[zaloguj się]
[pdf]

KWAS (101) sb m

a jasne.

Fleksja
sg
N kwas
G kwasu
D kwasowi
A kwas
I kwas(e)m
L kwasie

sg N kwas (22). ◊ G kwasu (38). ◊ D kwasowi (6). ◊ A kwas (8). ◊ I kwas(e)m (13). ◊ L kwasie (14).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Zakwaszone ciasto, zaczyn, w ogóle substancja wywołująca fermentację, kiśnięcie, rozpad; fermentum BartBydg, Mącz, Calep, Cn; zyme Mącz (84): BartBydg 57b; Też z otrąb żur działać á dawać iefć z Migdałową polewkhą [...] żołądkowi gorączemu [...] iego kwas ieſt pożytecżny FalZioł III 42d, III 42d, V 108v; leſliże będźie offiárá twa ná panwi ſmáżona: Thedy z mąki białey nákrapiáney oleiem bez kwáſu Leop Lev 2/4, Lev 2 arg, 11; Mącz 121c, [513]b; GrzegŚm 7; żadnego kwáſu/ y żadnego miodu/ nie będziecie záżegáć na ogniſtą ofiárę Iehowie BudBib Lev 2/11; Nie wiećie/ że máły kwas [!] wſzytkę roſzcżynę kwáśi? BudNT 1.Cor 5/7[6]; Pan [...] cżaſu tego wiecżerzą ſwoię fpráwował/ gdy kwás wedle zakonney vſtáwy/ nie tylo zdomow/ ále y ze wſzytkiego Kroleſtwá Zydowſkiego wymiátano. SkarJedn 345, 248 [3 r.]; Fermentescere ‒ Wzruſzanie cziaſta do [lege: od] kwaſsu. Calep 414a, 413b; LatHar 690 marg; WujNT przedm 35, s. 52, 249, 1.Cor 5/6, Gal 5/9; SkarKaz 79b, 80a, 84b [3 r.].

W porównaniach (8): iáko trochá Kwáſu/ wſzyſtek zadział ćiáſtá Kwáśny tzyni/ ták teſz Papieſz Rzymſki Antykryſt/ z iedney náuki/ drugą náukę fáłſzywą ſtánowi. KrowObr 78; Leop Matth 13/33; Podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie kwáſowi/ kthory wźiąwſzy niewiáſthá/ zákryłá we trzy miáry mąki/ áż wſzytká ſkwáśniáłá. BibRadz Matth 13/33, Luc 13/21; WujNT Matth 13/33, Luc 13/21, Zzzzz3; SkarKaz 84b.

Wyrażenia: »kwas chlebowy« (1): porozumieli że nie mowił áby ſię ſtrzegli kwáſu chlebowego [a fermento panum] ále náuki Pháryzeuſzow y Sáduceuſzow. WujNT Matth 16/12.

»kwas z dzieże« = zaczyn (2): wezmi też kwaſu z dzieże [...] vcżyń plaſtr á przykładay. FalZioł V 108, V 108v.

»na kwas zadziałany« (1): Nábráli tedy ludzye Izráelſcy s ſobą mąki ſianey pirwey niżli ná kwás zádzyáłána byłá BielKron 30.

Szeregi: »kwas albo ciasto ukwaszone« (1): Kwas albo ciaſto vkwaſzone z pſzenicze/ ieſt zagrzewaiącze FalZioł III 25b.

»fermentum to jest kwas« (1): k temu przydać Fermentum/ to ieſt kwaſu z apteki/ miodu y ocztu/ á tym pulſy wſzytki mazać FalZioł V 94v.

Przen (41):
a) bibl. O grzechu; w tłumaczeniach lub nawiązaniu do 1.Cor 5/7 – 8 (21): Zákwáſzona dzieżá ich [heretykow]/ przaśnicę dobrey wiáry y świętych obycżáiow/ kwáſem ſwoim záraża SkarŻyw 59; WujNT 1.Cor 5/7.

W przeciwstawieniach: »kwas ... przaśnik (2), niezakwaszenie, przaśnica, słodkość« (5): BudNT 1.Cor 5/9 [8]; obchodźmy święto nie [...] w kwáśie złośći y złocżyńſtwá/ ále w niezákwáſzeniu ſzcżyrośći y prawdy. CzechRozm 268; SkarJedn 248; Páſchá náſzá ieſt ofiárowána/ Chriſtus. A także vżywaymy nie w ſtárym kwáśie/ áni w kwáśie złośći ani przewrotnośći: ále w przaſnikách ſzczyrośći y prawdy. WujNT 1.Cor 5/8; SkarKaz 84b. [Zawsze przekład tego samego tekstu.]

Wyrażenia: »kwas grzechow« (1): Nápomináiąc ich/ áby wyczyśćiwſzy kwás grzechow/ w czyſtośći Wielkąnoc święćili. WujNT 587.

»stary, dawny kwas« = vetus fermentum PolAnt, Vulg [szyk 8 : 5] (11 : 2): Chrzeſt znamionuie yż ſtary człowiek to ieſt/ zkazona natura/ y ſtari kwas to ieſt grzech/ wktorym ſię rodzym bywa zagrązon á zgladzon. SeklKat T4v; RejKup m5; ktorzy nie fą tákowi [sprawiedliwi i pobożni]/ ći Báránká Páná Kryſtufá wſztzerośći y w prawdzie nieiedzą/ ále go iedzą w ſtárym qwáſie. KrowObr 187; GrzegŚm 63; Wycżyśćićie przeto dawny kwás/ abyśćie byli nową roſzcżyną iákośćie przáśni BudNT 1.Cor 5/9[8], 1.Cor 5/9[8]; CzechRozm 268 [2 r.]; Ták Ruśi wiárę S. przáſną y cżyftą tym kwáſem ſtárym rozerwánia ſzátáńſkiego y nienawiśći zákwaśili SkarJedn 230, 248; WujNT 1.Cor 5/7, 8; SkarKaz 84b.

»kwas złości (i, ani złościwości a. złoczyństwa, a. nieprawości, a. przewrotnośći)« = fermentum maliltiae et nequitiae PolAnt, Vulg (5): BudNT 1.Cor 5/9[8]; CzechRozm 268; SkarJedn 248; WujNT 1.Cor 5/8; SkarKaz 84b. Cf W przeciwstawieniach.

b) O fałszywej nauce; w tłumaczeniach lub nawiązaniu do Matth 16/6 – 11, Mar 8/15, Luc 12/1 (17): náukę [Antykrysta] Pan Bog zowie [...] gnoiem tzłowietzym/ ćiemnośćiámi/ kwáſem/ bábſkimi baſniámi KrowObr A2v.
Wyrażenia: »kwas faryzeuszow (i saduceuszow), faryzejski« = fermentum pharisaeorum PolAnt, Vulg (7 : 6): TarDuch B6; Toć ſą nie [...] Apoſtolſkie ſlowá/ ále Duchá nietzyſtego przyſádá: Toć ieſt on kwás Fáryzeiſki/ ktorego ſię Pan Kryſtus kazał wyſtrzegáć. KrowObr 55v; BibRadz Mar 8 arg, 15; Naprzod/ oſtrzegayćie ſię od kwáſu Fáryzeuſzow/ co ieſt obłudność. BudNT Luc 12/1; CzechEp 29; WujNT przedm 36, s. 64, Matth 16/6, 11, Mar 8/15, s. 243, Luc 12/1.

»kwas Herodowy« = fermentum Herodis PolAnt, Vulg (2): BibRadz Mar 8/15; Pátrzćie/ á chrońćie ſię kwáſu Pháryzáyſkiego y kwáſu Herodowego. WujNT Mar 8/15.

Szereg: »kwas abo nauka faryzeuszow« (1): Kwás ábo náuká Pháryzeuſzow y Herodianow. WujNT 152.
c) O prawdziwej nauce Nowego Testamentu (3): Páni/ co w dźieży trzy miáry Kwáśiſz: chcąc ábyś z niey miáłá chleb iáry/ Gdyż mnie w dźieży maſz/ ktorą znam być świátem/ A wiárę świętą/ kwáſem mienię zá tem; Mąki ze trzech miar/ nie żáłuy vdźielić GrabowSet Q2.
Wyrażenie: »nowy (Chrystusow) kwas« (2): Abyſmy ſię inſzym nowym kwáſem záczynili y opuſzyli/ áby dźieżá nátury náſzey/ iuż nie woniáłá Iádámem y iego zákáżenim [...] ále Chryſtuſem/ z ktoregoſmy znowu odrodzeni [...] zoſtáli. (marg) Nowy Chryſtuſow kwás (‒) SkarKaz 84b.
2. Kwaśna substancja, płyn; smak, kojarzący się z nim zapach; acor Mącz, Calep, Cn (16): kwas z iabłek Citrinatow w oko puſzcżany/ bielmo ſpądza FalZioł V 78v; Mącz 2b; możeſz miáſto octu piwá albo wody w thy lekárſtwá vżywáć/ ieſli ćie kwás octowy obraża. SienLek 96v; MWilkHist E2; Calep 15a.
Zwrot: »kwasem natrącać (a. zatrącać)« [szyk zmienny] (2): Kochaſz ſie w trunku w vrodzye/ Práwie twe mieyſce w wychodzie Bo zátrącaſz ſzpetnym kwáſem BielKom Fv; Acere vinum dicitur, Kwáſem nátrącać. Mącz 497d.
Szereg: »kwas a ostrość« (1): Aceti nequitiae inest virtus magnos ad usus, Kwás á oſtrość octowa ma w ſobie nie máłą móc ku wiele rzeczóm. Mącz 245d.
Przen: Niedola, udręka, kłopot (7): Wſzákoż ſię żaden lękáć nie ma tego bytu/ ále ma vćiekáć k KRyſtowemu ſzcżytu/ bo w krotkości cżáſu/ przyidźie pewny koniec tákowego kwáſu. ArtKanc Kv.

W przeciwstawieniu: »rozkosz ... kwas« (1): Bądźźe gotow iać rádzę kiedy niewieſz cżáſu/ Byś z roſkoſzy nie vżył/ potym złego kwáſu. RejZwierz 141v.

Zwroty: [»dopić kwasu« = zakonczyć kłopoty: lepiey z nimi [Lachami] zgodą/ a cżekáć do cżáſu/ Gdy z inſzymi dopijem zácżętego kwáſu. Przyidźieć y na nich koley StryjWoln E3 (Linde).]

»użyć złego kwasu«; [czego] użyć z złym (a. niedobrym) kwasem« (2 : 2): Bacż ſtą wiarą gotow zawżdy By cżię Bog bez nj niezaſtał [...] Bocz już wiecz niepomkną ċzaſu A vżywieś złego kwaſu RejKup ſ2v; RejWiz 59; RejZwierz 141v; Acż ſie y złemu pofortuni cżáſem/ Przedſię zły tego vżywie z złym kwáſem. RejZwierc 229.

Wyrażenie »zły, niedobry kwas« (5 : 1): Iedno cznotę żachować a wżdy czekać cżaſu Aza ſzcżęſcie pomoże z tego złego kwaſu RejJóz E5v; RejKup t4. Cf »użyć złego kwasu«.
a. Garbnik naturalny do wyprawiania skóry (1) : Poydzieſzli do Kuſznierzá/ pátrz dobrego cżáſu/ Zápłáćiſzli od ſzyćia/ zápłáć y od kwáſu. BierRozm 17.
*** Bez wystarczającego kontekstu (wyraz omawiany) (1): Cżechowie zową kwáſem bieſiádę BielKron 323.

Synonimy: 1. fermentum; 2. ostrość.

AK