[zaloguj się]
[pdf]

KOŚCIELNY (1756) ai

o jasne; -e- (145), -é- (1) KochPs.

Fleksja
sg
mNkościelny fNkościelnå, kościeln(a) nNkościelné
Gkościelnégo Gkościelnéj, kościelnyj Gkościelnégo
Dkościeln(e)mu Dkościelnéj Dkościeln(e)mu
Akościelny, kościeln(e)go Akościelną Akościelne
Ikościelnym Ikościelną Ikościelnym, kościeln(e)m
Lkościelnym Lkościelnéj Lkościelnym
Vkościelny Vkościelna Vkościeln(e)
pl
N m pers kościelni, kościelné
subst kościelné
G kościelnych
D kościelnym, kościeln(e)m
A m pers kościelné, kościelnych
subst kościelné
I m kościelnymi, kościelnémi
f kościelnymi
n kościeln(e)mi, kościelnymi
L kościelnych
V m pers kościelni
inne formy
pl t I - kościeln(e)mi

sg m N kościelny (92). ◊ G kościelnégo (68); -égo (1), -(e)go (67). ◊ D kościeln(e)mu (9). ◊ A kościelny (35), kościeln(e)go (3). ◊ I kościelnym (25). ◊ L kościelnym (23). ◊ V kościelny (3). ◊ f N kościelnå (127), kościeln(a) (2). ◊ G kościelnéj (92), kościelnyj (1) MurzNT; ~ -éj (5), -(e)j (87). ◊ D kościelnéj (7); -éj (3), -(e)j (4). ◊ A kościelną (54). ◊ I kościelną (54). ◊ L kościelnéj (60); -éj (4), -(e)j (56). ◊ V kościelna (1). ◊ n N kościelné (46); -é (1), -(e) (45). ◊ G kościelnégo (59); -égo (5), -(e)go (54). ◊ D kościeln(e)mu (5). ◊ A kościelne (41); -é (3), -(e) (38). ◊ I kościelnym (15), kościeln(e)m (1) ComCrac. ◊ L kościelnym (22). ◊ V kościeln(e) (1). ◊ pl N m pers kościelni (77), kościelné (1); -i: -é BiałKat (1 : 1). subst kościelné (126); -é (13), -(e) (113). ◊ G kościelnych (275). ◊ D kościelnym (78), kościeln(e)m (1) ComCrac. ◊ A m pers kościelné (37), kościelnych (8); -ych BiałKat; -é : -ych KromRozm III (4 : 1), WujJud (4 : 2), SkarJedn (1 : 1), WujNT (6 : 3); ~ -é (2), -(e) (35). subst kościelné (196); -é (35), -(e) (161). ◊ I m kościelnymi (20), kościelnémi (14); -ymi KromRozm III (4), RejPosWiecz2, SkarJedn, StryjKron, CzechEp, WujNT (2); -émi ComCrac, RejPosWstaw (2), ModrzBaz, SarnStat; -ymi: -émi BielKron (1 : 2), WujJud (3 : 2), SkarŻyw (4 : 1), PowodPr (1 : 1), SkarKaz (1 : 3); ~ -émi (1), -(e)mi (13). f kościelnymi (10) SeklWyzn, SeklKat, RejKup, KromRozm III (2), KrowObr (2), OrzRozm, SkarJedn, CzechEp, kościelnémi (5) WróbŻołt, ModrzBaz, SarnStat (2), SkarKazSej; ~ -émi (2), -(e)mi (3). n kościeln(e)mi (6), kościelnymi (1) WujNT. pl t kościeln(e)mi (2). ◊ L kościelnych (91). ◊ V m pers kościelni (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Przymiotnik od ‘Kościół’ [w tym: w znacz. 1.,2., 3., 5.: o Kościele katolickim (1527), o Kościołach protestanckich (44)] (1745):
1. Od znacz. ‘chrześcijańska społeczność religijna’; ecclesiasticus JanStat, JanPrzyw, Cn; Ecclesiae JanStat, Cn (384): KromRozm II o4v; KromRozm III I8v, L3v, L7v, O5, P7; KrowObr 175v; Leop *2v; OrzList e4v; WujJud 45v, 144, 186; Y Kroniki Kośćielne ich [katolików] właſne iáwny fáłſz wiela Trádyciy (co ie Apoſtołom w Rzymie przywłaſzcżáć zwykli) pokázuią. WujJudConf 41v, 24, 152v, 195v; Thoż práwie piſzą Klemens Alexándrińſki/ y Euzebius Cezárieńſki w koſcielney hiſtoriey RejPosWstaw [1433] [2 r.], [1434]; chcę to w krotkośći pokázáć zwiela dzieiow kośćielnych máło co wybieráiąc SkarJedn 122, A3v, A7v, 5, 54, 89 (17); Był to/ iáko Doktorowie mowią/ Michał święty/ ſtroſz nawyſzſzy y obrońcá kośćielny SkarŻyw 501; nie dziwuię ſię/ iſz ſię ták cżeść Boſka y dobro kośćielne/ wcnotách Chrześćiáńſkich ſzerzyło SkarŻyw 511, 31 [2 r.], 41, 92 [3 r.], 114, 115 (30); Cżegoby dźiś nie wdźięcżnie przyiął Papież Rzymſki/ kiedyby w rożnicách kośćielnych/ Biſkup przećiwko Biſkupowi ſkárżąc/ do Krolá [...] á nie rácżey do Papieżá ſię vćiec miał. NiemObr 58, 88; LatHar 56, 124, 167; Przetoż zgołá wiáry nie dawáią wſzytkim dobrze doświádczonym hiſtoryom kośćielnym/ o cudách przez święte vczynionych. WujNT 365, 39 [2 r.], 72, 382, [405], 411 (10); SarnStat 178; Anániaſz z Sáphirą o vymę pożytku kośćielnego/ od Piotrá S. ná gárdłach byli pokaráni. PowodPr 21; Wiárá náſzá dwoygiem ſię świádectw wſpiera/ wnętrznym Duchá ś. y zwierzchnym kośćielnym SkarKaz Oooo3a, Ooood, Oooo3b; SkarKazSej 674b.

W przeciwstawieniach: »kościelny ... pogański, świecki« (2): Co iedno od Apoſtołow Chrześćiáńſtwá było/ co iedno Doktorow/ y Hiſtorykow kośćielnych y świeckich y Chrześćiáńſkich piſało/ wſzyſcy to práwie iednemi vſty zgodnie ćwierdzą SkarJedn 84; NiemObr 134.

W charakterystycznych połączeniach: kościelna(-y, -e) całość (2), chlubienie [= chluba] chwała, cześć, dobre (a. dobro) (5), dzieje, historyja (29), historyk (12), imię, kronika (2), kronikarz, modlitwa, nędza (2), niepokoj, nieprzyjaciel (2), obrona, obrońca, odstąpienie, pokoj (8), postępek, potrzeba, przygoda, pożytek, rozdział, rozerwanie, rożnica (2), sprawa, świadectwo, tajemnica (6), trudność, uczciwość, udręczenie, zgoda (2), zupełność, zwycięstwo.

Wyrażenia: »jedność (święta), zjednoczenie kościelne(-a)« [szyk 60 : 19] (78 : 1): KuczbKat 75, 180; Proſze P. Iezuſa [...] áby ſerce W.Kx.M. [...] do tego S. ziednocżenia kośćielnego wzbudzić racżył SkarJedn A7, A5v, A7v, A8v [3 r.], A*v, 1 (58); Bráterſtwo y ſpołecżność S. wiednośći kośćielney. SkarŻyw 206 marg, 87, 92 [2 r.], 119, 230, 309 [2 r.], 319, 335, 602; ReszHoz 135; LatHar 129; WujNT 77, 419 [2 r.], 611, 836, 859.

»księgi, pismo kościelne« [szyk 5 : 1] (3 : 3): BibRadz I 481; BielKron 158; WujJudConf 31v, 127v; Szukáć tedy ich żywotow mamy w kośćielnych piſmach Doktorow świętych y piſarzow Dzieiow kośćiołá Bożego SkarŻyw A5v; StryjKron 275.

»minister kościelny« = minister Eclesiae Modrz (1): to był ſtárodawny v Krześćian obycżay/ przy obierániu Miniſtrow Kośćielnych [in electionibus ministrorum Ecclesiae] ModrzBaz 46.

»pisarz, szkrybent kościelny« = autor piszący o prawdach wiary i należący do Kościoła katolickiego [szyk 7 : 2] (8 : 1): łácno ſie thego dowiedzieć s ſámych tytułow kſiąg kthore popiſáli Doktorowie ſwięći y Szkribentowie Koſcielni. SarnUzn B3v; RejPosRozpr c2v [2 r.]; SkarŻyw kt; o cżytániu piſm ſtárych kośćielnych piſárzow/ ktore poſpolićie Patreſámi názywáią CzechEpPOrz *2; Bo świádcźą o tym godni wiáry Theologowie y piſárze Kośćielni/ że y ná puſzcżách/ tákimi modlitwámi oni oycowie rozlicżnym pokuſom zábiegáli LatHar 511; WujNT 515, 808; SkarKazSej 680a.

»społeczność (a. spolność), towarzystwo, pospolitowanie, uczestnictwo kościelne(-a)« [szyk 6 : 1] (3 : 2 : 1 : 1): BielKron 194v; Páweł ſwięty też był oddał iednego s Korintu cżártowi w moc/ y wyrzućił go sſpołecżnośći koſcielney. RejPos 328; KuczbKat 180; RejPosWstaw [1432]; SkarJedn 42; SkarŻyw 389 [2 r.].

»starzy ewanjelistowie kościelni« = katolicy (1): A ieſli rzeką/ iż y my ſtárzy Ewángeliſtowie kośćielni cudow nie czynim: odpowiádamy im/ iż doſyć ná tym iż my cudá oycow náſzych [...] vkázuiemy SkarKaz 241a.

»tradycyja, podanie kościelne(-a)« [w tym: tradycyja a podanie (3)] [szyk 11 : 5] (11 : 8): KromRozm I K3v, M3v; KromRozm III A4v; ábowiem ni ſkąd inąd iedno z Trádyciey á z podánia Kośćielnego wiedźieć możećie że to á nie inſze ieſt práwe ſłowo Boże. WujJud 43v, 25v, 40 [2 r.], 41v, 43 [3 r.], 157v; SkarŻyw 93 [2 r.], 456; WujNT 740.

»(stary) zwyczaj, obyczaj kościelny« [szyk 15 : 5] (18 : 2): KromRozm I D, Ov [2 r.], O3; RejPos 348v marg; WujJud 155, 155v [2 r.], 199v, 216v; WujJudConf 155; RejPosRozpr c3v; SkarJedn 114; trzyma wiele doktorow y zwycżay kośćielny/ iſz tego mieśiącá [marca] świát ſtworzony/ y Chryſtus wćielony y ná krzyżu dla nas rozpięty ieſt. SkarŻyw 257, 312; WujNT 606 [2 r.], 733, Ddddddv; SkarKaz 382a.

Zestawienia: »doktor kościelny« = doctor Ecclesiae JanStat [szyk 65 : 16] (81): KuczbKat 90; Ieſli [!] Doktorom ſtárym Kośćielnym cżyli dźiśieyſzym nowym Ewángelikom rácżey mamy wierzyć. WujJud Mm, B4, 32, 33, 34v marg, 35 marg (12); RejPosRozpr cv; CzechRozm 98; SkarJedn 27, 84, 85 [2 r.], 97, 100 (11); SkarŻyw A4, 67, 90, 117 marg, 200 (14); NiemObr 53, 75; LatHar ++8v, 12, 57, 76, 123 (14); KołakSzczęśl A4v; WujNT przedm 9, 26, s. 4, 5, 47 (15); WysKaz 35; SarnStat 226; PowodPr 28, 31; SkarKaz 42b, 43a, 81b, 204a, 454a.

»ojcowie (święci a. dawni) kościelni« = pisarze pierwszych wieków chrześcijaństwa (do w. VIII) (5): SkarJedn 314; ná oſtátek miałem po ſobie y one Oyce dawne Kośćielne/ y Hiſtoryki przednieyſze NiemObr 66; WujNT przedm 26, s. 5, 661.

Szeregi: »apokryfa albo księgi kościelne« (1): KSięgi ktore poſpolicie zową Apokryfá/ álbo Kſięgi Kośćielne. BibRadz I 481.

»chrześcijański, kościelny« (1): [Izydor metropolit kijowski] Ruśi zgodę y iedność chrześćiáńſką kośćielną przyniosł. SkarJedn d6.

»ojcowski a kościelny« = patrystyczny (1): Ale my im nyemamy wyerzyć/ áni wychodźić od oycowſkyego á koſćyelnego podánya/ áni ináczey wyerzyć/ yedno yáko nam koſćyoły podáły. KromRozm I M3v.

»kościelny, powszechny« (2): Kośćielny Powſzechny zwycżay niema być odmienian. WujJud Mm4 [idem] 155v marg.

»kościelny to jest ubogich ludzi« (1): ktorzi ſami ſiebie paſſą y pozeraią maiętnoſci luczkie/ to czo koſcielne ieſt/ to ieſt vbogyoh ludzi woſſadzie albo parafiey SeklKat L2v.

W przen (79): LubPs aa3v; Ktory kámień właſnie nam známionował á figurował tego Páná náſzego/ od wiele budownikow wiáry ſwiętey wzgárdzonego/ kthory ſie potym przytráfił ná ſpoienie dwu kątow koſcielnych/to ieſt/ zakonu ſtárego y nowego. RejPos 250v; Piotr pochodnia wſzytkiey ziemie/ [...] mocna opoká wiáry/ ſtary kośćielny rozum. SkarŻyw 595, 209, 463; to właſny vrząd był Piotrá ś. [...] áby on napierwey ták Pogánom iáko y Sámárytanom nie tylko kośćielne drzwi otworzył/ ále też kluczmi ſobie poruczonemi niebo im odemknął WujNT 429; Biskupi ſą gwiazdy kośćielne. WujNT 841 marg, 859, Xxxxx2v; SkarKazSej 681a.

W charakterystycznych połączeniach: kościelna(-y -e) brana, drzwi, grunt, gwiazda, kąt, korona, kwiat, rozum.

Wyrażenia: »kościelne budowanie« [szyk 1 : 1] (2): ták głęboko/ ábo rácżey wyſoko (Bo budowánie kośćielne ná Ziemi/ do Niebá korzenie puſzcża) oſnowánie twoie záłożyli: iżeś Kośćiołá wſzytkiego nie wzruſzoną podporą y opoką zoſtáłá SkarJedn 395, 72.

»kościelne ciało« [szyk 1 : 1] (2): LatHar 625; Y on ieſt głową ćiáłá kośćielnego [corporis Ecclesiae] (marg) kośćiołá ſwego. (‒) WujNT Col 1/18.

»członek kościelny« = membrum ecclesiasticum JanStat [szyk 5 : 1] (6): Ale iáko wrzody nie ſą cżłonkámi ciáłá/ ták theż ći záráźliwi ludzye/ ktorzy ſą wrzodmi koſciołá Páná Kryſtuſowego/ nie ſą cżłonkámi koſcielnymi/ chociay ſą w koſciele. RejPosWiecz2 92; BiałKat 38v; odſzczepieńcy y chrzeſt máią y wiáre [!] máią: ále głowy iedney y páſterzá iednego nie máią. przetoſz wſzyſcy ći kośćielnymi cżłonkámi nie ſą SkarJedn 42; SkarŻyw 337; SarnStat 195, 896.

»duch kościelny« (1): nie ieſt cudo mniſzki y mnichy [...] do ſproſnośći przywieść. Bo do tego ſkłonna náturá. Ale do czyſtośći chowánia/ iáko duch kośćielny cżyni/ námowić ie y do opuſzczenia świátá młode y bogáte poćiągnąć: to ráczey wielkie ieſt cudo Ducha ś. SkarKaz 418b.

»fundament, osnowanie kościelne(-y)« [szyk 11 : 2] (12 : 1): WujJud 119v marg, Mmv; CzechRozm 166; SkarJedn 66 [2 r.], 72, 73, D3v; SkarŻyw 596, 597, 599, 601; Fundament kośćielny P. Chriſtus y Apoſtołowie. WujNT 887 marg.

»fundownik kościelny« (1): [męczennicy] napierwſzy byli Biſkupi y ſtarſzy Chrześćiáńſtwá [...] ná ktore ſię iad Pogáńſki więcey iáko ná fundowniki kośćielne rozśćiągał. SkarŻyw [407].

»głowa kościelna« (1): my [papież i kardynali] ieſteſmy głową kośćielną BielKron 230v.

»klucze kościelne« (6): O Rozgrzeſſeniu á to zową klucze koſcielne. SeklKat Xv, C3; Papież Papieżem ieſt/ y będźie: Klucze koſćielne ma/ Klucznikiem ieſt OrzList h3; WujJudConf 152v; KarnNap C3v; WujNT 76.

»opoka kościelna« (4): Chryſtus opoká kośćielna/ y Piotr opoká kośćielna/ ále inſzym á inſzym ſpoſobem. SkarJedn 73, 288; SkarŻyw 601.

»pasterz kościelny« [w tym: nawyższy pasterz kościelny (3)] [szyk 9 : 1] (10): SeklKat L2v; RejKup K; Iuż tu ſłuchay [...] káżdy páſterzu miey ná pyecży to ſwięte vpominánie Páná ſwego/ iuż nie tylko páſterzu koſcielny/ ále y thy páſterzu domku ſwego/ álbo cżeladki álbo poddánych ſwoich RejAp 18; SkarJedn 27; LatHar +7, 57; prawdy Chriſtuſowey żaden ſzukáć nie ma po kąćiech y zborách kácerſkich: ále v porządnych Biſkupow y páſterzow kośćielnych: y ná liktarzu ktory świeći wſzytkiemu domowi Bożemu. WujNT 842, 50, 349, 676.

»kościelny(-a) (duchowny(-a)) skarb, skarbnica« [szyk 3 : 3] (5 : 1): SeklKat Y3v; RejPos 23v marg; SkarŻyw 129; zá ktorym przywileiem y mocą od Páná BOgá podáną/ otwarzáli záwſze Biſkupi Rzymſcy/ [...] te ſkárby kośćielne duchowne ReszList 151, 168; odpuſty nie inſzego nie ſą/ iedno zaſług [...] Páná náſzego/ y świętych iego/ z duchowney Kośćielney ſkárbnice [...] przypiſánie. LatHar 286.

»słup, filar koácielny« [szyk 5 : 3] (6 : 2): RejKup z3; on/ papyeżem będąc/ yeſt Pyotrem á gruntem ſlupow koſcyelnych/ to yeſt biſkupow KromRozm III P5; Prot C2; RejZwierc 235; SkarJedn 91; SkarŻyw 93, 392; CzechEp 52.

»syn kościelny« (8): BielKron 230v; WujJud 191v; SkarŻyw 111, 269; Bo coż może być poczćiwſzego Ceſárzowi/ iáko że go zową ſynem kośćielnym? Abowiem dobry Ceſarz ieſt w kośćiele/ á nie nád kośćiołem. WujNT 93, 76, 867; SkarKaz 119b.

»węgielnik [= kamień węgielny] kościelny« (1): mamy ná to pomnieć [...] iżechmy ſą vtwirdzeni onym mocnym kwádratem á węgielnikiem koſcielnym Pánem náſzym Iezuſem Kriſtuſem RejPos 190.

2. Od znacz. ‘władza duchowna’; w Kościele rzymskokatolickim Urząd Nauczycielski Kościoła’ (922):
a. Związany z rządami nad Kościołem, należący do hierarchii kościelnej; w Kościele rzymskokatolickim należący do Urzędu Nauczycielskiego Kościoła; Ecclesiae, Ecclesiarum Modrz; ecclesiasticus JanStat, JanPrzyw (218): MetrKor 31/620v [2 r.], 621; DiarDop 107; GroicPorz ev; [papież Pelagijus] Vſtáwił wiele rzecży kościelnych ták w práwie/ kanoniech/ iáko y w inych rzecżach. BielKron 163v; Ten to Alexender Henryká Ceſárzá o gwałty kościelne klął/ iákom pirwey piſał. BielKron 177, 164, 174v, 177, 216, 216v; OrzQuin X2; WujJud 197; RejPosRozpr c2v, c3v [2 r.]; ModrzBaz 131; Monárchia kośćielna tylo ſamá trwa y trwáć będzie. SkarJedn d7, 128, 135, 177, 199, 221 (9); SkarŻyw 300, 310, 394, 518, 536; Kśięża Papieſcy Christuſowi służyć nie mogą, y dworu y kośćielnych plotek pilnuiąc. CzechEp 91 marg; [księża] niechcą ábj ludźie pytáli ſię y dowiádowáli o ſwey wierze/ tylko iżeby wiárę ſwą/ záwieśili ná wierze ſtárſzych y Práłatow kośćielnych. NiemObr 89; wſzytká ich [papieżnikow] kośćielna zacność/ y pewność/ do głowy/ y do fundámentu ſwego/ Papieżá Rzymſkiego śćiągáć ſię muśi. NiemObr 177, 179 [2 r.]; Swiecki vrząd nie ma ſię wdáwáć w kośćielne ſpráwy. WujNT 93 marg, 93, 726; SarnStat 211.

W przeciwstawieniach: »kościelny... świecki (2), pogański« (3): áby tám [...] gdzie pogáńſkie Kśiążętá mięſzkáły/ áby tám kośćielne kśiążętá przebywáły. SkarJedn 91, 201; WujNT 93.Cf Szereg.

W charakterystycznych połączeniach: kościelny (-a, -e) gwałt, gwałtownik, kanonija, książę, monarchija, nieprzyjaciel, obrona, odszczepieniec, oprawa, ozdoba, potrzeba, powaga (2), prałat, prełat, rzecz (10), skaźca, sprawa (4), zacność, zdrajca.

Wyrażenia: »dostojeństwo kościelne« = honores Ecclesiae Modrz; dignitas ecclesiastiea JanStat, JanPrzyw [szyk 9 : 1] (10): RejKup bb5v; ModrzBaz 133; SkarJedn 260; Przetoſz wezwány ná doſtoieńſtwá kośćielne zezwolic [!] ná nie nigdy niechćiał. SkarŻyw 202; SarnStat 35, 70, 181 [2 r.], 193, 890.

»moc, władza, możność kościelna« [w tym: moc i władza (1)] (8 : 3 : 1): SeklWyzn c2v; KromRozm I I3v; KrowObr 8v; BielKron 219; BiałKat 166; KuczbKat 210; áby [biskup rzymski] z ſtrony klucży/ poſłuſznym á práwowiernym do mocy kośćielney y ſpráwowánia zbáwienia ludzkiego/ do ſzáfunku ſkárbow Bożych otwarzał/ á złe nieſpokoyne y Heretyki karał SkarJedn 122, 68; SkarŻyw 364, 456; WujNT 649.

»posłuszeństwo, poddaństwo kościelne« [szyk 14 : 4] (17 : 1); OrzList d3v; OrzQuin Aa3v; WujJud 119v, 207; SkarJedn 164, 201, 208, 213, 263, 306, 402; SkarŻyw A2, 213, 544; LatHar 120; Prawdźiwy Duch Boży do poddáńſtwá kośćielnego wiedźie/ á pychy y [...] vporu niechce. SkarKaz 518b, 121a [2 r.].

»przełożony, sprawca kościelny« = ordinarius ecclesiasticus JanStat [szyk 45 : 5] (43 : 7): KromRozm III H5, I5, I6v, K6v, L2, L3v; KrowObr 69v; BielKron 177, 187; RejAp 34v; RejPos 21v marg, 23v marg, 234v, 299, 345v; KuczbKat kt, 75, 305 [2 r.]; WujJudConf 10v; RejPosRozpr c2v; Powiedz kośćiołowi/ to ieſt Biſkupom y przełożonym kośćielnym. SkarŻyw 93, 82, 170, 601; WujNT 60, 69, 76, 369, 372 marg (24); SarnStat 193.

»przywilej kościelny« (1): mąſz ná gárdło ią [małżonkę] poimáć chćiał: á oná do kośćiołá vćiek<ł>á. Niekazáł iey wydáwáć Woyćiech S. zá przywileymi kośćielnymi/ poniewaſz ſię do ołtarzá y pokuty S. obroćiłá SkarŻyw 354.

»rząd (święty), porządek kościelny« [szyk 21 : 3] (15 : 9): Yákoż yáſnyey mogł wypiſáć porządek koſcyelny y vrzędy/ ktore od kogo/ dla czego/ y poki ſą poſtánowyone? KromRozm III G8v, G3v, H6v marg, H7, L3, P3; KrowObr 4v; BielKron 210; RejPos 156; KuczbKat a2; WujJud 182v; SkarJedn 177, 208, 344; SkarŻyw 291, 319; WujNT przedm 31, s. 516; Rząd kośćielny P. Iezus ſtánowił po zmartwjchwſtániu. SkarKaz 242a, 205b, 606b, 611b; SkarKazSej 674b, 690b.

»sukcesyja kościelna« = nieprzerwane następstwo hierarchii rzymskokatolickiej idące w prostej linii od apostołów (1): Succeſſya kośćielna. SkarKaz Oooo2d.

»synod, (walny) sejm, zbor kościelny« = synodus ecclesiasticus Modrz [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): ModrzBaz 122; LatHar 120; y dáli ſię ná rozſądek Piotrá S. y tego pierwſzego Synodu kośćielnego. WujNT 460; nie ieſt wątpliwa náuká Koncyliow ábo Zborow kośćielnych/ ále iáwnie dobra y z Duchá S. WujNT 712.

»urząd kościelny« = honores ecclesiarum Modrz [w tym: urząd nawyższy kościelny = urząd papieski (2)] [szyk 34 : 3] (37): KromRozm III D3, G3, H6v, K2, L4; KrowObr 231; OrzList d2v; RejPos 345v; KuczbKat 115; WujJudConf 146, 150v, 169v; RejPosRozpr c2v [2 r.]; ModrzBaz 134; SkarJedn 8, 260; Piotr ná pierwſzym wezwániu náznácżony ná vrząd nawyżſzy kośćielny SkarŻyw 596 marg, 82, 319, 510 [2 r.], 596; gdy świecki vrząd przywłaſzcza ſobie to co nie ieſt iego (iáko rozſądek o wierze) y wtrąca ſię w vrzędy kośćielne; tedy go poddáni ſłucháć nie powinni. WujNT 93, 84, 93, 435 marg; SarnStat 71, 176; SkarKaz 81b, 118a, b, 418a, 421a, 518b, Ooooc, Oooo2c.

»urzędnik kościelny« = ordinarius JanStat [w tym: urzędnik kościelny nawyższy = papież (1)] [szyk 11 : 4] (15): KromRozm III H2, H3 [2 r.], H6, K7v, L3v; Bo ći wſzytcy [...] Zwierzchność Papieſką nád ſobą ználi/ w pokorze y ćichośći ſercá/ y w poddáńſtwie Vrzędniká kośćielnego nawjżfzego Pánu Bogu ſię podobáli. SkarJedn 352; to podległo rozſądkowi kośćielnemu y żywey Ewánieliey: to ieſt vrzędnikom kośćielnym/ á zwłaſzcżá Piotrowi náwyżſzemu tłumácżowi y wyznawcy y opoce wiáry SkarŻyw 364, 363, 535; LatHar 720; SarnStat 194; SkarKaz 206b, 610a, Ooood.

»wolność kościelna« = libertas ecclesiastica JanStat [szyk 1 : 2] (3): [św. Anzelm] ſię oświadcźał/ iſz nic przećiw kośćielney wolnośći ſpráwowáć w Rzymie od Krolá niemogł. SkarŻyw 336, 413; SarnStat 898.

»zwi(e)rzchność, przełożeństwo kościelne(-a)« [szyk 6 : 2] (5 : 3): KromRozm III F2v, Lv; Abowiem Biſkupſtwá y przełożeńſtwo Kośćielné Praca ieſt/ nie Páńſtwo BiałKat 38v; WujJud 201 [2 r.], Mm4v; PowodPr 37; SkarKazSej 680a.

Szereg: »kościelny i świecki« = ecclesiasticus et secularis JanStat (6): SarnStat 35, 70, 181, 890; Grzeſzni ſą bráćia náſzy [...] vrzędu kośćielnego y świeckiego w grzechu nie trácą SkarKaz Ooooc, 610a. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]
b. Nakazany, ustanowiony, nadany przez Urząd Nauczycielski Kościoła, obowiązujący w Kościele; Ecclesiae JanStat (160): Lecż Symeoná Proroká ſłowá y kazanie opiſane ſą/ iako męſkiey płći: ktorey ten vrząd náuki y kazánia kośćielnego właſny ieſt/ tym/ ktorzy ná to od Bogá wſtępkiem kośćielnym wyſadzeni ſą. SkarŻyw 114, 509, 517, 518 [2 r.]; ReszList 157; LatHar 111; Nie zábraniać Pan ſpráwiedliwośći/ áni ſrogiego karánia złych ludzi/ áni gáni vczynku Heliaſzowego/ áni poſtępkow kośćielnych/ ktore haeretyki choć ná gárdle karzą. WujNT 233, 232.

W przeciwstawieniach: »kościelny ... boży, pański« (2): A nieiedno teſtamenti koſcielne kradną nizczą [!]/ kaſſuią ale ſię też rzucili nateſtament pańſki SeklKat L2v; SkarŻyw 213.

W charakterystycznych połączeniach: kościelny(-a) dar (2), postępek (5), potrzeba, testament, wola, wstępek, występek.

Wyrażenia: »post kościelny« (4): Auguſtyn ś. y Epiphánius Aériuſzá/ y Hieronym ś. Iowinianá/ przeto/ że náprzećiw poſtom Kośćielnym mowił/ miedzy Heretyki pocżytáią WujJud 195, 195; LatHar 122; WujNT 700.

»przykazanie, nakazanie kościelne« [szyk 10 : 3] (12 : 1): KromRozm I F2v; Poſt w kośćiele zwycżáyny nic inſzego nie ieſt/ iedno wedle obycżáiu y nákazánia kośćielnego/ pewnych dni [...] raz tylko przez dźień [...) ćiáłu pośilenie dáwáć. WujJud 189v, 74v, 197; WujJudConf 101 v; Pięcioro przykazánie Kośćielne/ wſzytkim Chrześćijanom ſłużące. LatHar 119, 112, 119, 125, 127 [2 r.], 133, 749.

»rozkazanie kościelne« = mandatum sanctae Ecclesiae JanStat [szyk 6 : 1] (7): LatHar 122; Y przetoż chwálebne ieſt kośćielne roſkazánie/ áby ſię chorzy ludzie pierwey przez ſpowiedz y pokutę z Bogiem poiednáli WujNT 323, 64, 151, 452; SarnStat 190, 898.

»święto kościelne« (4): SkarŻyw 482; Swiętá Kośćielne/ iedne ſą wſzytkiemu świátu poſpolite LatHar 121, 322, 750.

»(święta) ustawa, postanowienie, uchwała kościelna(-e)« [szyk 31 : 2] (28 : 4 : 1): SeklWyzn e3 [2 r.]; RejKup z5; KromRozm I F3, H4 Marg, Iv, N2v; MurzNT 76; KromRozm III I7, O5v, P5; BielKron 148v; OrzQuin Aa3v; A pokázuie śie iáwnie z vſtáwy Kośćielney/ iż ma być Kápłan ktoryby álbo z porządnego vrzędu/ álbo ſobie poleconą rozgrzeſzánia moc miał. KuczbKat 215; WujJud 4, 15, 74, 107, 179, 198, L13, L15; SkarJedn 106, 259, 272, 333; SkarŻyw 456; CzechEp 131; NiemObr 153; náuki ábo vchwały kośćielne/ iedne mamy w piſmie zoſtáwione: á drugie z trádiciey (to ieſt z náuki ſłowney) Apoſtolſkiey w táiemnośći podáne. WujNT 717, 35, 64, 890.

»zakazanie kościelne« [szyk 1 : 1] (2): WujJud 197; pokármy z przyrodzenia ſwego niepokaláią/ ále ráczey niepoſłuſzeńſtwo: kiedy człowiek co ie przećiw Bozkiemu ábo kośćielnemu zákazániu. WujNT 64.

Szereg: »boży (a. boski) i (abo, to jest) kościelny« [szyk 7 : 1] (4 : 4): WujJud 76, 197; WujJudConf 101v; żadney ná tákie dobrowolne poſty obowiązki Boſkiey y Kośćielney nie máſz. LatHar 253, 112, 127, 133; WujNT 64. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]
α. Zgodny z regułami prawa kościelnego, z kanonami Kościoła; ecclesiasticus Modrz, JanStat, JanPrzyw; Ecclesiae, in Ecclesia JanStat (86): Obeſlány ná Synod przyiádę/ chybá żeby mi porządna á kośćielna przekaſſká niedopuśćiełá. KrowObr 128v; BielKron 156v; SkarŻyw 511.
Wyrażenia: »dekret kościelny« (1): Szemránie przećiwko Dekretom Kośćielnym. LatHar 115.

»dosyćuczynienie kościelne« (3): Drugie Doſyc vcżynienie ieſt/ ktore też vſtáwnym (to ieſt od Kośćiołá vſtáwionym/ á zową ie po Láćinie Satisfactio Canonica, iákoby Doſyć vcżynienim Kośćielnym) zową KuczbKat 220; WujJud 92 marg, L15.

»egzamen kościelne« (1): Táki był ten Ekwicyuſz/ ktory ſię ná examen kośćielne wnetże porwał/ y pewnie kazánia by był przeſtał/ by mu był Papieſz zákazał. SkarŻyw 213.

»jurysdycyja kościelna« [szyk 2 : 1] (3): PowodPr 59; Zepſowánie iurisdicyey kośćielney. SkarKazSej 703b marg, 700a marg.

»kanon kościelny« = postanowienie prawne władzy kościelnej, przepis, reguła; canon JanStat (4): SkarJedn 259; SkarŻyw 89; A ieſli Graeccy kápłani/ y Ruſcy Popi ináczey czynią: [...] to czynią przećiw ſtárym kanonom/ y vſtáwom kośćielnym. WujNT 35; SarnStat 897.

»kościelne karanie« [szyk 1 : 1] (2): SkarŻyw 212; żeby ći/ którzy karániém Kośćielnym [censura Ecclesiae JanStat 260] nie bywáią odſtráſzeni/ ludzką ſrogośćią byli karáni. SarnStat 218.

»karność, dyscyplina kościelna« = censura ecclesiastica Modrz [w tym: dyscyplina albo karność (1)] [szyk 10 : 2] (10 : 3): Do cżego należy Diſcipliná álbo kárność kośćielna/ bez ktorey rząd ludu Bożego ſtać niemoże. WujJudConf 156v; ModrzBaz 6v [2 r.]; SkarŻyw 291, 353, 442; WujNT 310 marg, 649 marg, Zzzzz2 [2 r.]; SarnStat 166, 1307.

»kościelna kaźń« = kara polegająca na wypełnieniu nałożonej pokuty; poena ecclesiastica JanStat [szyk 1 : 1] (2): (marg) Opuſzcżenie pewnych pokutodpuſty [!] nágradzáią. (‒) Potym cżynią nas wolnemi odpuſty/ y od pewney docżeśney Kośćielney kazni LatHar 286; SarnStat 897.

»klątwa kościelna« = censura ecclesiastica JanStat, JanPrzyw (14): MurzNT 88v marg; SkarŻyw 414; WujNT Matth 18 arg, s. 310 marg, 588 marg, Zzzzz2; Práwá Duchownego Księgi wtore o Klątwie Kośćiel. SarnStat 225 żp, 184, 209, 224, 897, 905, 943, 1252.

»kościelne poruczenie« = misja kanoniczna (1): Wkazánie [!] ſię wdáwáć/ bez kośćielnego porucżenia rzecż ieſt nieprzyſtoyna y świętokrayſka. SkarŻyw 213.

»prawo kośćielne, ktore kośćielnym zowiem; zakon kościelny« = ius (sanctae) Ecclesiae a. in Ecclesia JanStat [szyk 34 : 2] (34: 1; 1): BielKron 232v, 238v; Bo ták práwá Kośćielne vkázuią/ áby bez Biſkupá Rzjmſkiego nic o głownieyſzych rzecżách ſtánowiono nie było. SkarJedn 105, 105, 115, 127, 128, 129 [2 r.] (10); SkarŻyw 88, 89 [2 r.], 354, 394, 411 [3 r.] (12); WerGośc 268; LatHar 129; SarnStat 48; Ieśli co duchowieńſtwu zbywa/ według ſporządzenia Zakonu Bożego y kośćielnego/ niech ſie pierwey opátrzą vbodzy PowodPr 60; Lecz ſą ieſzeze trzećie Práwá/ ktore ludźie Duchowni ſtánowią/ ktore Kośćielnemi zowiem SkarKazSej 697a, 679b marg, 681a, 698a [2 r.], 701a, 702a, 703b.

»przeszkoda kościelna« = zakaz prawa kanonicznego (1): Ożenienie z ktorąkolwiek przeſzkodą przyrodzoną/ Boſką/ ábo Kośćielną. LatHar 116.

»sąd kościelny« (4): WujJud 2v; SarnStat 217; Ono ſámo vkrzywdzenie czći bozkiey y ſtanu duchownego/ ktorym ſądy kośćielne y kápłáńſka Iurisdycya zepſowána ieſt SkarKazSej 703b, 679b.

»statut kościelny« (2): Státut Kościelny ná pijánice. WerGośc 268 marg; SkarKazSej 698a.

»wyrok kościelny« [szyk 1 : 1] (2): A ták [...] muśi Ceſarſki Maieſtát kośćielnych wyrokow bronić. SkarJedn 290; SkarŻyw A5v.

Szereg: »kościelny i świecki« (1): Wolność Chrześcijáńſka nie wyzwala [...] od praw y ſtátutow kośćielnych y świeckich: ále tylo od grzechow/ od dyabłá y piekłá. SkarKazSej 698a.
c. Dotyczący doktryny, zgodny z doktryną Kościoła oraz z zasadami wiary i religii katolickiej; Ecclesiae, ecclesiasticus Cn (67): Czwarty vyuod yeſth koſzczyelny kthory koſzczyol blądzycz nyemoze bo od ducha ſzwyątego uewſzytkyey prawdzye byua rządzon PatKaz I 8v; RejPos 347; Tho ieſt glos Kośćielny/ náuká Boża/ wiárá Powſzechna/ ktorą wſzyſtkiego áwiátá głowy/ y Kápłani Chryſtuſowi/ ná tym Swiętym y przeſławnym Zborze wyználi. SkarJedn 301, A5, 1; SkarŻyw 321, 456; Athánázyuſz [...] zupełnie też ie z piſmá S. powtorzywſzy/ te ſłowá z Kośćielnym przydátkiem zgodne/ ná końcu nápiſał. LatHar 8, 740; WujNT 460; Kośćielne kazánie nie ieſt goła hiſtorya/ ále świádectwo pewney prawdy ktorey káżdy winien wierzyć SkarKaz Ooood.

W przeciwstawieniu: »pokątny ... kościelny« (1): Luterſka náuká pokątna/ á nye koſcyelna. KromRozm I F3 marg.

W charakterystycznych połączeniach: kościelny(-a, -e) głos, imię [= termin], kazanie (4), obrona, przydatek, turbator, wywod.

Wyrażenia: »katedra kościelna [= teologiczna]« (1): káżdego wieku y w Kośćiele Rzymſkim bywáły wielkie niezgody miedzy Doktormi/ nietylko w Kośćielech/ ále y ná Kátedrách kośćielnych. WujJudConf 127v.

»(święta) nauka kościelna, ktorą kościelną zowiecie; prawda kościelna« = Ecclesiae a. ecclesiastica doctrina Cn [szyk 18 : 10] (25 : 2; 1): KromRozm I P3; WujJud 221v [2 r.], Mm5v [2 r.]; SkarJedn 51, 241, 364; Ale ſługá dyabelſki wiedział co zá moc ieſt prawdy kośćielney y ſług iey SkarŻyw 372; nieprzyimuie záprawdę świętá náuká kośćielna (ná kápłáńſtwo) tych ktorzy po vmárłey żenie drugą bierzą SkarŻyw 456, 114, 189, 278, 456 [2 r.], 583; NiemObr 74, 85; LatHar 202; WujNT 470, 489,747; SkarKaz 382b [2 r.], 417b, 518b, Oooo2b; SkarKazSej 685b.

»rozsądek kościelny« [szyk 7 : 3] (10): wychodziłá ná świát Ewánielia Nikodemowá y Bárthłomieiá S. y dzieie Apoſtołá Páwłá: á nicżym innym odrzucone nie ſą/ iedno rozſądkiem kośćielnym: iáko y te cżterzy/ nicżym innym przyięte nie ſą/ iedno iſz ie kościoł Duchem S. piſane być oſądził. SkarŻyw 364, 213, 364 [5 r.], 394 [2 r.]; SkarKaz 43a.

»wiara, wyznanie kościelne(-a)« [szyk 4 : 1] (4 : 1): KuczbKat 135; SkarJedn 11; SkarŻyw 392, 538; wiárę ludźi Chriſtyáńſkich [...] názywa [...] ſzátáńſkim rzeſzotem/ przez ktore wiele ártykułow [...] wiáry kośćielney przepáść muśi. NiemObr 68.

»wykład, (wy)rozumienie kośćielne(-y)« [w tym: (wy)rozumienie i wykład (2)] [szyk 5 : 3] (7 : 3): (marg) Cżemu wykładu Koſćielnego do piſmá potrzebá. (‒) bárzo tego/ mowi/ potrzebá/ ábychmy piſmá Prorockie y Apoſtolſkie według proby Kośćielnego á powſzechnego wyrozumienia y wykładu rozumieli y wykłádáli. WujJud 29, 32v, L13v, Nn6; SkarJedn 72; SkarŻyw A5, 27 [2 r.].

Szeregi: »katolicki i kościelny« (1): żeby beſpiecżniey z żywotow w Biblijey opiſanych pożytek bráć ſie ku poſpolitemu zbudowániu z kátolickim y kośćielnym wykłádem mógł SkarŻyw A5.

»kościelny, (a) powszechny« = powszechnie w Kościele obowiązujący (2): WujJud 29; Kośćielna powſzechna náuká. SkarKaz 382b marg.

»święty i kościelny« (1): Takie rzecży [potępienie obrazoburcow] święte y kośćielne/ nie na páłacu Ceſarſkim/ ále ná mieyſcu ſwym przyſtoynym odpráwowáć ſię máią. SkarŻyw 299.

W przen (2): Nie mnie Bibliją y piſmo zakonne/ ále kſiężey y ſtárſzym moim od Bogá w ręce dano. [...] chleb to twárdy/ niech mi go Apoſtołowie rozłąmią [!] [...] niełácno wziąć dobry [...] przykład y pochop do dobrego/ temu ktory kośćielnego łamánia tego chlebá y wykłádu nie cżeka. SkarŻyw A5.
Wyrażenie: »skarb kościelny« = depozyt wiary (1): niechćiał Pan Bog áby ſię co o tym [o dzieciństwie Chrystusa] wiedźiáło/ y przenaświętſzey mátce tego w ſkarb kośćielny podáwáć nie dopuśćił SkarKaz 38b.
d. Przewidziany przez rytuał, zgodny z rytuałem Kościoła, należący do liturgii; Ecclesiae Murm, JanStat; divinus, sacer Modrz; ecclesiasticus JanStat (247): OpecŻyw 16v; BielŻyw 171; Co by ſnadź kto mógł wźyąć z onego pyenya koſcyelnego: Przydź duchu S. nápełni ſercá twych wyernych KromRozm III F6; BielKron 164 marg, 200v; Mącz 118d; Iż ſie od Adwenthu pocżyna każda ſpráwá koſcielna RejPos 269, A6v; BiałKat 383v; WujJud 41v, 183v żp, 185v, 186 [2 r.], L16v, Nn4 [2 r.]; SkarJedn 263; Heretycy błogosłáwieńſtwá kośćielnego vcżeſnicy być niemogą. SkarŻyw 86 marg, 3; o Miłośćiwe láto wſzyſtkiemu Chrześćijáńſtwu proſząc/ przez Pſálmy/ przez Litánije/ y inne pioſnecżki kośćielne. ReszList 158, 159; Modlitwá Kośćielna przed zácżęćiem ofiáry Mſzey S. LatHar 84; Powſzednia ſpowiedź kośćielna. LatHar 84; Przy krotſzych prośbách Kośćielnych/ ktore Kollektámi názywáią/ modl ſię ták. LatHar 87, +5, 13, 18, 20, 41 (68); WujNT 26, 103, 382, 443, 614 [2 r.], 615, 616.

W przeciwstawieniach: »kościelny ... żydowski (2), zakonny« (3): A ták nie rownayćie Ceremoniy świętych kośćiełnych [!] z żydowſkiemi. WujJud 147v, 205v, 207.

W charakterystycznych połączeniach: kościelna(-e) antyfona (31), błogosławieństwo, dziękowanie, kollekta, modlitwa (34), pienie (3), pieśń, piosneczka, prefacyja, prośba (3), proza (2), spowiedź, sprawa, śpiewanie (19).

Wyrażenia: »(święte) ceremonije, obrząd (a. obrzędy, a. obrządki), obchody kościelne(-y)« = mysteria, caerimonia Mącz; sacra ritus Modrz; obsequia Ecclesiarum JanStat [w tym: ceremonije i obrzędy itp. (7)] [szyk 43 : 6] (27 : 21 : 8): WróbŻołtGlab A3v; KromRozm I K2, O, Ov; KromRozm II k4; KromRozm III E8v; GroicPorz hv; KrowObr 108; BielKron 139v, 155; Caerimonia, vel Caeremoniae, Kośćielne obchody/ álbo/ obrzędy. Mącz 30c; Myſteria, Táyemne ofiáry/ cerimonie/ álbo obchody/ też obrzędy koſcielne. Mącz 240b, 105b, 118d; GórnDworz Q2v; WujJud B7, 140, 147v, 185, 195v (15); WujJudConf 14; ModrzBaz 131v, 132; okrom Grekow (tho ieft tych ktorzy Greckiego ięzyká vżywáli/ álbo obrządki kośćielne od nich mieli) ſą ine wielkie trzy narody/álbo Sekty Chrześćiáńſkie SkarJedn 302, 238, 369, 385; SkarŻyw 111, 114, 388; NiemObr 148; ReszPrz 29, 94; ReszHoz 116; LatHar 81; WujNT 30, 63; SarnStat 298; SkarKaz Ooooa.

»egzorcyzm kościelny« = zaklinanie szatana przez Kościół (1): Skąd widziemy/ iż Exorcyzmy kośćielne ſą z piſmem świętym zgodne WujNT 72.

»godziny, pacierze kościelne« [w tym: godziny i pacierze (2)] [szyk 13 : 2] (15 : 2): RejPs 174v; WujJud B6v, 183, 186v, Mmv, Mm6v; Godźiny kośćielne álbo Paćierze Kśiężey/ ktore zową horas Canonicas, [...] nie były znáiome onemu Kośćiołowi Bożemu pirwſzemu. WujJudConf 186v; Ná tym mieyſcu przez długi cżás/ ná godziny kośćielne/ iutrznią/ nieſzpor/ Tertię/ Sextę Nonę/ ſłychana byłá dziwna muzyká y śpiewánie chwalących Bogá SkarŻyw 179; Godziny j paćierze po poświęceniu ſwem na Biskupſtwo/ y kośćielne poſpolite/ y mniſkie odpráwował. SkarŻyw 575; LatHar 302 [3 r.], 507, Aaa7v; WujNT 439 marg.

»godzinki kościelne« (2): Godźinki Kośćielne o Męce Páńſkiey. (marg) Pewne cżáfy modlitwy/ zdawná ſię chowáią. (‒) LatHar 302, 314.

»hymn kościelny« (9): Hymn Kośćielny o Duchu S. Veni Creator. LatHar 35, 62, 86, 304, 361, 384, 400, 405, 634.

»kalendarz kościelny« (1): vżyway [...] tych niżey położonych modlitw/ ktore ták ſą rozſádzone/ iáko w Kálendarzu Kośćielnym idą. LatHar 331.

»księgi kościelne« = księgi liturgiczne (1): Otoſz maſz twoie Kryſtuſy? ktorym dufaſz [...] ktorem tu dla tego wypiſał s kxiąg wáſzych kośćielnych/ ábyś nie rzekł/ iż nas obmawiaſz/ potwarzaſz/ y ſromoćiſz. KrowObr 98.

»kościelna ofiara« = msza św. [szyk 2 : 1] (3): WujJud 236v [2 r.]; O dziwna ofiáro za żywe y vmárłe/ ktoraś onę krzyżową y kośćielną dziśieyſzą práwą figurowáłá/ iáko wielka moc twoiá. SkarŻyw 492.

»kościelne podziękowanie« = krotka modlitwa pochwalna ku czci Trójcy św. zwana małą doksologią (1): Możeſz przydáć y to Kośćielne podźiękowánie. CHwałá Oycu y Synowi y Duchowi świętemu LatHar 69.

»porządki kościelne« (2): O Ceremoniách y o porządkách Kośćielnych/ á o rzecżách śrzednich ku vżywániu wolnych/ ktore media zową. WujJud 205v, B7.

»przeżegnanie kościelne« (2): tho dwoie ludzi [...] zácżęli then ſtan małżeńftwá świętego wedle vftáwy Páńſkiey/ kthory teras ieft przeżegnániem Kośćielnym/ y was wſzyſthkich świádectwem potwierdzon KarnNap Q2v; LatHar 58.

»słowa kościelne« = formuła liturgiczna (1): gdy vſłyſzał/ iſz Athánázyuſz leiąc wodę/ mowił ſłowá kośćiełne [!]: Ia ćiebie chrzcżę w imię Oycá/ y Syná/ y Duchá S. chrzćić ich znowu nieśmiał: ále ie tylko oleiem świętym pomázował SkarŻyw 388.

»świątość, sakrament kośćielny(-a)« = sacramentum Ecclesiae Murm; sacramentum divinum Modrz; sacramentum ecclesiasticum JanStat [w tym: sakramenty a(l)bo świątości (2)] [szyk 60 : 9] (44 : 27): OpecŻyw 178v; PatKaz III 133, 135 [2 r.]; Murm 130; WróbŻołt H3, I8, V; ComCrac 20; SeklWyzn d2v, f4v; Cwarta częſc katechiſmu o ſacramenciech/ albo ſwiątoſciach koſcielnych od Chriſtuſſa vſtawionych SeklKat T3v, Cv, G2, Q, Y4v; RejKup m6; KromRozm I A4, D, K2; KromRozm III E8v, K8v marg; GroicPorz hv; KrowObr 41, 46, 102v, 118v, Tt; OrzList dv; OrzRozm E4; BielKron 236, 348v [3 r.]; RejPos 181v; BiałKat 61; KuczbKat 245; WujJud 159v żp; KarnNap kt, A2v, A3v; ModrzBaz 131v; SkarJedn 300, 317 [2 r.], 346; SkarŻyw 26, 112, 127, 153, 294 (9); ReszPrz 40, 56, 73; ReszList 147; LatHar 346, 471; WujNT 383; SarnStat 187, 212 [2 r.], 213; SkarKaz 384b, 455a, Oooo2c.

»znak kościelny« = symbol liturgiczny (1): to ieſt Cel wáſz/ do ktorego ſie wſzyſtki ſpárwy [lege: sprawy] cerymonie y znáki koſćielne śćiągáią KrowObr 108.

e. Dotyczący stanu kapłańskiego i funkcji kapłańskich; divinus Mącz; Ecclesiae Vulg, JanStat; ecclesiasticus JanStat (230): KromRozm III K6v, L, N7, P4; Diar 58; GroicPorz a2; Ktorzy ſą preſbitery ſtárſzy/ y kxięża inni kośćielni/ ktorzyby w wyſtępku nietzyſtośći leżeli/ zákázuiemy im [...] w chodzenie do kośćiołá KrowObr 234v; RejPos 189v; RejPosRozpr c3; ModrzBaz 120v; SkarJedn 70, 109, 146, 348; Piotrá S. zowie Kśiążęćiem Apoſtolſkim y nawyżſzym kośćielnym káznodzieią y klucżnikiem kroleſtwá niebieſkiego SkarŻyw 279, 27, 293, 300 [2 r.], 482, 544; A Innocentius III. Przeto/ mowi/ więtſze ſpráwy kośćielne/ zwłaſzczá ktore fą o wierze/ máią być do ſtolice Piotrowey odnoſzone WujNT 289.

W przeciwstawieniu: »kościelny ... świecki« (2): A Biſkupá záś nie naydźie żadnego/ á Kśiędzá rzadkiego/ ktory by ſię curis ſecularibus, pracámi świeckiemi więcey niż kośćielnymi zábáwiáć nie miał. CzechEp 229; SkarKaz 608b. Cf Szereg.

W charakterystycznych połączeniach: kościelny(-a) kaznodzieja (2), ksiądz, nauczyciel, rzecz (6), służba boża, sprawa (14).

Wyrażenia: »kapłan kościelny« (6): Ieſli kto ieſt miedzy wámi chory/ niech przywiedźie Kápłanów kośćielnych [inducat presbyteros Ecclesiae Vulg Iac 5/14]: á niech ſye nád nim modlą BiałKat 381v [przekład tego samego tekstu (3)] WujJud 160v, LatHar 648, WujNT Iac 5/14, s. 47, 795.

»mąż kościelny« [szyk 2 :1] (3): Goski A2v; HistRzym 41; vcżyłem czegom ſię ſam náucżył/ nie ſam od śiebie/ áni z ſwey dumy/ ktora ieſt złym miſtrzem: ále od zacnych kośćielnych mężow. (marg) Kochánie w piśmie Swiętym. (‒) SkarŻyw 142.

»osoba kośćielna (święcona)« = duchowny; persona Ecclesiae a. ecclesiastica JanStat [szyk 12 : 4] (16): ComCrac 20, 20v; ModrzBaz 132; Kośćielnych oſób z Státutu opiſánych/ Arcybiſkupá/ Biſkupów/ Kánoników/ y fundáciy kośćielnych [...] powinność ieſt SarnStat 166, 178, 192, 195, 215, 226 (13).

peior. »kościelny pop« (1): Pu pu pu/ czo to za Chlop Wiere to ſnac koſczyelny Pop. RejKup i7v.

»sługa kościelny« = diaconus Ecclesiae Mącz; minister Ecclesiae, mansionarius JanStat [szyk 117 : 7] (124): Tez o biczie a wystempy przecziwko [...] koſczielnem oſobąm ſwięczonem, okrom tych ſlug koſczielnych ktorzi by telko Accolitovie byli a zony mieli, okrom tez tych ktorzyby bęndącz ſlugami Koſczielnemi a nie kapląny ſami w karczmach zwad ſzvkali ComCrac 20v; SeklWyzn c4 [2 r.]; SeklKat G2, L3v, Q3v, Q4v, T2v, V4v, X2 [2 r.]; RejKup Nv; MurzNT 33v; KromRozm II e3, e3v; v Lutheranow/ Huſow Sákrámentarzow/ fárarzy/ páſtyrzowye/ á ſludzy oni koſcyelni nye ſą áni biſkupy/ áni kápłany. KromRozm III H7v, H3, H7v, I2v, I4v [2 r.], I6 (13); Diar 70; Potey záſię ſwiątośći chwálebney oſtrzyżeniu brody tzynićie ſiedḿ ſtopniow ſlug kośćielnych KrowObr 119v, 142v, 189v, 220v, 221 [2 r.] (36); BielKron 199v, 205v, 219, 329v, 378, L1113; Diaconus Eccleſiae, Sługa kościelny/ Kápłan. Mącz 84b; RejPos 189v, 256; BiałKat 326, 363v; KuczbKat 235, 240 [2 r.], 245; WujJud 141 żp, 142v, 154v, 156v, 160v, 222, 230v; WujJudConf 82, 148, 151, 156, 159; RejPosRozpr b4, c, cv, c3v; StryjWjaz C2; RejPosWstaw [412], 42 [2 r.]; tám dla wſtydu ſwych wyſtępkow wyznáć niechcą przed Kápłanem ſługą Kośćielnym KarnNap C4, Cv; SkarŻyw 27, 297, 300, 352, 536; ReszHoz 116; LatHar 126, 129; SarnStat 215 [2 r.], 1252 [5 r.]; PowodPr 82; Ták y w nowym zakonie/ w ktorym ieſt dáleko rząd lepſzy/ ty trzy ſą roty ſług kośćielnych/ Biſkupow/ Kápłanow/ y Lewitow. SkarKaz 607b, 606b, 608b [2 r.], Ooood.

»(święta) służba, posługa, służebność, usługowanie kościelne(-a)« [szyk 25 : 2] (15 : 9 : 2 : 1): KromRozm III I6v, K3v, K8; KrowObr 234v; OrzList f2v; OrzRozm V2v; BielKron 201v, 210v, 212, 260v; Ministerium Evangelii, Słuſzbá kośćielna/ Duchowieńſtwo/ vrząd służebników słowá Bożego. Mącz 222b; dźiatki ſwe ieſzcże máłe/ [...] ná poſługę Kośćielną dáć vmyśláią KuczbKat 235; WujJudConf 146v, 150v; RejPosRozpr b4v [2 r.], c [2 r.], c2; SkarŻyw 297, 456, 472, 558; ActReg 19; WujNT 103, 730; SkarKazSej 682b.

»stan kościelny« = status ecclesiasticus JanStat (4): KromRozm I F2v; BibRadz Matth 22 arg; dáie mu náuki do cżynienia rządu w duchownym kośćielnym ſtanie. SkarŻyw 319; SarnStat 193.

»starszy kościelny« = prezbiter, kapłan; presbyter, maior natu Ecclesiae Vulg [szyk 13 : 3] (16): Yeſli kto między wámi zányemoże/ nyechay wzowye ſtárſſych koſcyelnych/ to yeſt kápłanow [inducat presbyteros Ecclesiae Vulg Iac 5/14] KromRozm III K6; KrowObr 232, 232v; ſtárſzy kośćielni ábo Presbiterowie dobrze wiedzą/ iż podług zwycżáiu kośćielnego/ máią być poſłuſzni przełożonemu ſwemu WujJudConf 154v; SkarŻyw 93 [2 r.], 213, 536 [2 r.]; NiemObr 74; LatHar 119; poſławſzy do Ephezu/ przyzwał ſtárſzych kośćielnych (marg) Biskupow kápłanow y przełożonych kośćielnych, iáko maſz niż: v. 28 (–). WujNT Act 20/17; SkarKaz 206a, 206b, 418a, 606a.

»święcenie (wyższe a. więtsze), poświęcenie kościelne« = święcenie duchowne (2 : 1): A ieſliſz tego ći co na cżwartym ſtopniu poświęcenia kośćielnego/ od głowy idąc/ poſtáwieni ſą/ przeſtrzegáć máią: dáleko ći więcey/ ktorzy ná pierwſzym/ wtorym/ y trzećim ſtoią SkarŻyw 320, 251; Po ślubie Pánu Bogu vcżynionym/ ábo święceniu Kośćielnym więtſzym/ ożenienie. LatHar 116.

Szeregi: »duchowny, (albo, a, i) kościelny« [szyk 3 : 2] (5): ſámi to kácyrzowye przyznawáyą/ iż tákye ſpráwy koſcyelne álbo duchowne od złych ludźi dobrze á ſkutecznye ſpráwowány być mogą KromRozm III D4, Q2; Mącz 117d; SkarJedn 133; SkarŻyw 319.

»kościelny i kapłański« [szyk 2 : 1] (3): SkarŻyw 335, 364; ty nowe náuki iż [...] nie idą też po rodzáiu áni po liniey kośćielney y kápłáńſkiey: ſłuſznie bárzo cudá mieć máią/ ná ták dźiwne y niepodobne ſwoie powieśći. SkarKaz 419b.

»kościelny i kleryczny« (1): do żadney ſię nauki áni kośćielnego y klerycżnego ćwicżenia nieproſząc [...] Chryſtuſa tylko vkrzyżowánego prágnął SkarŻyw 543.

»kościelny albo księży« (2): O Modlitwách Zborowych/ o śpiewániu y o godźinách kośćielnych álbo kśiężych. WujJud 183, B6v.

»(tak) kościelny i (jako (i)) świecki« (4): BibRadz I 113d marg; BielKron 219; [aby to czynili] ilekroć przez Prełaty y inne oſoby ták kośćielne iáko świetckié [tam ecclesiasticas quam seculares JanStat 245] będą w tym ſzukáni y nápomináni. SarnStat 898, 896. [Ponadto w przeciwstawieniu 2 r.].

3. Od znacz. ‘określona terytorialnie mniejsza jednostka admnistracyjna’ (174):
a. Będący w posiadaniu duchowieństwa, dla duchowieństwa przeznaczony; Ecclesiae (a. Ecclesiarum), ecclesiasticus Modrz, JanStat; sacer Modrz (174): ComCrac 20, 20v, 21; KromRozm I A3v; fáry/ plebániye/ y inſſe przełożeńſtwá álbo prelátury koſcyelne wedle ſwyeckich podawyec woley idą KromRozm III Kv; UstPraw K2v [2 r.]; [Innocencyjus szósty] kościelne páńſtwá nie proſtym ále co vcżonym dawał. BielKron 186v, 150, 166, 305v [2 r.]; OrzQuin C4, I4v; WujJudConf 208v; RejPosRozpr c4; ModrzBaz 123, 131, 132; był ieden goſpodarz kośćielny/ ábo Oekonom ná imię Theophilus/ dobrego żywotá/ y bárzo pożytecżny ſpráwcá rzecży kośćielnych SkarŻyw 171, 171 [4 r.], 357, 454 [2 r.], 527; CzechEp 370; ich Symmonią/ kthorzy w przedawániu Biſkupſtw/ y Arcybiſkupſtw/ y inſzych praelatur kośćielnych vżywáią oſądzono/ y potępiono. NiemObr 176; ActReg 82; ZapKościer 1591/46; gumná kośćielne/ gumny ſwemi názywa tenże Pan v Máláchiaſzá Proroká. (marg) Mala: 3. (‒) LatHar 129; WujNT 114, 151 marg, Yyyyy2; SarnStat 166, 178 [2 r.], 182, 186, 190 (16); KlonKr D3; PowodPr 83; SkarKaz 119b; Práwieć połamáli práwá ſtárowieczne nie ludźiom ále Bogu/ w ſtanie duchownym: áby im było wolno grzeſzyć/ á to co Bogu dano dźiedźictwo kośćielne łupić/ y wydźieráć SkarKazSej 701a, 681b.

W charakterystycznych połączeniach: kościelne(-y, -a) bogactwo (2), dar (2), dwor, dziedzictwo (2), folwark, gospodarstwo (2), gospodarz, grunt, gumno, krzywda, obrona (2), opatrzenie, opieka, państwo, pieniądz (3), potrzeba, pożytek, prelatura (2), rzecz (4), skarb (a. skarby) (18), skrzynka, sprawa, szkoda (2), spustoszenie, wdowa.

Wyrażenia: »kościelny chleb« = beneficjum (1): á przedſie zá przysługą dworſką/ zá życżliwośćią y łáſką ludzką do Kośćielnego chlebá przyść [in Ecclesiam ingredi] táż kárność dopuſzcża. ModrzBaz 6v.

»dobra, imienie, majętność kościelna(-e)« = bona ecclesiastica a. sacra, beneficia ecclesiastica Modrz; bona Ecclesiae a. Ecclesiarum a. ecclesiastica JanStat [szyk 55 : 10] (51 : 9 : 5): KromRozm I K4v; Diar 69; BielKron 175; W pierwſzym Kośćiele/ iáko y dźiś v nas Biſkupom z ſwemi kápłany dobrá Kośćielne ku ſzáfowániu ſą podáne WujJud 208v, B7, 208v [3 r.], 209, Mm [2 r.]; WujJudConf 209; RejPosRozpr c4; ModrzBaz 121v, 131, 133, 139v, 142; Stráſzliwy przykład ná ty co klaſztornych y kośćielnych imion zle vżywáią. SkarŻyw 528, 80, 81, 87, 171, 335 [2 r.] (12); StryjKron 477 [2 r.]; ZapKościer 1591/46 [2 r.]; WujNT 68, 845; Kázimiérz trzeći vſtáwił w Opátowcu Státuty o tych, którzy drapiezą máiętnośći Kośćielné SarnStat 906, 4, 173, 178, 182 [2 r.], 189 (27); SkarKazSej 685a, 700b.

»dochod (a. dochody), beneficyjum (a. beneficyja) kościelne(-y)« = beneficium Ecclesiae, reditus Ecclesiarum Modrz; beneficium ecclesiasticum (a. beneficia ecclesiastica) JanStat [szyk 17 : 2] (12 : 7): KSyądz ieſliby vmárł krom Teſtámentu/ á dobrá po nim zoſtáły z dochodow Koſćielnych nábyte/ ſpadek po nim nie indźie iedno do Koſćiołá przynależy. GroicPorz ggv; KrowObr 36; BielKron 210, 217, 228v, 315; w ták wielkiey licżbie ludźi beneficyámi kośćielnemi ozdobionych/ żaden niebył v nas/ ktoryby chćiał na concilium być/ gdy ſię dla wiáry świętey ſpraw y potrzeb/ máło nie wſzytek świát niedawno ná nie zieżdzał. ModrzBaz 132v, 131; SkarŻyw 353, 412, 528; SarnStat 179, 192, 526, 923 [2 r.]; PowodPr 22, 76; SkarKaz 453b.

»dziesięciny, czynsze kościelne« = decimae Ecclesiae,census terrestris ecclesiasticus JanStat (6 : 2): ComCrac 20; wroć Dźieśięćiny y nádánia Kośćielné/ ktoréś pośiadł OrzQuin C4; Sądowi duchownému podległy [...] czynſzé kośćielne źiemſkié y doczeſné SarnStat 214, 189, 226, 896; PowodPr 22 marg, 26.

»nadanie, fundacyja kościelna(-e)« [szyk 9 : 1] (8 : 2): OrzRozm Cv, Hv marg; Kronikarze náſzy pierwſzy [...] Piſáli też rzecży wiele niepotrzebnych/ iáko o fundáciach kośćielnych/ prebend/ klaſztorow/ wſi klaſztorne/ y gdziekolwiek dzieſięćiny máią BielKron 334; OrzQuin C4 [2 r.]; GórnRozm M2v; Wſzákże o funduſzach álbo nádániu kośćielnym [de Ecclesiis dotatis JanStat 236]/ to ieſt/ Poświątnym/ ták ſie sſtáłá vchwałá SarnStat 214, 166, 214; PowodPr 81.

»wolność (a. wolności), przywileje, swobody kośćielne(-a)« = libertates Ecclesiarum a. in Ecclesia, libertas ecclesiastica, privilegia in Ecclesia JanStat [w tym: wolności i przywileje (2)] [szyk 11 : 1] (11 : 2 : 1): ComCrac 20; OrzRozm E4; MY tedy Włádyſław/ [...] iáko obrońce y záchowywáćiele Praw/ Wolnośći/ y Przywileiów kośćielnych/ y oſób iemu poddánych [...] ſkázuiemy SarnStat 190; O wolnośći Kośćielnéy y oſób koſćielnych przywiléy ſie poczyna SarnStat 896 marg, 181 [2 r.], 182, 190, 214, 896, 898, 922.

Szeregi: »tak kościelny jako też Rzeczypospolitej« (1): ſtáráliſmy ſie nápráwić/ tákową zelżywość y ſzkody/ ták Kośćielné/ iáko téż Rzeczypoſpo. SarnStat 193.

»kościelny i ziemski« (1): [obiecuje nam] iáko inny Moiżeſz rzeczy źiemſkiey/ to ieſt [...] ſwobody Duchowne y Swieckie/ Kośćielne y Ziemſkie/ w cále záchowáć. OrzRozm E4.

α. W funkcji rzeczownika: »kościelne« = własność Kościoła, dobra duchowne (6): o czo go pozvąno Koſczielne nieieſt, iedno przilączone ziego wlaſſnego kv Koſczielnemv ComCrac 20; WujJud 230v; CzechEp 166; ták ſię y ty ſtrzeż/ ábyś ćiągnąc do śiebie to co ieſt kośćielnego/ nie był winien wielkiego grzechu. WujNT 93 [2 r.].
Szereg: »poświątne abo kościelne« (1): gdyby ktori duchowny abo za liſtem abo za poſſeſſią dawną ſiedzial wtem czo mieni bycz poſwiątnem abo koſczielnem ComCrac 20.
4. Od znacz. ‘lud Boży, lud Jahwe, Izrael’ (6):
Wyrażenia: »doktor kościelny« = uczony w Piśmie (1): Mądrość tych krolow iſz ſię do Hieruzálem vdáli do Doktorow kośćielnjch. SkarŻyw 26 marg.

»historyja kościelna« = dzieje biblijne (!): Gdyż Hiſtorią koſćielną wypiſuie/ tedy z przodku przypomina Iáphetá y Chámá/ o kthorych máło co chćiał przełożyć. BibRadz I 6b marg.

»ustawy kościelne« = prawo Mojżeszowe (2): Acháb porzućił vſtáwy kościelne y przykazánia Páńſkie/ przez Moiżeſzá poſtánowione BielKron 84, 96v.

Zestawienie: »kościelne księgi« = Księga Eklezjastesa, zgodnie z tradycją judaistyczną przypisywana dawniej autorstwu Salomona i wchodząca w skład kanonu Pisma św. (1): A mądry Sálomon w kośćielnych kſięgách w 3. káp. Iednáka ieſt śmierć ludzka y bydlęca HistRzym 104.
W przen (1): wiedział káżdy/ y wiedzieć mogł o onym/ wſzem znáiomym/ vrzędniku kośćielnym Heliaſzu SkarJedn 15.
5. Od znacz. ‘chrześcijańska budowla sakralna’: pozostający w związku z budowlą sakralną, dotyczący budowli sakralnych oraz ich wyposażenia i przedmiotów sprawowania kultu; ecclesiasticus BartBydg, Murm; ecclesiae, sacer, templi JanStat (92): Murm 27, 127, 129; Mymer1 8 [2 r.]; BartBydg 21b, 152b, 165 [2 r.]; ComCrac 16; yna rzeć ieſt koſcioł albo zbor krzeſciańſky/ á ynſza dom koſcielny/ do ktorego ſię ſchodzy zywy koſcioł áby weſpolek chwalily pana boga SeklKat Q3; KromRozm I A4v; Do Ornatow y do inſzych kośćielnych grátow ták mowićie/ kiedy ie theſz ſwięćićie. KrowObr 106, 100v, 115v [2 r.], 116v, Rr4v; WyprKr 54; Tegoż cżáſu kámień ogniſty ſpadł [...] przed kościelnemi drzwiámi w Bryzgonie. BielKron 180v, 149v, 212, 298; Sacrilegus, Złodziey kośćielny. Mącz 188b, 32d, 117d, 188b, 455a; OrzQuin C4, Zv; Gdzye theż potym iuż po w niebo wſtąpieniu Páńſkim/ ięli ſie byli niektorzy mázáć iákiemiś máſciámi ścian y inych przypraw koſcielnych RejPos 348v; WujJud 49v; WujJudConf 50v; BiałKaz I3; StryjWjaz C2; Heretykowie dziśieyſzy/ obrázy teſz kośćielne báłwánámi zwáć y wymiotáć ie/ y palić/ y śiekáć śmięią SkarŻyw 189; á trzećiego dniá/ wrotny kośćielny grubie mu łáiáć pocżął SkarŻyw 324, 88, 89, 97, 224, 249 (11); StryjKron 26; á choć ſámi nic nie máiąc od inſzych iáłmużny żebrzą/ przećię z niey záſię y iáłmużnę dawáią/ y ſługi kośćielne chowáią/ ochędoſtwo kośćielne opátruią/ [...] y bliźniego rátuią. ReszHoz 117; Tutelarius ‒ Stroż, opiekun koſczielni. Calep 1092a; WujNT 133; ktorzy ſie pod obronę Kośćielną/ álbo do Kláſztorow vćiekáią SarnStat 213, 212; gdy kto nieſłuſznie weźmie rzecż świętą ábo chwale bożey oddáną z mieyſcá świętego: ábo choć z mieyſcá świeckiego bylo iedno byłá kośćielna: ábo z kośćiołá/ choćby też byłá świecka. PowodPr 75; SkarKaz 157a; Ceſarz w kurze kośćielnym przy ołtarzu nie śiadał. SkarKazSej 680b marg; Ná kośćielny budynek hoyną ręką dáią. KlonWor 49, 10, 72.

W charakterystycznych połączeniach: kościelne(-y, -a) budowanie (2), budynek, drzwi (13), forma (2), kaganiec, klenot (2), krukta, kur [= chór], lichtarz, ławka, łup (2), materyja, mężobojstwo, mur, obraz (2), obrona (2), odźwierny, ołtarz, opiekun, plac (3), sklep (2), sługa [=zakrystian], spica, srebro, stroż (2), wrotny, złodziej, złodziejstwo.

Wyrażenia: »aparaty kościelne« = paramenty, przybory liturgiczne; vestes sacrae JanStat [szyk 3 : 2] (5): WyprKr 102; BielKron 212; Przyprowádził też z ſobą kośći S. Klimunta/ obrázy/ kſięgi y inſze naczynia y apparaty Kośćielne StryjKron 140; SarnStat 251 [2 r.].

»naczynie (a. naczynia), sprzęty kościelne« [szyk 4 : 2] (5 : 1): Syxtus Papież [...] vſtáwił áby ſie żadnego nacżynia kościelnego proſty cżłowiek nie dotykał poświącanego/ á nawięcey biała głowá. BielKron 149, 372; Mącz 2b; SkarŻyw 58; StryjKron 140; KlonWor 11.

»poświącanie kościelne« = święto lub rocznica poświęcenia kościoła (6): OrzQuin M3v; RejPos 347 żp, 347v; w tę licżbę [dni świętych] wchodźi święto Bożego Ciáłá/ S. Krzyżá/ poświęcenia kośćielnego/ y máło co inſzych. LatHar 323, 473, 743.

»rektor, rządziciel kościelny« = tytuł kapłana rezydującego przy kościele filialnym; rector ecclesiae JanStat (1 : 1): NAd to roſkázuiemy/ żeby Stołowégo álbo Kolędy Rektorowie kośćielni niewyćiągáli nápotym od ſwych Párochianów poniewolnie. SarnStat 191, 212.

»rzeczy kościelne« [szyk 9 : 2] (11): Mymer1 1 nlb; GroicPorz h3v [3 r.]; UstPraw I4v; BielKron 347, 351, 407; A ſtądże był podobno y ten obycżay powſtał Potym/ iż ſie byli ięli dzwonow/ ołtarzow/ obraſkow/ kámieni/ y inych rzecży koſcielnych krzćić y máſciámi mázáć RejPos 348v; StryjKron 36; LatHar 78.

»ubior, szaty, odzienie kościelne(-y)« (3 : 2 : 1): ZYd gdźieby Kielichy/ Kſyęgi/ álbo iákie vbiory Koſćielne kupił [...] tedy ma być oſądzon iáko złodźiey GroicPorz h3v; SZcżepan Papież [...] vſtáwił áby iedno w kośćiele duchowni ſzat kościelnych vżywáli. BielKron 153; Arcybiſkup Iákub [...] iechał ná woſku [= wózku] do woyſká krolá Włádziſłáwá [...] vbrány w infułę y w inne odzienie kośćielne BielKron 354v, 153, 372; WujJud Nn5v.

6. Od znacz. ‘miejsce poświęcone czci Boga Jahwe’; templi Vulg (154): Leop Ex 30/13, 24, Ez 10/18; BibRadz Num 7/37, 43, 49, 55, 61, 67; [trędowaty] Dniá oſmego wzyął dwu báránu niepomázányeh/ tho ieſt zdrowych/ y owcę rocżną/ mąki y oleiu/ ofiárował to v drzwi kościelnych/ to ieſt domu Bożego BielKron 37, 38v, 39, 47, 62; á wżdy ten [Jair] nic nie dufał/ áni vrzędom/ áni godnoſciam/ áni ofiáram/ áni żadnym przyſługam ſwoim koſcielnym/ ále z gołá bieżał do Páná ſwego RejPos 255v; Od ołtarzá y kośćielnego budowánia zácżął [Abraham] mieſzkánie wziemi obiecáney. SkarŻyw 283 marg, 283, 502.
Wyrażenie: »przełożony, książę kośćielne(-y)« =zwierzchnik synagogi [w tym: książę a przełożony (1)] [szyk 4 : 1] (4 : 2): MArek Ewányeliſtá ſwięthy thák piſze/ iż cżłowiek zacny s Kſiążąt á s przełożonych koſcielnych/ przyſzedł do Páná RejPos [254], [254]v, 255 [3 r.].
a. Pozostający w związku ze świątynią jerozolimską; templi Vulg, PolAnt; aedis sanctuarii Vulg; domus sanctitatis PolAnt (96): OpecŻyw 69, 149; TarDuch C6v; RejPs 174, 213; MurzNT Matth 23/16, Luc 21/1; KrowObr 179v; Leop 3.Reg 7/21, 4.Reg 11/8, 12 arg, 16/18, 2.Par 36/18 (13); Ołtarz ofiar. 2. Koćieł wielki 6. Wánny. 7. Lichtarze. 8. Stoły/ y ine naczyniá Koſćielne. BibRadz 2.Par 4 arg, 3.Reg 6/6, 1.Esdr 2 arg, 3.Esdr 9/1, 6, I 353v; krol Báltázár Bábilońſki [...] ſkaran był od Bogá o bluźnienie przećiw Bogu/ gdy pił z nacżynia kośćielnego z miłoſnicámi/ ktore był iego dzyad pobrał w Ieruzálem w kościele Sálomonowym. BielKron 110v, 33 marg, 35v [2 r.], 77v marg, 87 (22); RejPos 69v, 250v; RejZwierc 258; BudBib I 266c marg, 2.Mach 4/32; BudNT Luc 23/44; Cory náſze niech kwitną ták/ iáko źrzetelné Rzezáné swiécą ſłupy kośćielné. KochPs 209; SkarŻyw 113; iáko żydom Chriſtus powiedźiał. Mat. 15. v 5. iż ták Fáryzeuſzowie cżyniáli/ wiodąc ie ſwoią ſkárbnicą kośćielną do zgwałcenia przykazánia Bożego. CzechEp 65; LatHar 261, 320, 544, 697, 701, 714, 726; iż on był ktory dla iáłmużny śiadał v drzwi Nadobnych kośćielnych WujNT Act 3/10, Matth 4/5, 23/16, 24/1, 27/51, s. 117 marg (16); Miedzy plácem Kośćielnym á Ołtarzem/ niech ſie vſzyknią Kápłani/ z płácżem modląc ſie/ á mowiąc [inter vestibulum et altare plorabunt sacerdotes Vulg Ioel 2/17] PowodPr 81, 10, 43, 50; SkarKaz 456a; SkarKazSej 668a.

W charakterystycznych połączeniach: kościelna(-e, -y) brana, budowanie, chędogość, drzwi (9), ganek (4), grunt, kąt (2), kubek (2), liczba, miara, modlitwa, mur, naczynie (11), pieniądz, plac, przysionek (3), robota, sień (2), sionka, skarb (12), skarbnica (2), skrzynia (2), skrzynka, słup, spica, statki (2), ściana, waga, zagrodzenie, zasłona (12), zawiasy, złoto (3).

Wyrażenia: »gora kościelna« = góra Syjon w Jerozolimie, miejsce świątyni Salomonowej; mons domus PolAnt (2): Ieruzálem będzie/ iáko ſtos kámienia/ á gorá kośćielná iáko wyſoki lás [Vulg Ier 26/18]. KrowObr 194; BibRadz 1.Mach 4/46.

»poświącanie kościelne« = święto lub rocznica poświęcenia świątyni Salomonowej [szyk 2 : 1] (3): Chwałá tobie Pánie IEzu Chryſte/ ktoryś obchodzeniem poświącánia koſcielnego/ piękny przykład nabożeńſtwá świętego ludźiom zoſtáwić racżył. LatHar 538, [+10]v, 323.

»przybytek kościelny« (1): Gdyż w koſciele iego Sálomonowym to zwáli przybytkiem koſcielnym/ gdzie [...] kápłani bywáli ná ſpołecżnych modlitwách/ támże oddawáli ofiáry Pánu RejAp 131.

»urząd, urzędnik kościelny« = dowódca straży świątynnej; magistratus templi Vulg [szyk 2 : 1] (2 : 1): A gdy ty ſłowá vſłyſzeli (marg) Arcykápłan y.G. (‒)/ vrząd (marg) Rotmiſtrz. G. (‒) kośćielny y Arcykápłani/ wątpili o nich coby to wzdy było. WujNT Act 5/24, Luc 22/52, Act 4/1.

b. Odnoszący się do sprawowania kultu nakazanego Prawem Mojżeszowym (35): BielŻyw 114; Z śpiewakow kośćielnych [ex sacris cantoribus]/ Eliázyb/ y Bachur. BibRadz 3.Esdr 9/24, I 218v; BielKron 81v, 124v; Gdy tedy śiodmego dniá z ſkrzynią oną obchodzili mury: kazał Iozue kápłanom wtrąby kośćielne vderzyć/ y trąbić SkarŻyw 502, 502.

W charakterystycznych połączeniach: kośćielny(-a, -e) obchod, odzienie, porządek, przyprawa, śpiewak, trąba, ubior.

Wyrażenia: »chleb kościelny« = chleb pokładny, święty, pochodzący z zapalnej ofiary dla Jahwe (1): Achimelech kápłan [...] Dawidowi y iego dziećiam/ chlebá kośćielnego odmawiał KrowObr 226.

»kościelne obrzędy« = obrzędy wyznaczone przepisami Prawa [szyk 1 : 1] (2): CzechRozm 72v; w ſtarym [zakonie] cżęſte były świętá/ poſty/ trudzenia/ ofiáry [...] y inne obrzędow kośćielnych święte zábáwy SkarŻyw 3.

»posługa, służba kościelna« (7 : 3): GliczKsiąż F6v; [Mojżesz] Zebrawſzy wſzytek lud ſwoy/ powiedał im iáko ſie máią záchowawáć w zakonie y vſtawach/ thákież w ſłużbach kościelnych BielKron 43v; (marg) Przykazánie Boże. (‒) Zachoway vſtáwy około poſług kościelnych káżdego cżáſu. BielKron 44, 32v marg, 44, 63v, 77v, 89, 97; SkarŻyw 503.

»sługa kościelny« = kapłan albo pomocnik podporządkowany kapłanowi w służbie kultowi (8): DiarDop 103; Kazał też Pan Bog [...] dáć [...] z drugiey połowice łupow Lewitom ſługom kościelnym BielKron 43, 37v [2 r.], 74 [2 r.]; SkarŻyw 112; LatHar 128.

»kościelna sprawa« = sprawowanie kultu (1): A gdy [król] będzye wybran [...] ma mieć przed ſobą ty kſięgi vſtaw Páńſkich/ á cżytáć ná każdy dzyeń do ſámey śmierći/ áby ſie vcżył bać Páná Bogá ſwego/ á ſtrzedz ſłow y kościelney ſpráwy iego [custodire verba et caeremonias eius Vulg Deut 17/19] BielKron 44v.

»świątości kościelne« = obrzędy lub sprzęty sakralne, kultowe (3): [Lewici] Arkę/ ołtarze/ dom Boży/ y ine ſwiątośći kośćielne nośili/ y przy ſłużbie Bożey záwżdy byli BielKron 39v, 97; RejPos 350v.

Szeregi: »duchowny i kościelny« (1): Naprzod tedy od duchownych y kośćielnych ſpraw pocżynáiąc/ ná znák rozmowy ſwey z Pánem/ wziął [Mojżesz] im od Bogá nápiſanę [!] dzieśięćioro przykazánie Boſkie/ ná dwu tablicách kamiennych SkarŻyw 481.

»kościelny i świecki« (2): Fundáment tedy ich [Izraela] wſzytkiego poſtánowienia y rzecży poſpolitey kośćielney y świeckiey [...] był on ták zacny y wielki wodz y vrzędnik od Bogá dány SkarŻyw 481, 481.

7. Od znacz. ‘świątynia pogańska’; templi Vulg, Mącz (13): Leop 2.Mach 1/16; RejZwierz 36; Słowo Greckie miáſto tego cochmy my położyli chwalcą/ znácży dozorcę abo wytrykuſzá koſćielnego. BibRadz II 77b marg; Delfowie [chwalili] Wilká/ iż im pod drzewom orzechowym/ wykopał klenoty kośćielne/ ktore tám byli rozboyce zákopáli s kościołá Apollinowego wzyąwſzy. BielKron 24, 90v, 101, 104v; Adytum, Táyemne mieiſcá kośćielne Mącz 3d, 361b; Hierophylax ‒ Stroz koſczielny. Calep 482a; Więc też przyſzło w przyſłowie Toloſáńſkie złoto: [...] Ktorzy iedno kośćielnych rzecży ſię tykáli/ Prożno ſię przed żáłoſną pomſtą vmykáli. KlonWor 10.

W charakterystycznych połączeniach: kośćielny(-a, -e) dozorca, ganek, klenoty, krukta, krużganek, prawo, rzecz, służba, sprawa, tajemne miejsce, wytrykusz, złoto.

Wyrażenie: »kościelny sługa« = aedituus Vulg, Cn [szyk 1 : 1] (2): wyniſſcżę z mieyſcá thego oſtháthki Báálowe/ y ſpołu imioná kośćielnych ſlug z kápłáńſkiemi Leop Soph 1/4, Os 10/5.
8. [Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »kościelne kwiecie« = narcissus; roślina z rodziny amarylkowatych (Amarillideae): Kośćielne kwiećie/ Narciſſus SienHerb K2a#.
** Bez wystarczająecego kontekstu (1): De ecclesia et rebus ecclesiasticis [...] O Koſćyelye y rzeczaoh koſcżyelnych. Murm 125.
II. W funkcji rzeczownika (11):
1. Służący kościelny, zakrystian; aedituus Mącz, Cn; aeditimus, hierophanta Calep; neocorus, sacristianus Cn (8): suſteffal theſz tham vkradl murarzſky kthori ſkryl za czeglą wdomu Augnſtina koſzczielnego pod zamkyem LibMal 1550/154; AEdituus, Kośćielny Wytrykuſz Zákriſtian niektórzi zową. Mącz 4a; Calep 31a, 482a; Więc ſię w oney świątyni Kośćielnym obierze/ Wierutny łotr/ co gmerze w oney tám ofierze. KlonWor 48; Ná Kośćielnego corce pozłoćiſte páſy: Zoná/ dźieći/ goſpodarz/ máią wielkie wcżáſy. KlonWor 49, 48.
Szereg: »świątnik abo kościelny« = stróż świątynny; cultrix Vulg (1): miáſto Ephezkie ieſt chwalcą (marg) świątnikiem ábo kośćielnym. G. (‒) wielkiey boginiey Dyány WujNT Act 19/35.
2. Dosłowne tłumaczenie z łac. ecclesiasticus (3):
a. Duchowny parafialny, kapłan pracujący przy parafii (1): POniewaſz przy Krzćie vżywamy Obrzędow niemáło/ ták z Apoſtolſkiego podánia/ iáko y z Kośćielnych náuki/ tedy chcemy wam bráćia mila/ o nich krotką ſpráwę dáć KarnNap B3.
b. Zarządca, urzędnik parafialny (1): Dobrym ci obyczaiem koſcielyne [!] przykazdey parafýgi vſtawiono/ aby to czo dadzą koſciołowy chowaly opatrzaly/ á ſtego ty ktorzy wparafigi potrzebuią zakladaly á opatrzaly/ y ſlugy koſcielne ſtego żywyly. SeklKat Q3v.
c. Prawowierny, należący do Kościoła rzymskokatolickiego (1): Tym wſſyſtkim piſmem iáſnie ſie to pokázuie/ że thylko cżterzy Ewángelie máią być przyięte/ á wſſyſtkie niepewnych rzecży bayki/ vmárłym rácżey kácerzom/ niżli kośćielnym żywym máią być ſpiewáne. Leop *2v.

Synonimy: I.2. duchowny; e. cierkiewny; II.1. świątnik, wytrykusz.

Cf KOŚCIOŁOWY

HS