Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: LATAJĄC

Następne hasło: LATAJĘCY »

LATAJĄCY (47) part praes act

latający (45), latajęcy (1), latając (1); latając SkarŻyw; latający : latajęcy Calep (3:1).

lå- (30), la- (3); la- Murm; lå- : la- RejPs (2:1), Leop (4:1); drugie a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	låtający	f	N	låtającå	n	N	låtając(e)
	G	låtając(e)go, låtając		G			G
	D	låtając(e)mu		D			D
	A	låtając(e)go		A	låtającą		A	låtając(e)

pl
N	m pers	låtający
	m an	låtający
	subst	låtając(e)
D		låtającym
A	m pers	låtając(e)
	m an	låtając(e)
	subst	låtając(e)
I	m	låtającymi, låtając(e)mi
L		låtających

sg m N låtający (12). ◊ G låtając(e)go (1), låtając (1) SkarŻyw. ◊ D låtając(e)mu (3). ◊ A låtając(e)go (1). ◊ f N låtającå (6); -å (4), -(a) (2). ◊ A låtającą (1). ◊ n N låtając(e) (4). ◊ A låtając(e) (1). ◊ pl N m pers låtający (1). m an låtający (1) [cum N pl ptacy]. subst låtając(e) (3). ◊ D låtającym (2). ◊ A m pers låtając(e) (1). m an låtając(e) (2). subst låtając(e) (4). ◊ I m låtającymi (1) BibRadz, låtając(e)mi (1) RejPs. ◊ L låtających (1).

Sł stp s.v. latać, Cn notuje, Linde XVIII w. s.v. latać.

Znaczenia

1. Unoszący się w powietrzu, fruwający (43)
2. Przenoszący się szybko z miejsca na miejsce, prędko chodzący (3)
3. Będący w ciągłym ruchu w obie strony (1)

1. Unoszący się w powietrzu, fruwający; volatilis Murm, Mymer¹, BartBydg, PolAnt, Calep, Vulg, Cn; volans Mącz, PolAnt, Calep, Vulg; volucer Mącz, PolAnt, Calep, Cn (43):

a. Poruszający się w powietrzu przy pomocy skrzydeł lub dzięki wrodzonym właściwościom (o ptakach, owadach, aniołach) (35): Murm 81; Mymer¹ 26; BartBydg 173; FalZioł IV 27b, c; RejPs 218; Byli też tám ná tym polu ptacy bárzo ćiſzy latáiący HistAl K7; á cżwarte [zwierzę] podobne Orłowi latáiącemu. Leop *2v, *B4v, Gen 1/20; Podam ćię ku pożárćiu ptakom latáiącym BibRadz Ez 39/4, Is 30/6; Altivolans, Wyſoko latáyący. Mącz 7b, 236c, 328d; Kiedy kto przed oczymá iakoby muchy latáiące widźi SienLek 19v; RejAp 48v, 120v; RejZwierc 20v; BudBib Is 14/29; Iednego dniá nieprzyiaćiel/ vkazawſzy mu ſię w oſobie ptaká cżarnego/ y latáiąc około twárzy iego SkarŻyw 249; Calep 1138b, 1139a; LatHar 251; WujNT Apoc 4/7, 19/17.

W charakterystycznych połączeniach: latający(-a, -e) anjoł, bazyliszek, gołębica, mucha, mysz, orzeł (4), osa, ptak (4), ptastwo (2), ptaszek, robaczek, smok, wąż, zwi(e)rzę.

Wyrażenie: »latający po powietrzu, na powietrzu« [szyk 2:1] (2:1): Ieſli Pan Bog ptaſſki latáiące po powietrzu żywi KrowObr 149; BudBib Gen 1/20; vkazawſzy trudne poznánie drogi/ [...] Orłá na powietrzu latáiącego CzechRozm 130v.

W przen (1):

W porównaniu (1): Bo ſą mocarze tego ſwiátá iáko Lwi borzący w możnoſciach ſwoich. [...] Są drudzy iáko orłowie latáiący z wynioſłemi rozumy náukámi y byſtroſciámi ſwoimi. RejAp 49v.

Przen (4):

a) Dążący ku rzeczom wzniosłym (2):

Wyrażenia: »wysoko latający« (1): ptak duchowny ziemie ſię y pomázánia iey nie dotykáiący. ktorego [św. Symeona Słupnika] tak wyſoko latáiącego/ ledwie doyrzeć możem SkarŻyw 31.

»wysoko latający orzeł« [= o św. Janie Ewangeliście] (1): Lecz ieſt inny wieczny z Oycá rodzay Páná náſzego wielki y dźiwny/ o ktorym nie śmieli piſáć inni [...] Sam ten Ian wyſoko latáiący orzeł/ tego ſię ważył [...] mowiąc: Ná początku było ſłowo. SkarKaz 484a.

b) Rozszerzający się, wszędzie docierający (1):

Wyrażenie: »po światu latający« (1): á widziſz przedſię iáką im [filozofom wieku przeszłego] oná ſzyroko po ſwiátu latáiąca ſławá wiecżną pámięć vcżyniłá. RejZwierc 23v.

c) Zmienny, płochy, niestały (1): (nagł) Niedbáłość ćwicżenia [tak przedstawiali]. (–) PAnnę s ptaſzemi ſkrzydły/ z Wołowemi rogi/ Máluią ią ná Swini/ á by v Lwá nogi. Bo do tego przekaża/ miłość latáiąca/ Albo oná Wołowa/ leniwość leżąca. Albo Swinie plugawſtwo/ álbo Lwia vporność/ Ze ſie muśi zámieſzkáć/ przeſláchetna dworność. RejZwierz 115.

α. W funkcji rzeczownika: ptak (1):

Szereg: »tak latający, jako bestyja« (1): Mowił tedy Pan do Noego/ rzeknąc: Wynidzże z Korabiá thy y żoná twoiá/ [...] wſzytkie zwierzętá kthore ſą przy tobie/ ze wſzelkiego ćiáłá/ ták w latáiących/ iáko w beſtyiách [tam in volatilibus quam in bestiis] Leop Gen 8/17.

b. Unoszący się w powietrzu przy pomocy kogoś (1): A [Bóg] był noſſon przez ánioły iako latáiący RejPs 24.

c. Przenoszący się w powietrzu (o przedmiotach nieożywionych) (7): MiechGlab *4v; Wyſtępował dym od oblicznoſći gniewu iego/ á ogien iáko węgle látáiące wſſytko około ſiebie puſtoſſąc. RejPs 24; Leop 4. Esdr 15/40; Y przyidą wielkie y gwałtowne obłoki y gwiazdy/ áby ſtráſzyli wſzytkę źiemię [...] Ogniem/ grádem/ miecżmi latáiącymi [rhomphaeas volantes] BibRadz 4.Esdr 15/40; RejPos 277; Bo ogień latáiący [Ignis enim provolans] nie łácno dáchowką przykryte dáchy zápala. ModrzBaz 35v.

Wyrażenie: astron. »gwiazda latająca« = prawdopodobnie meteor (1): Aporrogas Graeci vocant defluxus quosdam aërios, qui ad terram labenteis, stellarum casus imitantur ‒ Gwiazda lataiąca. Calep [82]b.

2. Przenoszący się szybko z miejsca na miejsce, prędko chodzący; volaticus Mącz, Calep (3): Volaticus, Latáyący/ nieſtáteczny y tám y ſám ſie wiyący Mącz 505d; Calep 1138b.

Wyrażenie: »po powroziech latający« = linoskoczek (1): Scoenobates, Latine funambulus Błazen po powroźiech chodzący álbo latáyący. Mącz 371c.

Szereg: »chodzący albo latający« (1): Mącz 371c cf Wyrażenie.

3. Będący w ciągłym ruchu w obie strony (1): Undantia lora, Troki y ták y owák latáyące wiyące ſie. Mącz 502c.

Synonim: 2. biegający.

Cf LATAĆ, LATANIE