Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KSIĘŻY

Następne hasło: KSIĘŻYCOWY »

KSIĘŻYC (231) sb m

kx- (100), x- (55), kt-, ks- (39), kś- (29), xz- (8). ◊ w N (i A) sg -yc (44), -ycz (8), -yć (8); -yć ActReg, SiebRozmyśl; -yc : -yć Mącz (15 : 4), CzechRozm (2 : 1), WujNT (6 : 1).

Fleksja

	sg	pl	du
N	księżyc	księżyce
G	księżyca	księżyców
D	księżycu
A	księżyc	księżyce	księżyca
I	księżycem
L	księżycu	księżycåch

sg N księżyc (52). ◊ G księżyca (131). ◊ D księżycu (1). ◊ A księżyc (8). ◊ I księżycem (5); -em (1), -(e)m (4). ◊ L księżycu (9). ◊ pl N księżyce (1). ◊ G księżyców (15); -ów (2), -(o)w (13). ◊ A księżyce (6); -e (1), -(e) (5). ◊ L księżycåch (2); -åch (1), -(a)ch (1). ◊ du A (cum nm) księżyca (1) FalZioł IV 19a.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XIX w.

Znaczenia

1. Najbliższy, naturalny satelita ziemi (86)
- a. Światło księżyca (1)
2. Okres czasu miesiąc (145)

1. Najbliższy, naturalny satelita ziemi; luna Mącz, Calag, Cn; noctiluca Mącz, Cn (86): FalZioł IV 12b; Kxiężycz też ma ſiedḿ wieku ſwego y poſtawy odmiennoſći/ Bowiem naprzod ſie vkazuie sklęcżony iako obłąk/ Potym poł iaſny/ zatym przez połowiczę oſwieczony/ we ſrzodku prawie zupełnie ſwiatły/ zathym ku pirwſzym trzem przerzecżonym poſthawam wſpak ſie wracza. KłosAlg A3, A2; HistAl H6; MurzNT Mar 13/24; KrowObr 111; Leop 4.Esdr 5/4, Ioel 2/31, 3/15, Act 2/20, Apoc 8/12, 21/23; Czo wybieracz albo ſzie ſtrzedz według Aſpektow Kxięzycza s Plánetámy. Goski A2; Aversis a Sole cornibus Lunam semper si crescat ortus spectare, Xiężyc záwżdy tyłem rożkámi ſtoyi do słońcá przed pełnią. Mącz 487a, 73d, 153a, 153d, 199c [2 r.], 201a (14); KuczbKat 95; dopiero dniá cżwartego ſłońce kſiężyc y gwiazdy Bog ſtworzył dla rożnośći dniá y nocy CzechRozm 148v, 84, 120 [2 r.]; póki Xiężyc rośćie/ wody bywaią ćiepleyſzé Oczko 29v, [42]; Calag 355b, CzechEp 172; ActReg 56; Słońcu dźień/ chwilę kśiężycu dáć nocną GrabowSet V4v, Dv, E2v, H, K, K3v; WujNT Matth 24/29, Mar 13/24, Luc 21/25, s. 364, Act 2/20 (10); SiebRozmyśl K4v; [Ktoremu sluince zgwiaſdamy/ W niebie kſezic iaſny/ Kaſzdy rok sluzy Krofej C5v, H7v].

W porównaniach (9):

Jako comparatum (2): a tey ze noczy kſyązycz tak yako ſloncze ſzwyeczyl PatKaz III 114; WujNT Apoc 6/12.

Jako comparandum (7): FalZioł I 59b; Lunatus calceus, Bót ná xtáłt xiężicá vcziniony/ który przed czáſy rádni pánowié á ſliáchtá nośiłá. Mącz 199c, 199c; haeretyki/ ktorzy ſą odmienni iáko kśiężyc. WujNT 866; SzarzRyt A2. Cf Zestawienie.

Wyrażenia: »kwadra księżyca« (1): Novissima luna, Oſtáteczna kwadrá xiężycá. Mącz 251d.

»nastanie księżyca« = neomenia, nova luna, novilunium Mącz (6): FalZioł V 61 [2 r.]; Luna vicesima pro vicesimo die post novam lunam, Dwádzieſtego dnia po náſtániu xiężycá. Mącz 199c, 199c, 245c, 251d.

»now księżyca« = nascens, luna, nova luna Cn (1): Dobrze tákowym ludźiom ſzczaẃ ieść/ do trzydźieſći dni/ począwſzy ná Nowie kſyężycá. SienLek 59v.

»nowy księżyc« = nów (1): Nowego Kſyężycá [krew] niepuſzczáć/ bo tedy w człowiecze wilkośći máło. SienLek 36v.

»pełnia księżyca« = plenilunium Mącz, Cn; oppositio lunae Mącz; luna plena a. adversa Cn (3): Materies luna decrescente caesa, carie non infestatur, Drzewo ná budowánie po pełni xiężicá rąbione nie prochnieye. Mącz 38d, 304c, 311c.

»schod księżyca; księżyc na schodzie (jest); księżyc schodzi« = decrescentia a. senium lunae Cn (o księżycu po pełni) (5; 3; 1): A to w ten cżas ma być kopana Piwonija gdy kxiężycz z chodzi: przed oſtatnią kwadrą. FalZioł V 43v; bańki nie maią być ſtawiane wnetki po naſtaniu, ani na z chodzie kxiężycza/ ale pod pełnią á po pełni FalZioł V 61, IV ld, 24d, V 43v, 61; Deficiente luna, Gdy xiężić ná ſchodzie yeſt. Mącz 80b, 128b, 382b.

»zaćmienie księżyca« = defectio a. eclipsis lunae Mącz, Cn (3): Solis defectiones itemquae lunae praedicuntur, Práktikuyą że ma być zaćmienie słońcá y też xiężycá. Mącz 175d, 99b, 115b.

Zestawienie: »puł księżyca« (2):

W porównaniu (2): Lunensis caseus, qui ab Hetruscis figura lunari fiebat, Sér yákoby puł xiężicá. Mącz 199c, 393a.

a. Światło księżyca (1):

Wyrażenie przyimkowe: »po księżycu« (1): Skánderbeg [...] vderzył w nocy po kſiężycu ná Tureckie woyſká BielKron 248.

2. Okres czasu miesiąc; mensis Mymer¹, Mącz; calendae luna Mącz (145): wten kſyązycz [październik] ſloncze wchodzy wznamyą panny PatKaz III 113v, 113v; Mymer¹ 3; FalZioł IV11d, 30b, V 17c, [30]; LibLeg 8/161; Ia przed księżycem abo mało dáwniei/ przyſtępowałem [do Komunii św.] przymuſzony MurzHist P4; Roku ſześćſetnego żywotá Noego/ kxiężycá wtorego/ ſiedmnaſtego dniá onego kxiężycá [septimodecimo die mensis]/ [...] ſtał ſie deſzcż ná ziemi Leop Gen 7/11, Gen 8/4, 14, 4.Reg 25/27, Esth 9/18; BibRadz Gal 4/10; Mącz 47c, 339d, 464d; SienLek 152; Zaż niewież/ ze [...] żywotá twego gránicá od Páná ieſt zámierzona/ dńy rozmierzone/ xiężyce policżone? BiałKaz Cv; GostGosp 84.

W połączeniu z nazwą miesiącα [księżyc + nazwa (52), nazwa + księżyc (7); w tymi w G sg w funkcji okolicznika czasu (50)] (59): PatKaz III 113v; napierwſze ſie owcze rodzą wkxiężyczu Nouember. to ieſt Liſthopad FalZioł IV ld, I 36b, 39c [2 r.], IV 15b, V 43v; Dan w Krakowie w dźień cżwartkowy pirwſzego dnia kxięcza [!] Lipcza. GlabGad A4; ROku od narodzenia Bożego, Iedennaſtego po tyſiączu y po dwu ſet, w Maiu kxiężiczu: naſtała wielką Kometa MiechGlab 2, *3; MetrKor 59/77v; LibLeg 8/161, 10/92v; HistAl G7, N5; KromRozm III P6v; KrowObr 136; [żydowie] cżthernaſty dźień kxiężycá Adár god y weſela ſwięty poſtánowili Leop Esth 9/19, 2.Esdr 1/1, 6/15, Esth 2/16, 9/1, 15 (9); Goski kt; BielKron 209v, 217, 276v, 31 1v, 346v (12); Mącz 12d, 13a, 25c, 31c, 369d; SienLek 42v, 154v; LeovPrzep D2v; KwiatOpis A3; ZapKościer 1580/12v, 1581/23, 1582/28v, 1583/34v, 1584/43 (9); WujNT przedm 32; ná dźiéń świetégo [!] Marćiná kśiężycá Liſtopádá/ ośm groſzy Práſkich zá dźieśięćinę nam zápłácą. SarnStat 187.

W połączeniu z liczebnikiem porządkowym [liczebnik + + księżyc (32), księżyc + liczebnik (9); w tym: w G sg w funkcji okolicznika czasu (31), w G pl (1)] (41): POſpolithy á zwycżayny cżas zlężenia: ieſth dziewiąty mieſiącz. Abowiem dziewiąthego kxiężicza wypełnione^go: zlężenie przichodzi. FalZioł V 16a, V 16c [2 r.], 17d [3 r.], 18b, 19a, 29 (14); KłosAlg A3v,[2 r.]; Tedy przynioſl Ezdrás Biſkup zakon wſſyſthkiemu mnoſtwu ich od mężá áż do niewiáſthy/ y wſſyſthkim kápłanom/ áby ſlucháli zakonu ná nowie kxiężycá ſiodmego. Leop 3.Esdr 9/40, Gen 7/11, 8/4, 5 [2 r.], 13, 14 (20); Insecutis mensibus geminos enixa est, Drugich álbo powtornych Xiężyców bliznká vrodzylá. Mącz 385c, 251c, 325d; SienLek 27v; Dźiewiąty y dźieśiąty xiężyc przyzwoity Połogom: Dwánaſty iuż ſkąd inąd nábyty. KlonWor 63.

W połączeniu z liczebnikiem głównym (16): [kokosz] Iaycza nieſie przez wſzytek rok: wyiąwſzy dwa kxiężycza kiedy ſlończe ſtawa. FalZioł IV 19a, V 88v; MurzHist E, P4v; á ták ſchodziwſſy wſſyſtkę źiemię/ byli záś w Ieruſálem w dziewiąći Kxiężycach/ y we dwudzieſthu dni. Leop 2.Reg 24/8, Num 26/62, 2.Reg 5/5, 24/13, 2.Par 36/2, 4.Esdr 4/40 (9); Mącz 199c, 464d.

Wyrażenia: »cały księżyc« (2): gdy ſie poranu trunek napijeſz, przez czały kxiężycz paraliżu ſie nieboy. FalZioł I 77a; Leop Num 11/21.

»trzy księżyce« = kwartał (1): ieſli vmrze w piérwſzé trzy kśiężyce Roku [in primis tribus mensibus anni JanStat 206]/ począwſzy od Nowégo látá/ niech ma [spadkobierca] czwartą część wſzyſtkich dochodów/ [...] A ieſli we trzech wtórych Mieśiącách zéydźie/ niech ma połowicę [...] á ieſli w oſtátnich Mieśiącach żywotá dokona/ niech ma wſzyſtko. SarnStat 191.

Zestawienia: »nastanie księżyca« - starożydowskie święto nowiu (1): Niechayże was tedy nikt nie ſądźi w pokármie ábo w pićiu/ ábo w częśći świętá/ ábo w náſtániu kśiężycá [neomeniae: w Nowié WujBib]/ ábo ſzábbátow WujNT Col 2/16.

»niemoc na księżyce« = miesiączka (1): A to ſtąd dzieciątka bywa/ chore/ mdłe w żywocie/ iże matka [...] przyrodzoną niemocz na kxiężycze chodzącz z onym: miewała. FalZioł V 17d.

»nowy księżyc« = starożydowskie święto nowiu; neomenia BartBydg (4): BartBydg 97b; KromRozm II 12; żeby ſie nie dáli fáłſzywym Apoſtołom zwodźić/ ktorzy ie znowu ná Zydowſki zakon przywodźili: áby z nimi nowe Kśiężyce/ Sábbáty y inſze Ceremonie záchowáli WujJud 198v; WujNT 699.

»święto (a. święta) nowego księżyca« = starożydowskie święto nowiu; calendae, neomenia Vulg (3): Otoć iutro będzie święto nowego kxiężycá Leop 1.Reg 20/5, 1.Reg 20/18, Is 1/13.

Synonim: miesiąc.