzi i zwierząt; tkanka, substancja kostna’; ossiculum Mącz, Calep, Cn; talus Murm, Mymer¹; crusculum Mącz (27): PatKaz II 72; Cżlonki twé mlodziuchné/ ij koſtki nie winné/ w oſtré loże wlożoné/ w chuſtky obwinioné. OpecŻyw 19; Murm 63; Mymer¹ 23v; FalZioł V 81; Koſći iego ſą mocne iáko miedź/ á mnieyſze koſtki iego iáko drągi żelázne. BibRadz Iob 40/13; Mącz 63a, 69c, 270d; SienLek 140v, 186v [2 r.]; potrzebá tego było/ żeby ten domek głowá náſzá/ w ktorey ſubtylna rzecż rozum cżłowiecży chowáć ſie miał/ cienkimi á drobnemi koſthkámi okryta byłá GórnDworz I; CzechRozm 261; Calep 138a, 741a.

Zestawienie: lek. »martwa kostka« = martwa tkanka ustroju żywego powstała na skutek martwicy; scirrhoma, scirrhus Cn (6): włoſy/ [...] páznogćye/ brodawki/ y martwe koſtki/ ácz nye czuyą/ co yeſfc właſna ſpráwá źwirzęćyá żywego/ przedſye nye do końcá martwe ſą. KromRozm III D4v, D5v; Gdy koń martwą koſtkę ma/ á ty mu ią zágubić chceſz: muśiſz mu ią roſpalonym żelázem zeżżéć/ á tłuczonym grynſzpanem záſuć SienLek 183, 183 [2 r.], 184.

Wyrażenie przyimkowe: »po kostce« (1): Ossiculatim ‒ Pokoſtcze. Calep [741]a.

a. Szczątki, pozostałości zwłok, szkieletu; relikwie [w pl] (4): PAtrzże ná ty dubiele/ kiedy więc dutkuią/ Przez ſkło koſtki cáłuiąc/ ieſzcżeſz tho kupuią. RejZwierz 106; StryjKron 411, 467; Niech ſię ná ich groby rzucą/ koſtki ich wykopią/ y w niwecż obrocą ReszPrz 96.

2. Chrząstka (3): Lzy Ielenie takież y koſtki w iego ſerczu nalezione/ pomagaią na drżenie ſercza gdy ſnimi piją chorzy. Platearins piſze iże taką koſć naydzie w ſerczu ielenim na lewey ſtronie/ Nie tak twarda iako inſza koſć/ ale ieſt martwa iekoby [!] żyła klijowata trochę żołta FalZioł IV 8c; SienLek 110 [2 r.].

3. Wystająca nad stawem skokowym część kości piszczelowej (kostka przyśrodkowa) lub kości strzałkowej (kostka boczna); talus BartBydg, Mącz, Cn; malleolus Mącz (34): Talus, kostka, est pars pedis postrema, os prope calcaneum, etc. BartBydg 155b; Ziłki nad koſtkami/ ktore nieſą miedzy nogami zacięte puſzcżadłem: pomagaią tym ludziom ktorzy bolenie maią w biodrach FalZioł V 59; Też bańki nad koſtkami ſtawiane/ ſwoię rzecż białem głowam poruſzaią FalZioł V 60v, V 27, 41, 59, 67v [3 r.]; Dałaś nogi moie w okowy/ ktore ſię wiádły w koſtki nog moich [super talos pedum meorum imprimetur] BibRadz Iob 13/27; Mącz 205b, 371a, 439a [2 r.]; SienLek 36, 52, 117, 125, 187; Calep 952a; Ty oſtátnim rátunkiem: gdy rzecży nie ſłużą/ Cżyniſz ochotne nogi y puſzcżaſz ná dłużą: Przypáſuieſz do koſtek podwiąſki ſkrzydláte KlonWor 1.

Wyrażenie: »kostki miedzynożne« (2): Też żyłki dwie/ ktore ſą nad koſtkami miedzy nożnemi: puſzcżadłem zacięte/ poruſzaią ſwoię rzecż białem głowam FalZioł V 59, V 59.

Szereg: »głozny albo kostki« (1): Głozny albo koſtki miąſſze á wypukłe tak iż ſie barzo znog vkazuią, znamionuią cżłouieka mgłego GlabGad P6v.

Wyrażenia przyimkowe: »do kostki« (1): Talaris, et hoc talare, Co áż do koſtki záchodźi. Mącz 439a.

»do kostek« = (usque) ad talos Mącz, Cn; talaris Calep; talo tenus Cn (4): pánienki bárzo piękne/ ktore miáły włoſy ſlicżne áż do koſtek. HistAl M3; RejWiz 56v; Demissa usque ad talos purpura, Szkárłatna ſzátá áż do koſtek długa. Mącz 226a; Calep 1045b.

»po kostki« (5): OpecŻyw [127]; Po koſtki we krwi ſwoyey będzyecye brodzili LubPs P5v; RejWiz 72; RejZwierc 263v; vbiór zniewieśćiáły/ długi áż po koſtki OrzJan 19.

4. Dem. od „kość” ‘pestka’; acinus Mymer¹, BartBydg; granellum uvae BartBydg (7): ono wſzytko [brzoskwinie i orzechy] poiadł. Koſtki z łuſzcżynámi zebrał/ A Bogu ie ofiárował BierEz L3; Acinus. weyn bern kern. winna koſtka. Mymer¹ 19v; BartBydg 4b; FalZioł V 33v; RejFig Bb; SienLek 56v; Calep 942b.

W charakterystycznych połączeniach: kostka brzoskwiniowa, daktylorum, oliwowa, winna (2).

5. Jeden z 4 sześciankow do gry, dawniej wyrabianych z kośći wołowych; sama gra; tessera Murm, Mymer¹, Mącz, Calep, Cn; talus Mącz, Modrz; alea Mącz, Cn; senio Calep [w tym w pl (49)] (64): Murm 190; Mymer¹ 10v; BielKom Fv, F2v; Koſtkámi ſie paráią łotrzykowie w leſie. RejZwierz 27v; Mącz 33e, 334a, 390c, 439a, 451 d; GórnDworz M4; ModrzBaz 42v; SkarŻyw 414; KochPieś 62; Calep 968a, 1045b, 1059a.

W połączeniach szeregowych (14): KromRozm I Nv; GliczKsiąż G6, I7v; GroicPorz b4; Alea, Każda grá/ która ná fortunie wiśi/ yáko ſą koſtki/ kárty/ warcaby. Mącz 6c, 327c; GórnDworz M4; [dworzanie] żywą w leniſtwie y w nicżemnośći/ zá ktorą idą ſzáchy/ koſtki/ trunecżne bieſiády/ gámrácye/ y inſze dworne zarázy. ModrzBaz 13, 13, 36v; SarnStat 707; Przytym muzyki, tańce, kárty, koſtki, zwády, Rány, mordy, zaboyſtwá CiekPotr 17, 32; CzahTr Iv.

Zwroty: »kostki, kostką (a. kostkami), kostek grać« = ludere tesseris Mącz, Cn; alea se oblectare, ludere aleam Cn [szyk zmienny] (9 : 3 : 1): ZapWar b.r. nr 2229; KromRozm I Nv; GliczKsiąż G6, I7v; RejZwierz 27v; Abowiem ktorzi dla zyſku koſtki graią/ tedyby mogli dla więtſzego pozytku/ ſprawy ſłuſznieyſze ſprawować KwiatKsiąż P3v; Mącz 198c; GórnDworz M4; RejPos 225v; [maszkarnicy] ná cudze domy náchodzą/ á tym obycżáiem álbo iáką korziść łowią poſzeptem/ ábo milcżkiem koſtkámi gráiąc: ábo ſkacżą/ ábo igráią/ ábo ſproſnie á niewſtydliwie mowią? ModrzBaz 36, 28; áby nápotym żaden obywátel náſz z cudzoźiemcem/ którégobykolwiek ſtann y záwołánia był/ nie grał koſtek ná pożyczki álbo ná wiárę/ chybá o gotowé pieniądze. SarnStat 707; SapEpit A4v.

»[o co] kostki, kostką (a. kostkami) miotać« [szyk zmienny] (1 : 2): odzienijé iego wziąwſſy/ na cżworo ié rozdzielili/ ij koſtki onie miotali/ tzo ſie komu doſtatz mialo OpecŻyw 142; KochPs 31; o wielki klenot s fortuną máłą koſtką mieceſz RejZwierc 135.

»puścić kostki« (1): Mittere talos, Puśćić koſtki po ſtole. Mącz 225a.

»(wy)rzucić kostkę (a. kostki), kostką« = iacere aleam Cn [szyk zmienny] (2 : 1): Niedzielmy iéy/ ale rzutzmy koſtkę onię komu padnie. OpecŻyw 142; BielKom F2v; Mącz 338c.

Wyrażenia: »gra kostek, w kostki« = alea Calep, Cn (4 : 1): UstPraw B3, B3v; Alea ‒ Wſzeliaka gruwkoſtky [!]. Calep 50b; ABy ſzkodliwa grá koſtek [noxius ludus taxilorum JanStat 558] byłá wykorzeniona SarnStat 706, 706.

»granie kostek, w kostki« = talarius ludus Mącz [szyk 3 : 1] (3 : 1): Claudius Ceſarz o graniu koſtek xięgi wydał KwiatKsiąż P4, P3v; Mącz 439a; Calep 51a.

»oka u kostek« (1): áby źli á niebáczni niebyli [w radzie] do przemagánia ábo do wygrawánia iáko oká y koſtek [ne mali et imprudentes essent vice talorum ad vincendum]. ModrzBaz 30.

»kostek rzucenie« = talorum iactus Modrz [szyk 1 : 1] (2): Aza nieieſt podobne [obyczaj rozważania wotów] rzuceniu koſtek/ ktore tem ieſt lepſze/ im ſie więcey ocżek ná wirzchu vkáznie? ModrzBaz 30, 81.

Przen: Los, szczęście; hazard (5):

Frazy: »komu kostka padnie« (1): niechcę/ áby do tákowey poiedynkiem bitwy był chćiwy/ [...] mimo tho/ iż ieſt wielkie niebeſpiecżeńſtwo/ (bo á czo wiedzieć/ komu koſtká pádnie) GórnDworz E2.

»cożkolwiek kostka przyniesie« = jakikolwiek będzie los (1): Fores quicquid est futurum feriam, Niechay vroście ztąd co chce ya yednák zákołácę we drzwi álbo coſzkolwiek koſtká przinieſie Mącz 340d.

»[jako] kostka [komu] stanie (a. stawa)« = jak się komu szezęści, wiedzie (3): iáko dobry gracż/ gdy mu koſtká ná wárcabnicy zle ſtánie/ dobrem dániem ſobie pomoże. GórnDworz Hh6v; ácż thá koſtká rownie ták młodemu iáko y ſtáremu ſtawa/ zábiegayże radzęć początkom w czás. RejZwierc 134, 181.

[Wyrażenie: »kostka wojenna«: A ták ći trzey Bráćia Kniáziowie Litewſcy przyſtawáiąc ná tym/ co im ſzczęście y loſs álbo Koſtká woienna przynioſłá/ vgruntowáli ſię w Ruſkich przerzeczonych Xięſtwach StryjKron 326 (Linde).]

6. Kwadracik; quincunx, tessera, tetrans Cn (11): Szata Opadla, Axamitu czarne^go ze zlotem wzorziſte^go, w koſtke drobną. WyprKr 63, 30v, 41, 61, 66, 66v, 99v, 101v.

W charakterystycznych połączeniach: wzorzysty w kostkę (a. kostki) (3); kostka drobna (2), wysoka (2).

Wyrażenia: »kostka kliniasta« (2): Fereti zlote. Na rekawiech szati Axamitnei czarney, wKoſthke kliniaſtą. albo triangulową WyprKr 41, 65v.

»krzyżowa kostka« (1): Szata Opadla, Axamitu ſzarego wzorziſtego. w krzizową koſtkę. na kſztalt bierek WyprKr 67v.

7. Sześcian; cubus Mącz, Cn; tesella Calep; quadrantal Cn (2): Mącz 70c; Tessella ‒ Wſzelyaka rzecz czworograniſtą, badz czegla albo koſtka. Calep 1059a.

8. [Introligatorskie narzędzie kościane do gładzenia i wyrównywania: kleszczki zielazne do szczypania 2, kostki, które zowią falczbajn 3 InwMieszcz 1573 nr 183, 1566 nr 127.]

9. n-pers [w tym: w połączeniu z „pan” (144)] (162): pan Koſtká báwił ſie kſiędzem Mácieiowſkim/ y wielkim koſztem ſtał ná ie^go dworze GórnDworz B5v, C, C2, C2v [2 r.], C3 [2 r.], C3v [4 r.] (131); Koſtkowie tym płużą w Pruſiech áż s pocżątku/ Zá ich ſpráwą ſpokoyne y bogáte Pruſy/ Dla tegoż ie porządkn záſłał Bog do Ruśi. PaprPan L4.

Zestawienia (30): MetrKor 46/65; MrowPieś kt; WyprKr 1v; Ná then cżás pan Andrzey Koſtká ták powiedział. GórnDworz C2, Dd7v; KwiatOpis A2; PaprPan L4; Przisli Panowye slachetni wąſorczi Iako Pan Ian wąſorſki przeſzwyſkem Koſtka Gorni y synowyęti swemy ZapKościer 1584/47; Marczyn stanyslaw wąſzorſczi Koſtkowyę y Pán Ian waſzerſki dulak y Pán woczyech wąſzorſki Gruchala Mayą spolecznye to Imyęnę ZapKościer 1584/52v, 1580/8, 1584/45, 47 [2 r.], 48, 51v [2 r.] (19); SarnStat 1016, 1043, 1065, 1194.

Synonimy: 1. zest. »martwa kostka«: scyrrus; 2. chrząstek, chrzęsłka; 3. głozn, kot; 4. jądrko, pecka, pestka; 5. kot.