Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: LOBIRYNT

Następne hasło: 2. [LOCH] »

1. LOCH (34) sb m

o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	loch	lochy
G	lochu	lochów
A	loch	lochy
L	lochu	lochach

sg N loch (12). ◊ G lochu (3). ◊ A loch (5). ◊ L lochu (1). ◊ pl N lochy (4). ◊ G lochów (3); -ów (1), -(o)w (2). ◊ A lochy (1). ◊ L lochach (5); -ach (3) Leop, BielSpr, KmitaSpit, -åch (1) Mącz, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.; poza tym XIX w. w innym znaczeniu.

Znaczenia

1. Naturalne, głębokie wydrążenie w skale, w murze lub pod ziemią; grota, pieczara, jaskinia (15)
- a. Gniazdo, lęgowisko (2)
2. Dół wykopany w ziemi, posiadający określone przeznaczenie (9)
- a. Piwnica (4)
- b. Rów, przekop (5)
3. Dziura, otwór zrobiony celowo (w budowlach, sprzętach, narzędziach itp.) o różnym przeznaczeniu (9)
4. Otwór naturalny w ciele ludzkim, tu usta (1)

1. Naturalne, głębokie wydrążenie w skale, w murze lub pod ziemią; grota, pieczara, jaskinia; antrum, cavea Calep; caula, cavum terrae, lacuna, spelunca, successus Cn (15): Tám wſzedſzy Ieremiaſz/ znalazł loch [invenit domum spelunce] gdzie wnioſł Namiot/ ſkrzynię/ y ołtarz kádzenia BibRadz 2.Mach 2/5 [idem] BudBib 2.Mach 2/5; Calep 78b, 176a; Y tákże oną gorá [Awentyn] właśnie iákby dęta/ Z przyrodzenia dźiurawa/ cżęśćią też wyćięta/ Onę rozboynią y on loch nágotowáłá Kákuſowi/ iákoby ná to vrość miáłá. Tám ſobie dom vlubił KlonWor 21, 22.

Zwrot: »w lochu mieszkać« = in cavernis terrae habitare Vulg [szyk zmienny] (2): Leop Iob 30/6; Drudzy w lochách mieſzkáią iáko krolikowie KmitaSpit A3.

Wyrażenia: »loch ciemny« (1): w iákiś loch ćiemny/ nie bez ſtráchu Wpadłem nápoły martwy GosłCast 20.

peryfr. »loch czarny« = grób (1): Ták iáko ich [Scyjopody] záſtáli/ y śmierć náznácżyłá/ W leżącżki ich do lochow cżarnych poſzło śiłá. KmitaSpit C5.

»loch ziemny, ziemski« = caverna terrae Vulg (2:1): [Norwegowie] by ſie nie chowali wkożuchach ciepłych y w ſzubach abo też w izbach j w lochach ziemnich Nikakie by nie zetrwali od zimna. MiechGlab *4; Mieſſkawáli ná puſtyniách ſtrumieniow/ y w źiemnych lochách/ ábo ná głaźikach wodnych. Leop Iob 30/6; KochPs 197.

Zestawienie peryf.: »Sybilline lochy« = groty pod Neapolem, siedziba Sybilli kumeńskiej (1): Iażem Fráncuzy/ ia Niemce/ ia Włochy/ Iażem náwiedźił Sibylliné lochy. KochFr 90.

a. Gniazdo, lęgowisko (2): Irzykowie/ którzi ſie w lochach murnych chowáyą. Mącz 12c; Cellulae columbarum cavatae, Lochy w gołębińcu w ktorych ſie gołębie lęgą Mącz 46b.

2. Dół wykopany w ziemi, posiadający określone przeznaczenie (9):

a. Piwnica; sirus Calep (4): KochFr 77; Acz mi miodu Podolſkié páśieki nie dáią/ Ani w mém lochu winá Seremſkié ſtawáią [...] Przedśię názbyt vbóſtwá nieznáć w domu moim KochPieś 37; NIie [!] wſtyday ſye ſám wſtępić/ zacny Woiewodá: Czeka ćię loch chłodniuchny/ y zdroiowa wodá PudłFr 12; Calep 984b.

b. Rów, przekop (5): day przed tym vkopáć kilko lochow w źiemi ſzeroko iáko piwnice ieden od drugiego opodal [...] y vcżynić do nich Stolle táiemne/ ktoremi mogłby thą donieść prochy z becżkámi BielSpr 64v; gdy on proch zápalą w onych Lochách ono drzewo ktore ná nich ieſt poprzek y podłuż/ wynioſą ie ku gorze prochy y zbije ludźi wiele BielSpr 65, 65.

Wyrażenie: »prochowe lochy« (2): Ale tám więcey godzić/ gdzie prochowe lochy/ Obſzywſzy kule płotnem/ zápali w nich prochy. BielSat N2 [idem] BielSjem 37.

3. Dziura, otwór zrobiony celowo (w budowlach, sprzętach, narzędziach itp.) o różnym przeznaczeniu; foramen, impluvium, macula, spiramentum Mącz; spiraculum Calag (9):

W połączeniach szeregowych (2): Macula etiam significat, Dziurę/ loch/ oko w śiecy. Mącz 203b; Spiramentum, Est per quod exit spiritus, Dziura/ Loch/ skáłá zkąd wiátr wybiya y dech wychodźy Mącz 408d.

Wyrażenia; »daszny loch« (1): Inspectavit per nostrum impluvium intus apud nos Philocomasium, Przepátrzował go v nas przes dáſzny loch. Mącz 406a.

»dymny loch« = dymnik (1): Spiramentum, Dymny loch. Kominek zkąd dym wychodźy. Mącz 408d.

»wietrzny, wiatrowy loch« (2:1): Spiramentum cavernae, Yáskiniá skáła zkąd wiátr wychodźy/ Wietrzny zloch [!]. Mącz 408d, 408d; Lufft loch. Wietrzny loch. Spiraculum. Calag 341a.

SzeTeg: »dziura, (albo) loch« (2): Carchesia, Foramina quae in summo mali funes recipiunt. Dury/ álbo/ lochi ná wierſchu máſztu w które powrozy záwodzą dla wciągania żaglu. Mącz 38b, 134d.

4. Otwór naturalny w ciele ludzkim, tu usta (1): Orificium, Dźiura/ loch álbo wchód do vſt/ Wiérzch gęby. Mącz 270d.

Synonimy: 1. dziura, gruba, jama, jarz, jaskinia, studnia; 2.a. piwnica, sklep, spiżarnia; b. row, przekop; 3. dziura, otwor.