Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOZACTWO

Następne hasło: 2. [KOZAK] »

1. KOZAK (101) sb m

kozak (96), kazak (tur. - tatar.) (5) [w znacz. 3., 4., ***]; w znacz. 3., 4., *** kozak : kazak MiechGlab (3 : 3), LibLeg (10 : 2).

o jasne; -åk; kazak z tekstów nie oznaczających å.

Fleksja

	sg	pl
N	kozåk	kozåcy, kozåkowie
G	kozåka	kozåków
D		kozåk(o)m
A	kozåka, Kazak	kozåki, kozåk(o)w
I	kozåki(e)m	kozåki

sg N kozåk (11). ◊ G kozåka (4). ◊ A kozåka (4), Kazak (1) [w funkcji n-pers]. ◊ I kozåki(e)m (3). ◊ pl N kozåcy (28), kozåkowie (1); -y : -owie GórnRozm (1 : 1). ◊ G kozåków (20); -ów (2), -(o)w (18). ◊ D kozåk(o)m (4). ◊ A kozåki (10), kozåk(o)w (8); -i GliczKsiąż, BielKron (3), BielSat, BielSen, SarnStat; -(o)w StryjKron (5), ActReg; -i : -(o)w LibLeg (2 : 1), PaprUp (1 : 1). ◊ I kozåki (7).

Sł stp brak, Sł stp nazw os notuje, Cn: kozacy oraz kozak s.v. nizak, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Mieszkaniec dawnej Ukrainy, członek społeczności wojowniczej, żyjącej z łupieżczych wypraw na ziemie tureckie (40)
- Przen (4)
  - a) [Rabuś, grabieżca, rozbójnik (3) ]
  - b) Mężny obrońca pogranicza (1)
2. Żołnierz lekkozbrojny używany do wojny podjazdowej i niszczycielskich wypraw na terytorium nieprzyjacielskie, także żołnierz zaciężny rekrutowany często spośród mieszkańców dawnej Ukrainy (stąd trudność jednoznacznej interpretacji niektórych cytatów w znacz 1. i 2.) (34)
3. Tatarzu osiadli w okolicach Białogrodu i Oczakowa (13)
4. n-pers (9)
- a. Nazwiska mieszkańców rdzennej Polski (6)
- b. Imię brata chana tatarskiego (3)
5. Zestawienie w funkcji n-ethn: »Kozacy ruscy« (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (wyraz objaśniany) (4)

1. Mieszkaniec dawnej Ukrainy, członek społeczności wojowniczej, żyjącej z łupieżczych wypraw na ziemie tureckie; colluvies militum ex Polonis, Lituanis, Russis aliarumque gentium hominibus egentibus, proscriptis, praedonibus et autonomis, aliquando et honestis collecta, rapto vivens et vicinis gentibus, potissimum vero Polonis belli tempore operam spe lucri navans Cn s. v. Niz, stan żołnierski [w tym: pl (32)] (40): Sthoią po dziſieyſzy dźien pola Alanſkie puſte, [...] telko ie caſem przeiezdzaią, Kozaci ſzukaiąc coby vtargnęli MiechGlab 41; yſz kozaczi ſpanyſtwa wyelkyego kxyaſthwa Lithewſkyego na ſlyak Prothwyczow zaymvyancz a kylkonaſczye myl koroni polſzkyey kv wloſczy Barſzkyey chodza bradzi dobithky do Walach y do Wloſzow abo czabanow Tvreczkich. LibLeg 11/134; Prziwyodl tham do Krolya ye^go Mczi [...] thenze Pawel yednego Kozaka na ymye Iwaſzczka LibLeg 11/134, 11/173; RejFig Bb2; RejZwierz 110v; ſwemu kto krádnie złodźiey ieſt: kto nieprzyiaćielowi/ dobrym kozakiem zwan bywa. OrzRozm L; Bernath Pretwic Stároſtá Barſki [...] puśćił ſie po nich [Tatarach] s trochą kozakow á cżeremiſzow BielKron 424v; Dymitr Wiśniowiecki/ z czelnymi z Wołyniá Kozaki/ w Wołoſzéch zginął OrzQuin Z4, R2v; On Oſtáfiey Dálzkowic/ Pretfic/ Cżech/ Slężacy/ To byli doświádcżeni y ſławni kozacy. BielSat IIv; StryjKron 712, 772, 782; W dródze z Ruſſy Diaká ná imię Putilá Czułych Kozaków prędka ręká záłápiłá. KochJez B3v, B2, B3 [2 r.]; Więc prżewłoká ſpráwiedliwośći/ prżenieśienie Sądow ná Seym/ á Seymowánie áż we dwie lećie/ ták wiele kozakow/ y ták możnych námnożyło GórnRozm H4; mezow wibornich Kozakow niepoſpolytich leda na roſkazanie ie^go [Stefana Batorego] wiele potracyc dal: y ſmieija go zwac/ Pater patriae PaprUp G3, 13 [2 r.]; Kozacy poszli do Tatar chcąc wiedziec iako się Tatarki z dziecmi doma rządzą kiedy Tatow [!] samych doma niemaią ActReg 168; Ani Moſkwićin źimny Zamkow ich dobywa/ Ani Kozak przemyślny v nich ſię zdobywa. KmitaSpit A3.

W charakterystycznych połączeniach: Kozak czelny, czuły, dobry, doświadczony, dzielny, mężny, niepospolity, przemyślny, sławny (2), śmiały.

Wyrażenia: »bracławscy Kozacy« (1): A pomni iż nie ledá ſtraż maſz około ſiebie/ bo Anyoły Páńſkie/ wierz mi iż to ſą pewnieyſzy ſtrożowie niżli Brácłáwſczy kozacy chociay ná tym zroſli. RejZwierc 86.

»Kozak chmielnicki« (1): Węzyk kozak Chmielnicki zebrawſzy towárzyſze/ zagon im [Tatarom] odgromił v Záſłáwiá BielKron 423.

»Kozak nizowy« [szyk 4 : 4] (8): Bogdan Kniaż Rożáńſki Hetman Nizowych Kozakow s ſwoią rotą. PaprPan Cc2v; A drudzy w tych polach (gdzie dźiś Nizoui Kozacy przebywáią) tákże nád Dnieprem y Donem rzekámi/ y w Taurice/ gdźie dźiś Tatarowie Przekopſcy/ zoſtáli. StryjKron 105; BielRozm 6; GórnRozm M2v, M2v marg; Wczora wybierał ze Lwowa do tych Kozakow Nizowych co zwołoch wyszli. ActReg 48; Cardaces ‒ Nizowy kozący. Calep 165a; Kozacy też Nizowi y inſzy vkráinni ſwowolni ludzie/ byliby ſkromnieyſzy/ y mnśieliby zániecháć plundrowánia/ przećiwko páktom/ miaſt Tureckich/ y domowey ſwey woley. VotSzl E4v.

»Kozacy polni [= żyjący na Dzikich Polach]« (2): (nagl) Kozacy polni. (‒) KOzaki ie zowiemy/ lecż ſtoią zá grzyby/ A godniby korzenia/ káżdego bez chyby. Ktorzy gárdłá w lekki ſzańc/ dla ſwey ſławy ſádzą/ A wżdy y ći niektorym/ á prze zazdrość wádzą. RejZwierz 110v [idem] aa4.

Przen (4):

a) Rabuś, grabieżca, rozbójnik (3): ten dwoy narod wſzytek zniſzcżał á zaginął, tylko tego ieſzce ſą ich pola á płoniny puſte ſamym zwierzętam á kozakom [solis feris et Kosacis seu praedonibus] (iakoż to wyſſzey napiſano) odtworzone. MiechGlab 76; BielKron 100; [dáli mu siedmdzieſiąd ſrebrnikow [...] y náiął za nie Awimelech páchołkow prożnuiących/ á kozakow [viros vacuos et vagos] (marg) Wła/ mężow proznych (‒)/ y chodzili za nim. BudBib Iudio 9/4 (Linde)].

Szeregi: [»łotrzyk albo kozak«: Tegoż czáſſu nijáki Muko Pruſſak z Warmiey máiąc s ſobą 19. łotrzykow/ álbo Kozakow/ wpadł do Litwy (marg) Kozaki latrunculos zowie. (–) StryjKron 321 (Linde).]

»rozbojca albo kozak« (1): Wydał Romulus ty rozboyce álbo kozaki poſłom. BielKron 100.

b) Mężny obrońca pogranicza (1): dotąd Polſká będzye kwitnęłá/ kyedy wſobye myeć może dobre kozaki/ ktorzyby ſie záſtáwyáli zá inſſych dobrá y wolnosći/ tudzyeſz żywot/ y nyeprziyacyoł w źyemyę cyągnąć nye dopuſſcżáli. GliczKsiąż K8.

2. Żołnierz lekkozbrojny używany do wojny podjazdowej i niszczycielskich wypraw na terytorium nieprzyjacielskie, także żołnierz zaciężny rekrutowany często spośród mieszkańców dawnej Ukrainy (stąd trudność jednoznacznej interpretacji niektórych cytatów w znacz 1. i 2.); arquites (pl), hippotoxota Calep; levis armaturae eques, auxiliaris a. auxiliatoris ferentarius, accensus velatus, veles Cn [w tym: pl (32)] (34) : BielSat B3; Ci Kozacy ktorzy przed Ceſarzem [tureckim] pierwey kilkim dni iádą ná ſwą ſzkodę woiowáć BielSpr 53; A ono záſię woyſko ktore roſpuśćił Amac-iáhu [Et filii exercitus quem remisit] (marg) A ſynowie kozaka (álbo żołnierzá) ktore wroćił. rć. (‒) á nie wziął go z ſobą ku bitwie/ wtárgnęło do miaſt Iudſkich BudBib 2.Par 25/13; StryjWjaz B2v; Bierzćie ná ſię zbroie y páncerze. Vbrawſzy ſie z łukiem w ſzáráwáry/Iedźćie ſkokiem porażćie Tátáry. [...] Rzecżonoby/ iż nowi kozacy/ Rozpierzchli ſie w láſy nieboracy. BielSjem 29; BielRozm 12; Calep 97b, 484a; KmitaSpit C3v, C5v.

W połączeniach szeregowych (3): wiele ad p^residium Miasta tak ieznych iako y Pieszych a lekkich ludzi Kozaków zostawieli ActReg 27; SarnStat 131; 3000. vſárzow/ 1000. Ráytárow/ 3000. kozakow/ 3000. ſtrzelcow pieſzych/ doſtátecżnieby potężność woyſk Polſkich opátrzyć mogł. GrabPospR N.

Wyrażenia: »kozacy jezdni« [szyk 2 : 1] (3): StryjKron 517; Przeto zdáłoby mi ſię/ żeby ná Pográniczu Podolſkim/ chowáćby potrzebá vſtáwicznie/ przynamniey śiedm tyśięcy ludzi ſłużebnych. To ieſt/ dwá tyśiącá Vſarzow/ trzy tyśiące Kozakow iezdnych/ dwá tyśiącá pieſzych/ ná zamkách vkráinnych VotSzl E3, E4.

»kozacy lekkozbrojni« (1): popiſawſzy w Radomiu nie kielo thyſięczy kozakow telko [! lege: letko] zbroynich [conductis aliquot milibus armatorum levis armaturae] Miech 32.

»litewscy kozacy« [szyk 3 : 2] (5): ſześć ſet Litewſkich Kozakow/ Nátáńſką zięmicę w Pruſiech zwoiowáli StryjKron 308, 370, 375 [2 r.], 437.

»kozacy witebscy« (1): zebrawſzy ze dwá tyſiącá Ricerſtwá ták Zołnierzow iáko Sláchty y Kozakow Witebskich StryjKron 772.

»kozacy wołyńscy« (1): Kozacy záś Wołyńſcy z bokow ſię zkradáli/ A ſtąd y zowąd Polſkie vphy rozrywáli StryjKron 230.

Szeregi: »drabi (a. pieszy), (i) kozacy« [szyk 4 : 1] (5): W lud ſie dobrze opatrzyć/ ćwicżyć y śiodłaki/ Lácno s tákich poćżynić draby y kozáki. BielSat G3 [idem BielSen 16]; RejZwierc 262v [2 r.]; BielSen 16; VotSzl E4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.].

»racy albo kozacy« (1): Wćiągnęli tedy rácy álbo kozacy Skánderbegowi w kráiny Tureckie BielKron 254.

»(h)usarze, (i) kozacy; usarze z kozaki« [szyk 3 : 2] (3; 2): Cżterzyſtá ſzło vſarzow przeważnie przybránych/ Sto kozakow s ſáydaki złotem háftowánych. StryjWjaz B2v, B3; o ſzykowániu woyſká o licżbie y kozakow y huſárzow [equitum tam levis quam gravis armaturae] [...] náukę dáwáć nie ieſt moiá rzecż. ModrzBaz 113; StryjKron 522; GrabPospR M4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

3. Tatarzu osiadli w okolicach Białogrodu i Oczakowa [pl] (13): Ieſt piąta Horda [Tatarów] ktore Kozaki zową ale ta Cżarza niema. MiechGlab 28; maya thesz bycz Wkyliyey Wthehyny Wbyalogrodzie y woczakowye a ſſzukacz thych kazakow szkodnykow pansthwya V. C. M. [Waszej Krolewskiej Miłości] LibLeg 9/52v; [list chana Wielkiej Ordy do króla polskiego] Nyzly za Byalagrod, a za oczakow, a za ozow nyczego nye mowye bo to ſą ſamky niemoye. y tham ſą Kozaczi ktorzi woyvyą. ale nyewmoyey moczi ſą. v czarza Thvreczkiego [...] y ya za thich Cozakow wam nyeprziſzyegam. bo yeſth then ſwiath wolni LibLeg 10/98, 9/52, 54, 10/58, 98.

Wyrażenia: »Kozacy białogrodzcy« (5): dawami thesz wam znacz ktorzi bily Cozaczi Byalogrodzczi wtargnoly wpanstwo wasche Coroni polskiey LibLeg 10/90v, 10/60v, 71v, 11/27v, 102v.

»Kozacy dobruccy« (1): LibLeg 11/102v cf »kozacy oczakowscy«.

»Kozacy oczakowscy« (1): Kozaczi Oczakowſczi Belek Mvrſa Belek Bvlath Ahrombarak, Synan, Bayterek Byalogrodzczi Taxari, Bygocza, Kormanak Talyk, Aſſari, Bayſeyth, Dzianachmath Dortay Dobruczczi Adzieleysan, Machmedziar, Sudkczelebe, Bakterek LibLeg 11/102v–103.

4. n-pers (9):

a. Nazwiska mieszkańców rdzennej Polski (6): wmoſſynye v wdowy kthora myeſzka wthylye kozaka dwv wolu vkradl LibMal 1545/103v; Przed Prawem naszim Miaſta Kosćierziny Sliachetny Kristof Glowczewski alias Kozak ządal iest od nas wyſluchania Swiadkow ZapKościer 1581/22, 1581/21v.

Zestawienia (3): yakom ya nyesbyl robothnego sthanyslava kozaka z wlochow cmyothka slachathnych Iakvba sczesnego allexego hy valenthego Nadarzinskich ZapWar 1533 nr 2485; LibMal 1547/124, 127v.

b. Imię brata chana tatarskiego (3): Potym dopuſzcżono mu [Szachmatowi] brátá Kozaká poſłáć do bráćiey iego Nohálſkich Carzow zá Wolhę rzekę BielKron 402, 402v.

Zestawienie: »Kazak Zołtan« (1): Poſlano na przod bratha iego rodzonego Kazak zołtana [praemiserunt Kozak Soltan fratrem germanum Szachmet] MiechGlab 32.

5. Zestawienie w funkcji n-ethn: »Kozacy ruscy« (1): SWátoſław okrzcżoney Heleny ſyn Ruskie Kſiążę/ zwalcżywſzy kozaki Ruſkie dań ná nie vłożył BielKron 344. [Tekst prawdopodobnie błędny, może należałoby czytać Kozary. Cf SWantosław [...] naprzod ná Kozary álho Koſſery ludzi Ruſkiego narodu/ ktorzy mu ſie z mocy wybijali/ ciągnął y dobył Zamku ich głownego/ ktory Bieławieſią zwano/ ſamych też Kozarow z Xiążęciem ich poráżiwſzy do posłuſzeńſtwá przywiodł StryjKron 126.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (wyraz objaśniany) (4): to ſlowo Kazak ieſt Tatarſkie. Rus kozakiem zowie á wykłada ſie Służebny reythar albo zboyca. MiechGlab 41, **2 [2 r.].

Cf KOZACTWO