[zaloguj się]
[pdf]

JAMA (150) sb f

Oba a jasne.

Fleksja
sg pl
N jama jamy
G jamy jåm
D jamie
A jamę jamy
I jamą
L jamie jamach
V jamo

sg N jama (15). ◊ G jamy (49). ◊ D jamie (1). ◊ A jamę (18). ◊ I jamą (3). ◊ L jamie (30). ◊ V jamo (1). ◊ pl N jamy (1). ◊ G jåm (2); -å- (1), -(a)- (1). ◊ A jamy (21). ◊ L jamach (9); -ach (5), -(a)ch (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Naturalne lub utworzone sztucznie znaczne zagłębienie w gruncie, często w skale, dół, grota; specus Calag, Calep, Cn; spelunca BartBydg, Calag, Calep; antrum BartBydg, Cn; caverna Calep, Cn; latebra, latibulum Calep; cavum, cochlaxt cuniculus, successus Cn (149): BartBydg 11b; Nalazłſzy ſobie [kukołka] iamę w ziemi albo dup w drzewie/ tam ſobie nanoſi cżymby ſie czałą zimę przeżywiła. FalZioł IV 23c, IV 23a; BielŻyw 4, 123, 162 [2 r.]; [Jurowie w Scytyjej] mieſzkaiąc wziemi wikopawſzi ſobie iami iakoby izby, żywią ſie laſſem/ ribami/ á zwierzyną MiechGlab 62; Nlewiáſtá w iámę dziecię/ co w niey wodá byłá/ Wrzućiłá RejZwierz 39, 39 [2 r.]; BibRadz Iob 40/16; iáko było v Delfu/ niewiáſtá ná wirzchu iámy ſiedzyáłá ludzyem odpowiedź dawáiąc. BielKron 132, 47v, 111v [4 r.], 146; Chowáły mię w ſwych iámách przyiázliwe ſkáły. Prot B; Przyſzedſzy tám do gory/ wſzedł w iednę iáſkinie [!] / Która iámá wilgotna/ ieſt w puſtey ſkálinie. HistHel C3v; SkarŻyw 166; Latebrosus ‒ Cziemne mieiſcze, aiąm pełnę. Calep 584a, 176a, 584a [2 r.], 997a; KlonWor 22.

W porównaniu (1): Ocży/ iákby z iámy ſtráſzney wyglądáły/ A źrzenice/ więtſzą cżęść wzroku ſtradáły. GrabowSet R4v.

Zwrot: »(po-, s-)kryć się w jamie, w jamy, do jamy« = abscondere se in speluncis Vulg [szyk zmienny ] (2 : 2 : 1): Pięć krolow ſkryli ſie do iámy [latentes in spelunca Vulg Ios 10/17] w mieście Macedá. BielKron 47v, 215; HistRzym 98v; BudBib 2.Reg 17/9; á krolowie źiemie y kśiążętá/ y Rotmiſtrze/ y bogáći/ y mocarze/ y káżdy niewolnik/ y wolny pokryli ſię w iámy y w ſkáły gor. WujNT Apoc 6/15.
Wyrażenia: »jama głęboka« (1): Tám byłá nád ieźiorem onym wielką ſkáłá/ W ktorey też byłá iámá głęboka nie máła. CzahTr E2v.

»jama (pod)ziemna« = tumba Calep [szyk 3 : 1] (4): FalZioł IV 33b; lud [na Islandii] bydłem żyw á rybámi w iámách źiemnych poſpołu z bydłem mieſzkáią BielKron 294v; Wnidą do iáſkiń ſkálnych/ y do iam ziemnych [in speluncas petrarum et in foveas subterraneas] przed ſtráchem Iehowy BudBib Is 2/19; Calep 1092b.

Szeregi: »jama albo doł« (1): gdy go [smoka morskiego] vłowi á wſadzi w ziemną iamę albo w doł/ nathychmiaſt ſobie meath vcżyni noſem ſwogim. FalZioł IV 33b.

»jama, (i) jaskinia« = antrum et spelunca, spelunca et caverna Vulg; spelunea et fovea PolAnt [szyk 3 : 2] (5): I pocżynili ſobie iámy y iáſkinie w gorach/ y mieſzcá bárzo obronne ku odpierániu. Leop Iudic 6/2; BudBib Is 2/19; Calag 286a; Calep 997a; WujNT Hebr 11/38.

»jamy i skały« = speluncae et petrae Vulg [szyk 1 : 1] (2): by ſię też w owcżych y kozich ſkorách przyſzło po ſkáłách y iámách tłuc CzechEp 62; WujNT Apoc 6/15.

Przen: Śmierć, grób, potępienie (5): Bo náſyćiłáſię złośći duſzá moiá/ á żywot moy do iámy przyſtąpił [vita mea ad sepulchrum pervenit]. BudBib Ps 87/3 [4]; Opaſáły mię były powrozy śmierći/ á vćiſki y iámy ználázły mię były [(angustiae inferni invenerunt me]/ vćiſk y bolenie nálazłem był. BudBib Ps 114/3; Strách y iámá [formido et fovea] byłá ná nas/ zwodzenie/ y ſtárćie. BudBib Thren 3/47; Po śmierći z nas nie/ nicém ieſt śmierć ſámá/ Z żárkiego biegu kres/ v kreſu iámá. GórnTroas 30.
Wyrażenie: »jama spodnia« (1): Bo miłoſierdzie twoie wielkie nádemną że wyrwałeś duſzę moię z iámy ſpodniey [ex fovea inferiori]. BudBib Ps 85/13.
a. Nora, legowisko zwierząt; fovea, lacus Vulg (88): Liſzká gdy karmi ſzukáłá/ Z iámy byłá wybieżáłá. Liśiętá ſámy w iámie zoſtáły BierEz Mv, L3 [2 r.], Mv, M3, M3v, N2v [3 r.] (17); OpecŻyw 87; [Jeż] na grzbiecie owocze do iamy znaſza FalZioł IV 10b; Corez [...] gdy deſzcż idzie/ tedy ſie ſkrije w iamę ſwoię FalZioł IV 32c, IV 8c, 28c, 30d, 32c, 36a; HistAl C3v; KrowObr 49; RejWiz 48, 157v, 162v; Tám miał iámę [habuit foveam] Ież/ y wychował Ieżętá/ y okopał/ á wychował w ćieniu iey Leop Is 34/15; á przyſzedł do Iámy [ad lacum] y weyzrzał/ á otho Dániel ſiedzący miedzy Lwy. Leop Dan 14/39, Dan 14/31, 34, 35, 41; RejFig Bb2 [4 r.], Bb4v; [krzeczki] iedno w iámie ſiedzą/ á boią ſie Kánie. RejZwierz 77v, 120v; Piſáli Kronikarze Polſcy/ iż pod tą gorą Wawel/ ná kthorey zamek Krákowſki ieſt/ Smok wielki w iámie ná ten cżás był BielKron 340v, 98v, 340v; RejAp BB7; HistRzym 87, 113; SkarŻyw 21, 187; CzechEp 60, 407; BIedne/ leśne ptáſzętá/ gniázdá ſwoie máią/ Zwierzętá w pewnych iámách/ w puſzcżách ſię chowáią/ A Syn cżłowiecży nie ma/ gdźieby głowę ſwoię Skłonił [Vulg Matth 8/20 i Luc 9/58]. GrabowSet B4 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw 87, KrowObr 49, RejAp BB7, HistRzym 87, 113, CzechEp 60, 407, LatHar 556, WujNT Matth 8/20, Luc 9/58, s. 233]; LatHar 556; WujNT Matth 8/20, Luc 9/58, s. 233.

jama czyja [w tym: lwia (11), lwow (1), aspidowa, kretow] (14): Tedy krol roſkazał/ y przywiedziono Dánielá/ á wpuſſcżono go do iámy lwiey [in lacum leonum] Leop Dan 6/16, Dan 6 arg, 7, 12, 14/30, 33, 40; BibRadz Is 11/8; Ná on cżás porzući cżłowiek bogi ſwoie śrebrne/ y bogi ſwoie złote/ ktore vcżynili mu dla kłániánia/ do iámy kretow y nietoperzow. BudBib Is 2/20; CzechRozm 183v, 252; Dániel/ w iámie śiedmi okrutnych/ y głodem zmorzonych lwow/ żywot w cále záchowány LatHar + 9, 258, 585.

W porównaniach (5): WróbŻołt ff4v; BibRadz Ps 16/12; GórnDworz Gg6v; Y tyś wygrał miły pánie/ Co ſiedziſz iáko Lys w iámie RejZwierc 233v; Gdźie Sżynberg w twoiey kárcżmie/ iáko w iámie/ Záśiadł ná támie. KlonFlis H.

Przysłowie: Bo ácz nierowno ćiągny ſie Boć być w iámie pánie liſie RejRozpr H4.
Wyrażenia: »jama gruba« (1): Muchá mrowce przygániłá [...] Záwżdy mieſzkaſz w iámie grubey/ Ia z krolem w łożnicy cudney BierEz N3.

»jama zakryta« (1): ktore źwierżątká małe byly/ tym abo ſkrżydłá/ dla vlecenia dał/ ábo pod źięmią iámy zákryte dla záchowánia náznaczył GórnRozm Nv.

»ziemna jama« (1): KRolik ieſt zwierzę zaiączowi podobne/ iedno iże mnieyſze/ á w ziemnych iamach ſie chowa po polu FalZioł IV 9b.

Szereg: »jama, jaskinia« (1): A niemowiątko będźie grało nád iámą Aſpidową [super foramen aspidis]/ y zoſtáwione od pierśi dziećiątko włoży rękę ſwą do iáſkinie Báżyliſzkowey [super cavernam reguli]. BibRadz Is 11/8.
W przen (3): iako zá ſię miał Kośćioł Boży powſtáć/ á kácerſtwo Arryáńſkie záginąć. Obrocą ſię powiáda wężowie w iámy ſwoie/ á wiárá S. ſzerzyć ſię będzie SkarŻyw 58; Niemáſz tey żadney liśiey iámy/ tych przewrotnikow fałſzerzow/ od ktoreyby im niezáſkocżył SkarŻyw 203; od młodośći z Heretyki zroſł [św. Piotr] iámy tych liſzek wiedział: zábieżeć wſzytkim ich mátáckim z piſmá wywodom vmiał SkarŻyw 373.
b. Kryjówka, schronienie (4): O nędzna márna iámo/ toć cie ſzpiżuiemy/ A gdy nas pochwytáią/ ná to nie pomniemy. RejWiz 157v; A ſzpetna to Puſtołka [= śmierć]/ co zá námi latá [...] A też ſie przedſię przed nią w iámę nie vmkniemy. RejWiz 157v, 157v.

W porównaniu (1): Opuśćił iámę ſwą iako lew/ ábowiem źiemiá ich ſpuſtoſzona ieſth przed zápalonym gniewem vćiſkáiącego/ y przed popędliwośćią iego. BibRadz Ier 25/38.

c. Dół wykopany w ziemi do łowienia zwierzyny (8): Bo temu gdy cżás przydzye/ vłowi ſie ſnádnie/ Y wilk áni obacży kiedy w iámę wpádnie. RejWiz 138v; CHłopi Wilká żywego w iámie vłápili RejFig Dd7.
Przysłowia: A ktho iámę kopa wpádnie w nię [et qui foveam fodit incidet in eam] Leop Eccli 27/29; BudBib Eccli 27/27 [29].

To prawie obyczay Wilczi Gdy kto winien tédy milczi I ten krziwo patrzi na mie Pokorzj ſię by Wilk w Iamie RejKup Cc; A náſz iáko wilk w iámie vmizga ſie ſiedząc RejWiz 5, 59.

Przen: Zasadzka, podstęp (1): Coż ná ſierotę iákobyśćie nienápádli/ á (no) iámę kopaćie na przyiáćielá wáſzego [fodietis super sodalem vestrum]? BudBib Iob 6/27.
d. Kopalnia (2): Byłá tám iámá/ oni zową ſzthollá na dłuż mil Włoſkich ſzeſnaśćie/ gdźie tám złotá doſyć było BielKron 442v.
Wyrażenie: »jama solna« (1): Moaw iáko Sodomá będzie/ á ſynowie Hamonowi iáko Gomorá/ ogrod na pokrzywy/ y iámá ſolna [fodina salis]/ y puſtynia wiecżna BudBib Soph 2/9.
e. Dolina (1): Y pogrzebł go [Mojżesza] w iámie [in valle] w ziemi Moáwſkiey przećiw doinowi pehorá/ á nie poznał żaden zgrobu iego aſz do dnia tego. BudBib Deut 34/6.
2. Wgłębienie utworzone w ciele przez wrzód (1): Iakoby ſkoro obacżył yże iuż na niekthorim mieſtczu miękko/ toć iuż gnije/ á tak czo narichley otworzyć aby iad wyciekł y z gnoiem poſpołu/ bo ieſtliby tego zaniechał długo nie otworzącz/ tedy vcżyni głęboką iamę w ćiele FalZioł V 71.

Synonimy: 1. doł, dziura, gruba, jaskinia, loch, padoł, skała; d. gora, kopanina, sztoła, szyba, żupa; e. dolina; 2. dziura.

LW