[zaloguj się]
[pdf]

1. KUREK (72) sb m

kurek (25), kurk (41) [w funkcji n-pers], kurek a. kurk (6); kurek RejRozpr, LibMal (5), OrzList, Mącz (5), BielSat (3), RejZwierc (2), BielRozm (3), PaprPan (2), Calep (3); kurk ZapKościer (41).

e prawdopodobnie jasne (tak w -ek).

Fleksja
sg
N Kurk, kurek
G Kurka
D Kurkowi
A kurka
I Kurki(e)m
L kurku

sg N Kurk (23), kurek (18). ◊ G Kurka (4). ◊ D Kurkowi (9). ◊ A kurka (12). ◊ I Kurki(e)m (4). ◊ L kurku (2). ◊ [pl N kurki cf KURKA. ◊ A kurki cf KURKA].

Sł stp brak, Sł stp nazw os, Cn notuje, Linde XVI (pięć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Dem. od „kur” ‘samiec kury domowej’; pullaster Mącz, Cn (4): Pullaster [...] młodi kurek. Mącz 330d.
a. Z neutralizacją funkcji deminutywnej (3): będzie długo ſypiáł áż do południá/ bo go kurek żadny nie obudzi. RejZwierc 32.

W porównaniu (1): chodzi iáko kurek Nátknął zá bieretek piorek RejRozpr 13.

W przen (1): (nagł) Piſkowſki. (‒) Y Ten kurek Ieſienny vkluie ſwoiego/ Staẃ mu Ikáziuſá onego Rzymſkiego. PaprPan Z4.
2. Przedmiot mający kształt ptaka (16):
a. Wycięty z blachy umieszczany na szczytowych partiach budynków w formie ruchomej, podatnej na podmuchy wiatru chorągiewki; triton Cn (4):
Zwroty: »kręcić się jako kurek na kościele« = być niestałym, zmiennym (1): w tych Dyabli ſą/ y przemiennoſć iáwna/ kthorych myſl y ſerce odmiáną ták ſye kręći/ iáko Kurek od wiátru na Koſćiele. OrzList d4v.

»wygrać kurka na kościele« = oszukać się, nie nie zyskać, zawieść się (1): Márnie zginąć muſieli dla wáſzey złey rády/ Te co dobrze rádzili mieliſcie zá baby. Otożeſcie wygráli kurká ná koſciele/ Y Heſyony nie máſz was zginęło wiele. PaprPan Ff3.

Wyrażenia: »kurek na domu« (1): Pinnaculum [...] Szczit ná domu/ też gánek gałká/ kurek na domu. Mącz 300c.

»kurek na kościele« (3): o tym nic nie piſze/ choćiaż y kurká ná kośćiele/ y powrozy v dzwonow opiſuie. CzechEp 191. Cf Zwroty.

b. Atrapa ptaka (drewniana lub wycięta z blachy) służąca za cel w ćwiczeniach i zawodach strzeleckich członków Bractwα Kurkowego (w XVIII w. zamieniono kurka na tarczę celowniczą) (12): Kurek. BielSat C3 marg [idem] BielRozm 19.

W porównaniach (2): Iako by kurka ſtrzelił chodzącz ſie nadyma Gdy zna kęs łaski pańskiey wſzytko iuż ża nicz ma RejJóz G8v; RejZwierc 225.

Zwroty: »strzelać kurka« = brać udział w zawodach strzeleckich (3): w then cżás rzemieśnicy kurká ſtrzeláli przed miáſtem z wielkośćią ludźi BielKron 394; Iuż cżás przyſzedł ćwicżenia/ będźiem ſtrzeláć kurká BielSat C3 [idem] BielRozm 19.

»kurka (s)strzelić« = trafić do celu (2): RejJóz G8v; Iáwnie zli ludzie s tego triumphuią/ Gdy ſpráwiedliwość ſwiętą wyniczuią. Kocha ſie káżdy by nawinnieyſzy był/ By kurká sſtrzelił/ gdy czego práwem zbył. RejZwierc 225.

»(z)strzelić kurka« = trafić do celu, ten. wygrać w zawodach strzeleckich; tu przen: metonimicznie: postanowić, załatwić coś po swej myśli, szczęśliwie (3): RejKup Bb; OrzQuin Y4v; Nalepiey ten kurká ſtrzelił/ co ſię niebieſkiego Bał oycá y páná ſwego. Ná on świát z dobrym ſumnieniem/ pięknie ſię wypráwił Tu dobrą ſławę zoſtáwił. KlonŻal C3v.

»na kurku utracić« = utracić pieniądze w strzelaniu do kurka (2): Co wſzyſcy Rzemieśnicy ná kurku vtrácą/ To wſzyſtko bráćia miła ſwym groſzem zápłácą. Rycerſkie to ćwicżenie powiádáią oni/ Przeto ſwoie vtráty ná ſláchćie pogoni. BielSat C3 [idem] BielRozm 19.

c. [Motyw ptaka jako ozdoba strzemion: strzemiona mosiężne i z kurkiem za gr 24 InwMieszcz 1582 nr 240.]
3. Otwór z rurką, kran; także kołek, czop do zatykania małych otworów w beczkach i innych naczyniach; epistomium Mącz, Calep, Cn; papilla Mącz; siphunculus Calep (6): Epistomium – Kurek przez ktori puſzcząmi winno. Calep 368a, 940a.

kurek u czego (2): Mamma [...] Rurká álbo kurek v rur y zdroyów yákoby odęta gębá/ z których wodá wycieká. Mącz 210d, 107a.

[Zwrot: »pić po kurek« = pić do dna, wypić całą zawartość naczynia: Podaj gorzałki, mów: Boże, daj zdrowie, Aczci nie każdej jest przyjemną głowie: Kto ją rad lubi, niech pije po kurek Otwin(?)Erot 125.]
Szeregi: »kurek albo czop« (1): Epistomium, Kurek álbo czop/ yáki bywa v fas winnych dla toczenia picia. Mącz 107a.

»rurka, (albo) kurek« (3): Papilla etiam, Rurká álbo kurek którym wodá z rur ciecze. Mącz 276c, 210d; Siphunculus ‒ Rurka, kurek. Calep 984a.

4. n-pers (46): Sliſſal theſz gdi doctor kurek wkrakowye powyadal LibMal 1554/189v, 1543/68v, 69, 1554/190.
Zestawienia (42): LibMal 1543/67v; Stal się kup miedzy Vtćiwym Ianem Kurkiem z iednei strony, a Grzegorzem Iezewſkim z drugiey Iako Vtćiwy Iąn Kurk kupil od Grzegorza Iezewſkiego Stodolę ZapKościer 1579/2v; Ierzi Kurk ſzupelna zaplaczyel tę sumę wyſzy opiſzaną ZapKościer 1584/46v; Iego M. slubuye pokoy wyeczny Ianowy Kurkowy ZapKościer 1584/47v, 1579/2, 2v [4 r.], 1580/11v, 1581/18v (41).

Synonimy 3. czop, lej, lejek.

Cf KURASZEK, [KURZEJEK], KURZEJKA

IM