[zaloguj się]
[pdf]

KOZA (164) sb f

-z- (157), -ż- (2), -s- (3), -sz- (2).

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N koza kozy
G kozy kóz
D kozie kozóm, kozåm
A kozę kozy
I kozą kozami
L kozie kozach

sg N koza (47). ◊ G kozy (11). ◊ D kozie (7). ◊ A kozę (16). ◊ I kozą (2). ◊ L kozie (1). ◊ pl N kozy (31). ◊ G kóz (26); -ó- (2), -o- (1) Mącz (2 : 1), -(o)- (23). ◊ D kozóm (3) BielKron, Mącz, GostGosp, kozåm (1) RejZwierz; ~ -óm (1), -(o)m (2). ◊ A kozy (10). ◊ I kozami (8). ◊ L kozach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) ‒ XIX w.

1. Capra hircus L. (Rost); ssak domowy racicowy, z rodziny pustorożców (Bovidae); zwłaszcza samica tego zwierzęcia; capra Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; crepa, mater haedorum Cn (141): yakom ya nyeszabyla koszy psztrhey vasznosczy yako seszcz groszy ZapWar 1503 nr 1953, 1528 nr 2465; BierEz Nv, N2 [4 r.]; Murm 39; Mymer1 26v; KOza ieſt zwierzę brodate/ długie á końcżyſte rogi maiącz/ rada ſie paſie rożdżmi j gałąſkami zdrzewa ktorich gębą może doſiącz FalZioł IV 5d, +6v, I 48c, IV 5c, d [3 r.], 6a; GliczKsiąż D4; nogi iego [złoczyńcy] ſłoną wodą námáżą/ potym kozę przywiodą/ kthora rádá ſol iada/ áby pięty onego złoczyńce lizáłá GroicPorz iiv; RejWiz 194v; RejFig Aa 8; RejZwierz 1v, 110, 116v, 131 [2 r.], 133v [2 r.]; BibRadz Lev 3/12; OrzRozm S3v; Beſserabi álbo Báſternowie ći ſą co kozy po gorách páſą BielKron 275v, 4v, 6 [2 r.], 24v [3 r.], 26v [2 r.]; LeovPrzepSamb b4v; Maleficum frondibus animal capra, Szkodliwe źwierzę gáłęźióm kozá. Mącz 205c, 34b, 37b,51d, 65d, 116c (11); SienLek 244v, X2v; A drugie iż pośćiſz ſwiętemu Mikołáiowi boiſz ſie ábyć wilk koz nie poiadł/ ſwiętemu Antoniemu ſwinie porucżaſz RejAp 154v; HistRzym 96; Iż mi iuż omierzły ty ofiáry wáſze/[...] kozy wáſze/ bárány wáſze RejPos 32v; záwżdy to zacnieyſzy páſterz bywa/ ktory ſtádo owiec páſie niżli ten co iedno iednę kozę. RejZwierc 22, B4 [2 r.], B4v, 91v, 95v, 106v, 108v, 217; WujJud 233; BudBib Ez 45/23; ModrzBaz 13 [2 r.]; CzechEp 417; ZapKościer 1584/42v; Calep 160a; GostGosp 72, 88, 167; KmitaSpit A2v, C5v, C6v; KlonFlis F3.

W połączeniach szeregowych (18): Iakom ya nyeprzyszeth do lasza yasyonovego gdzye pasyono bydlo owcze y kosy ZapWar 1505 nr 2007; BierEz P2; FalZioł IV 1d; Thedi wſchithko domowſtwo. Iako konye, woli, krowi, owcze, y kozy y wſchithko domowe naczinye, kotli, czene [...] zoſtawil MetrKor 59/77; RejKup i8v; Leop Gen 15/9, Lev 1/10; RejZwierz 137; BibRadz Gen 15/9, Num 18/19; BielKron 36v, 71, 293v; Pecus [...], Bydlę/ Wſzelákie zwierzę którego człowiek vżiwa yáko wół/ krowá/ kóń/ Owcá/ Oſieł/ kozá/ etc. Mącz 286a; RejZwierc 6; BudBib Gen 32/14, Lev 17/3; KlonWor 25.

W porównaniach (22): GliczKsiąż N; Y iákoż ten ma vſnąć z beſpiecżnym ſumnieniem/ Száfuiąc by kozámi ludzkim pokoleniem. RejWiz 172, 91v, 141v, 193v; Iż ná cię by ná Wilká/ Kozy záglądáią/ Pálcem cie vkázuiąc/ złąć ſławę dzyáłáią. RejZwierz 122v; OrzQuin Q4v; RejZwierc 28v, 30v, 41, 90v, 91 (10); BudBib 3.Reg 18/5, Cant 4/1; WerGośc 235; Niewiáſtá/ dziewká/ wnidzie ná gorę by kozá BielSjem 17; PaprUp C2.

W charakterystycznych połączeniach: stado kóz (5); kozy doić, paść (2), ssać (2), tłuc (2), zarzezać.

Przysłowia: powiedaią iż Kozy Nierady by wiecz na Wozy Woliali by pieſky ſkakać Niż na wozie na targ yechać RejKup v3v; WyprPl C.

Karz ſie błaźnie przypowieſcią oną/ Kozy ſkacżą ná yedl pochyloną BielKom F5; RejZwierz 71.

RejWiz 91v; A przypátrzywſzy ſie temu/ nie być theż oną kozą co dziurą przez płot ná kápuſtę pátrzy RejZwierc I8v.

Mącz 359c; Pátrzayże záſię iż onego pozłoćiſtego by też/ iáko ono ſtára przypowieść/ nie vmiał y Kozie ogoná záwięzáć/ álić go ná vrzędy ſadzáią RejZwierc 70v.

káżdy z nich tego ſzuka w cżym ſie kocha. Wilk kozy/ á kozá wrzoſu/ pies záiącá/ á záiąc trawy/ bocian żáby/ á żábá błotá. RejZwierc 91v, 41.

A coż mu mogą fatá vcżynić przykrego/ Rownie ſtráſzą by kozy wilká koſmátego. RejWiz 141v.

Kiedyby wſzytki mocy ſpołu obroćili/ Gdzie wiele Koz y Wilká ſnádnieby ſkroćiły. RejZwierc 247.

Wyrażenia: »koza dwuroga« (1): Ci ná Bárániech ieżdżą/ y ná ptakách ſrogich/ Y męſtwá dokázuią ná kozách dwurogich. KmitaSpit A2v.

»krzyworoga koza« (1): Pod nim [rotmistrzem] przechárſłá bieży krzyworoga kozá KmitaSpit B2.

»puł psa, puł kozy« 1): by też był dobrze ten tám pan/ puł pſá/ puł kozy/ thedy iednák iedná przed drugą miećby go byłá chciáłá. GórnDworz N.

»koza pusta [psotna]« (1): Páſą ſię w łąkách iáłowice tłuſte/ Y kozy puſte. KlonFlis Cv.

mit. »rog kozy Amaltyji« = róg kozy karmicielki Zeusa, stale napełniający się płodami ziemi; róg obfitości (1): dom yego yáko ſad lecye rozmáithemi kwyatkámi/ drzewy/ trawą/ y żyelem rozlicżnem nápłodzony okaże ſie/ y nye inácżey by z onego rogu kozy Amáltij ktora Iowiſſá karmiłá/ wolno á łácno będzye doſiąc cżegoby chcyał (marg) Cornu copie. (‒) GliczKsiąż N.

Szereg: »(tak) owce (jako) (i, a, albo) kozy; kozy i z owcami« [szyk 5 : 2] (6 : 1): BierEz I3v; Dobrzy w iego [diabła] reyeſtrá ći nigdy nie wchodzą/ Chociay tu w iednym ſtadku ſpołu z złemi chodzą. Bowiem to máło wádzi widamy to ſámi/ Kiedy chodzą poſpołu kozy y z owcámi. RejWiz 79v; Leop 1.Reg 25/2; A toż ma być przy káżdym Wole/ y przy káżdym Skopie/ ábo Báránie/ ták z ſtádá Owiec iáko z ſtádá Koz. BibRadz Num 15/11, Gen 31/38; RejPos 144; á byś oblicżył coć wilk owiec álbo koz poiadł á wżdy mu ćirpiſz? RejZwierc 49. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.].
Przen: metonimicznie: Sprawa sądowa o kozę lub w ogóle o rzecz małej wagi (1): Izażby ty kozy/ ty płoty/ ty ſpáśi nie mogły domá álbo ná wiecach zoſtáć? RejZwierc 189v.
2. zool. Zestawienie: »dzika koza« = Rupicapra rupicapra (L.), kozica; gorski ssak parzystokopytny z rodziny krętorogich (Bovidae), w Polsce żyje tylko w Tatrach; caprea Murm, Mącz, Calep; rupicapra Mącz, Calep, Cn; dorcas Murm, BartBydg; silvestris capra Murm, Cn; dama, ibex: Cn [szyk 11 : 3] (14): Caprea est sylvestris capra, ein wilde geis oder reech. Dzyka kozá álbo ſárná. Murm 39; BartBydg 45; DZika koza ieſth zwierze barzo boiazne ktora ſie bronić nieumie telko vciekaiącz, telko tho iey obrona chypkoſć nog á lekkoſć członkow, Na mieſtczach gornych á iadowitych ſie kocha/ zioł y trawy lekarzſtwu ſluſzącze pożywa FalZioł IV 9b, +6, IV 9a, b; Leop Iob 39/1; Rupicapra, Skáłna kozá dźika. Mącz 362a, 34b; Rupicapra ‒ Koza dżyką w gorach howana. [!] Calep 933a, 160b.

W porównaniach (2): kthorzy nośili tharcż y włocżnią: oblicża ich ſrogie iáko Lwi/ á pręthcy iáko dzikie kozy po gorach [et veloces quasi capreae in montibus] Leop 1.Par 12/8; BibRadz Eccli 27/21.

Szereg: »giemza, (albo) dzika koza« (1): Rupicapra, Gemzá/ dźika kozá. Mącz 360d; [Dzika Kozá álbo Giemzá. Rupicapra SienHerb 284a].
3. zool. Zestawienie: »koza morska« = Ovis musimon Pallas; ssak górski parzystokopytny z rodziny pustorożców (Bovidae); musimon vel musmon Cn s.v. kozieł cudzoziemski, zamorski (1): Pod Krolową w woźie ſzły cżtery kozy Morſkie Z koźlęty: ná nich były slę y rządy dworſkie. KmitaSpit A4.
4. Skóra z kozy (1): Pod nim [rotmistrzem] przechárſłá bieży krzyworoga koza/ A ná ſzyſzaku inſza miáſto kity kozá. KmitaSpit B2.
5. Instrument muzyczny złożony z piszczalek i miecha z koźlej skóry (1): Pobudkę trąbić pocżął trębácż ich ná koźie KmitaSpit B2.
6. astron. Gwiazda z gwiazdozbioru Woźnicy (4): NA lewéy ſtronie blizniąt/ przypátrz ſye Woźnicy Który głowę ſwą trzyma przećiwko Helicy. Ná rámieniu ma kozę/ ná pięśći koźiełki KochPhaen 7, 23 [2 r.], 24.
7. Prawdopodobnie widełki lub podpórka w formie widełek (używane przez piechotę, służące do opierania na nich arkabuzów i muszkietów) (2): Strzelbá byłá żelázna/ na nogách by kozy BielSat D3v [idem] BielRozm 29.

Synonimy: 2. giemża; 5. gajdy.

Cf KOZODOJ, [KOZODRZA], KOZODZIK, KOZOPAS, KOZOROGI, KOZOROŻEC, KOZOROŻNIK, KOZOWOŃSKI, POŁKOZA, PRZEKKOZA

TZ