[zaloguj się]
[pdf]

DOŁ (770) sb m

doł (769), duł (1); doł : duł Leop (19 : 1; – : Eccli 12/15).

dół (100), doł (16), duł (1); doł OpecŻywList, OrzQuin; dół : doł OpecŻyw (2 : 7), MurzNT (1 : 2), Mącz (42 : 3), SienLek (5 : 2); duł : d(o)ł Leop (1 : 1). ◊ doł-.

Fleksja
sg pl
N dół doły
G dołu dołów
D dołu, dołowi
A dół doły
I dołem doły
L dole doléch, dołåch
V dole

sg N dół (30). ◊ G dołu (85). ◊ D dołu (12), dołowi (7); -u GrzepGeom, GrabowSet; -owi MurzNT, CzechEp; -u : -owi FalZioł (1 : 2), GlabGad (8 : 1), SienLek (1 : 2). ◊ A dół (450). ◊ I dołem (9); -em (1), -(e)m (8). ◊ L dole (109). ◊ V dole (1). ◊ pl N doły (9). ◊ G dołów (13); -ów (4), -(o)w (9). ◊ A doły (39). ◊ I doły (1). ◊ L doléch (4), Strum (2), Calep, KochCz, dołåch (1) KochPs; -éch (3), -(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Otwór, jama wykopana w ziemi, wykuta w skale lub powstała w sposób naturalny; rów; loch, jaskinia; wgłębienie na powierzchni jakiegoś przedmiotu; fovea Mymer1, Mącz, Calep, Cn; lacuna, scrobs Mącz, Calep, Cn; aestuarium, cloaca Mącz; conceptaculum aguae, conceptus aquarum, fossa caeca Cn (293): BierEz L [2 r.]; vzrzáwſſy lotry żywé na krzyżu polámali w nich koſci/ ij rzucili w dol. OpecŻyw 152; Mymer1 6; á iako rychło przyſſedł do ſwey brácyey/ [...] wpuſtzili go wdoł ſtáry gdzýe nie było wody HistJóz A2, A2 [2 r.], A2v [2 r.]; FalZioł IV 16d; BielŻyw nlb 3; Iż gdy kto ſtoi w dole głębokim, tędy ku niebu patrząc może gwiazdy widziec też ſrzod biała dnia GlabGad B6; SeklKat I2; HistAl F3; Thamze vidzialem pobranie Dilovanya y Doly Swyeze w ziemy ZapWar 1550 nr 2664, 1550 nr 2664; MurzNT Matth 12/11, k. 56; MurzOrt B3; Idzye ieden ſpiewáiąc cegłá z gory ſpádnie/ Albo gdzye w doł vpadſzy złomi nogę ſnádnie. RejWiz 136; á ſpuśćili Ieremiaſſá po powroźiech do onego dołu/ w ktorym wżdy nie było wody/ tylko błoto [et submiserunt Ieremiam funibus in lacum in guo non erat aqua, sed lutum] Leop Ier 38/6, 38/7, 9, 10, 11, 13; OTworzył ſie doł w Rzymie/ co miał ludzi morzyć RejZwierz 42v; Vczyńćie w tym rzeczyſku gęſte doły [Fac torrentem hunc fossas et fossas]. BibRadz 4.Reg 3/16; tedy kápłani [...] wźiąwſzy cżąſtkę ogniá z ołtarza ſkryli potáiemnie w dole [absconderunt in concavitate] BibRadz 2.Mach 1/19, 12v, Iob 40/8, Thren 3/55; BielKron 16, 38, 72v, 84v, 123 (9); Cloaca, Dół/ Sákret/ álbo kánał/ Rinſztok/ przes który niecziſtośći vchodzą. Mącz 58a; Lacuna in pavimento, Dół w áſtrichu gdy ſie yáko przedchnie. Mącz 182c, 132c, 182c [2 r.], 375d, 395d; SienLek 176 [3 r.], 176v [3 r.]; GórnDworz P2v [3 r.]; HistRzym 63 [2 r.] 94 [3 r.], [118]; ázaſz ſie ná niey [na ziemi] ony twárde miáſtá/ ony mocne zamki nie pádáią ábo nie wywrácáią? tylko iż ſie ich znáki álbo doły ieſzcże po kęſu gdzie kiedyś ſtały vkázuią. RejZwierc 152v; Tákże też tego pátrz y ná Dánielu w onym dole miedzy ſrogie Lwy wſádzonym. RejZwierc 174, 202v; BielSpr 68; I posłał Fáráon y przyzwał Iozefá/ y prętko wywiedli go z dołu [et currere fecerunt eum e cisterna] BudBib Gen 41/14; HistHel Cv, C2; Vczyńże w ónéy Sadzawce ná ſrzodku dół iákoby kotlinę/ á w ónéy kotlinie nákłádź chróſtu Strum O4v, E3v, E4 [8 r.], M3, P [3 r.]; PaprPan Hh4; SkarJedn 24, 59; wźiąwſzy w dole błotá/ á wody do niego thám téyże przydawſzy Oczko 11; Y wrzucono oboie w on doł/ y ogień bárzo wielki SkarŻyw 445; vmyślił cżterdzieśći dni poſtu w iednym dole/ ná dzieſiąći żemłach/ á ośmi cybulách odpráwić. SkarŻyw 471, 52, 444, 445; potym ſámá náchyliwſzy ſie nád dołem/ pytáłá ich/ iako ſie tám macie Pánowie Swátowie y kazáłá ich ziemią żywych záwálić. StryjKron 122, 122; KochWz 140 [2 r.]; ArtKanc T10; Calep 432b, 577b [2 r.], 957a; á gdyby oná [owca] wpádłá w doł w ſzábát [et si ceciderit haec sabbatis in foveam]/ izali iey nie wyimie y wynieśie? WujNT Matth 12/11; PudłDydo A4.

W połączeniu szeregowym (1): Bo to imię Polak/ [...] vroſło: od polá bez chyby: względem inſzych/ którzy álbo przy leśiéch/ álbo przy górách/ álbo przy niźinách/ lubo doléch mieſzkáią/ y od tych mieyść imioná nioſą. KochCz B2v.

W charakterystycznych połączeniach: doł kopać (ukopać, wykopać) (12), wygrześć; w doł upasć (3), wpaść (6), wpuścić (2), (w)rzucić (10); z dołu wyciągnąć (9), wywieść (2), wywłaczać; doł głęboki (8).

Przysłowia: bibl. Toć ieſt pomſtá ſpráwiedliwa/Ktora nád zdrádnemi bywa: Iż ſámi w ten doł wpadaią/ Ktory ná ine kopáią. BierEz K3; WróbŻołt 7/16; RejPs 51, 84v; Ktho ná kogo doł kopa/ ſam weń wpádnie. LubPs B6v marg, C2, B6v, I3, O3, bb3, ee2v; Ktory kopa doł drugiemu/ wpádnie ſam weń [Fodiens foveam, in eam cadet] BibRadz Prov 26/27, Ps 34/8, Eccli 27 arg; BielKron 81v; GórnDworz Hh8; BudBib Ps 56/7; ModrzBaz 85; Máiąc obróńcę z ćiebie. W tym ſye dole potopili Który ſámi kopáli: W tym ſye śidle połowili/ Któré ſámi ſtáwiáli. KochPs 14, 10, 49, 80, 83 [ogółem 23 r.].

RejPs 51, 85; y [nieprzyjaciel] iákoby pomagáiący będzie kopał doły pod nogámi twemi [suffodiet plantas tuas]. Leop Eccli 12/18; RejZwierz 42v; BibRadz Ps 34/7; Bo y domá/ á w murzech w ktorych mieſzkamy/ wielkie doły bywáią kopáne zdrowiu y máiętnośćiam náſzem [insidiae multae struuntur vitae bonisque nostris] ModrzBaz 101v, 12v, 136v; KochPs 48, 182; że tákie ná ten cżás zdrády wymyśláć/ y doły kopáć pod námi będźie/ głowny náſz nieprzyiaćiel ſzátan LatHar 639, 446; PowodPr 24; SkarKazSej 658b [ogółem 14 r.].

Bo ſam na ſię kopas doly. RejKup n4v; CzechEp 44.

bibl. MurzNT Matth 15/14; RejPos 170; CzechRozm 26v; CzechEp 106, 122; Izali może ślepy ślepego prowádźić? ázaż nie obádwá w doł wpadáią [nonne ambo in foveam cadunt]. WujNT Luc 6/39, Matth 15/14; SkarKaz 279b; Slepi wodzowie ślepych: y w pádną poſpołu Miſtrzowie y vcżniowie do iednego dołu. KlonWor 47 [ogółem 9 r.].

cżęſtokroć cżłowiek chcąc ominąć ieden doł/ wpádnie w drugi GórnDworz N6.

Wyrażenia: »doł bagnisty« (1): á oni go [Jeremiasza] wpuśćili do dołu bágniſtego Leop Ier 38 arg.

»doł jeziorzysty« (1): Wzięli thedy Ieremiaſſá/ y wpuśćili go do dołu ieźiorzyſtego/ Melchiaſſá ſyná Amelechowego [et proiecerunt eum in lacum Melchiae filii Amelech] Leop Ier 38/6.

Szeregi: »doły nie doły« (1): iż gory nie gory/ wody niewody doły niedoły ſzyku niezmylą [Tatarowie] w ćiągnieniu BielKron 439v.

»doł i (takież) gora« [szyk 1 : 1] (2): ábowim káżdy doł y gorá porownáią zyemią BielKron 137, 263.

»jama albo doł« (1): gdy go [smoka morskiego] vłowi a wſadzi w ziemną iamę albo w doł/ nathychmiaſt ſobie meath vcżyni noſem ſwogim. FalZioł IV 33b.

»jaskinia abo doł« (1): To mieyſce dlatego ták [dwojaką jaskinią] zwano/ iż był w oney iáſkini ábo dole drugi doł. BibRadz I 12v.

»doł i pagorek« (1): y muśiſz snią [z synwagą] być w kożdym Dole y ná Pagorku/ y zwiéſz kędyć wagá idźie. Strum B3v.

»doł i przykop« (1): zdziáłayćie przy tym ſtrumieniu doły yprzykopy [Facite alveum torrentis huius fossas et fossa] Leop 4.Reg 3/16.

»row i doł« (1): z ktorego [deszczu] prętko vlice y rynſztoki wody ná bierzą y wſzytki plugáſtwá z miáſtá wynoſząc/ pędem wielkim rowy y doly cżynią SkarJedn 24.

»doł i rzeczysko« (1): ábowiém w Leśie około Pniakow álbo koło drzewa śiłá źiemie zoſtáwuią/ w doły y w Rzéczyſká śiłá też źiemie námiecą Strum F3v.

»doł abo studnia« (1): iż gdyby kthoremu z was wpadł w doł ábo w ſtudnią [in puteum Vulg Luc 14/5] Woł ábo Oſieł/ izaliżby go nie ráthował y w dzyeń ſwięty? RejPos 227.

Przen (40):
a) Piekło, kraina wiecznego potępienia; Hades, Szeol, świat pozagrobowy, królestwo zmarłych; otchłań; infernus, orcus Cn (15): LubPs ee2v; RejPos 170v; HistHel [A2]; KochPs 73; żebyśćie z nimi [ślepymi wodzami] záraz w doł nie wpádli/ gdźie będźie płácż y zębow zgrzytánie. CzechEp 112; Iużeś leciał zá morze/ Gąſko/ iużeś w dole/ A czarnéy Perſephonie ſzpaczkuieſz przy ſtole. KochFr 130.
Wyrażenia: peryfr. »doł grzesznikow wszetecznych« (1): Do tąd áż będzie gotow doł grzeſſnikow wſſetecżnych W ktory oni vpáść muſſą márnye cżáſu ſwego [donec fodiatur peccatori fovea Vulg Ps 93/13] LubPs V3v.

peryfr. »doł nędze« (1): Potym iáko Gwido powrozem wyćiągnął tego rycerzá (kust) zdołu (‒) takież ſyn Boży powrozem męki ſwoiey wyćiągnął nas z dołu nędze z mocy Dyabelſkiey. HistRzym 69v.

peryfr. »doł piekielny« (1): Podemną ieſt doł piekielny: nádemną ieſt miecż oſtry/ to ieſt boży ſąd HistRzym 94v.

peryfr. »doł siarczystego jeziora ogniem pałającego« (1): Pánie Boże ſtrzeż go áby ſię w cżás obacżył/ żeby potym z nimi w doł on drugi/ śiarcżyſtego ieźiorá ogniem pałáiącego/ [...] nie był wrzucony CzechEp 122.

peryfr. »doł wiecznego potępienia« (2): prziwodząć ie wroſpać albo wąthpięnie miaſto pocieſzenia y wpadaią weſpolek znimi wdoł wiecznego potępięnia SeklKat I3v; RejPos 173.

peryfr. »doł, w ktorym nie masz wody« = otchłań (1): To mieyſce [Łono Abraamowe] Zácháriaſz zowie dołem w ktorym nie máſz wody [de lacu in quo non est aqua Vulg Zach 9/11]: Ezáiaſz ćięmnicą/ á Doktorowie poſpolićie limbum Patrum, otchłánią Oycow świętych. WujNT 263.

Szereg: »doł albo piekło« (2): Iż gdy byłá otworzona piecżęć cżwarta/ widział koniá bládego á na nim ſiedzącego co gi ſmiercią zwano/ á zá nim doł álbo piekło [et infernus sequebatur eum Vulg Apoc 6/8]. RejAp 59v, 60.
b) Zło, nieszczęście, niebezpieczeństwo, błąd, grzech, upadek; cierpienie, męka, udręczenie (17): BibRadz Ion 2/7; Doł w ktory vpadł/ ieſtći tento świát ktory ieſt pełen dołow to ieſt vpádow/ bo wſzytek świát ieſt położon w złośći HistRzym 69, 69; RejPos 227; Bo náuka kácerſka prętko powſtáie [...] á záśię prętko vſtáie/ á doły tákie zoſtáwi w ktorych záſię potym ſlepi ich náſládownicy/ chcąc cżyſtą wodę pić/ błoto naydą/ á drudzy ſzyie w onych rowiech łamią. SkarJedn 24; CzechEp 166, 284.
Zwroty: »przewrocić w doł« = zgubić, zniszczyć (1): W vśćiech ſwoich oſladza nieprziyaciel/ á w ſerću ſwoim godzi iákoby ćie przewroćił w doł [ut subvertat te in foveam] Leop Eccli 12/15.

»być wrzucon w doł pokuty« = cierpieć pokutę za grzechy (2): A będzieli grzeſzny cżłowiek wrzucon w ten doł pokuty/ tedy może mieć ćięſzkość ćieleſną/ á zapłátę wiecżną duchowną. HistRzym [118]v, [118]v.

»z grzesznym człowiekiem wstąpić w doł« = współcierpieć, żałować za grzechy wspólnie z grzesznikiem (1): Potym wąż w padł w doł to ieſt prełat álbo ſpowiednik kthory z grzeſznym cżłowiekiem ma wſtąpić w doł to ieſt ma żáłowáć iego z grzeſzenia. HistRzym 69.

Wyrażenia: »doł błędu« (1): ále iż ſię ná ſtáre ſwoie alegoryarze ſpuſzcża/ ktorzy w doł błędu przed nim powpadáli CzechEp 166.

»doł pokuty« (2): HistRzym [118]v [2 r.]. Cf »być wrzucon w doł pokuty«.

»marne a smrodliwe doły sprosnego świata« (1): iedno iáko ſlepi záwżdy leść muśimy w thy márne á ſmrodliwe doły ſproſnego ſwiátá tego/ ieſliże nam nie podaſz miłośćiwey ręki twoiey. RejPos 173.

»mizerny doł ślepoty a upadku« (1): Podnieśiſz iuż á wyważ do końcá náſz miły Pánie nas nędzniki ſwoie s tego mizernego dołu ſlepoty á vpadku náſzego RejPos 227.

»doł nędznych obłędliwości« (1): á iáko ſlepi ieden zá drugim lezyemy pádáiąc w thy doły nędznych obłędliwośći náſzych RejPos 173.

»doł śmiałej niezbożności« (1): Złych ſię tedy wodzow w tey mierze/ Kátholikow ſwoich X. K. vchwyćił y rozmiłował/ ktorzy ślepymi będąc/ iuż go z ſobą w ten doł ták śmiáłey niezbożnośći wpráwili CzechEp 122.

»doł złej nadzieje a rozpaczy« (1): ratuy iey [duszy mojej] miły panie [...] aby ſprętkiego razu nie vpadla w dol zley nadzieie a roſpaczy o ſwiętem miloſierdziu twoiem RejPs 171.

c) Podstęp, intryga, zasadzka (8): iż ktory będźie chćiał vydz przed ſthráchem wpádnie w doł/ á ktory wynidźie z dołu vmota ſię w śidło [et ascendens de medio foveae capietur in laqueo] BibRadz Is 24/18, Is 24/17; ábowiem tyle ieſt męſzcżyznſkiey chytrośći/ tyle fortylow/ tyle śidł/ tyle ſieći/ tyle dołow/ iż to ieſt náder wielki dziw/ kiedy vboga duſzá w nie nie wpádnie. GórnDworz Bb3v; Bo doły ſą ná pyſznego głębokie/ łácny vpadek/ prędkie odmiány v ludźi. SkarKaz 83b, 83b.
Wyrażenia: »doł pokryty« (1): Wegnałeś nas w dół pokryty [Induxisti nos in laqueum Vulg Ps 65/11] KochPs 95.

»doł sieci« (1): Abowiem bez mey niewinnośći zákryli przedemną doł ſieći ſwoich [gratis absconderunt mihi foveam retis sui] BibRadz Ps 34/7.

a. Dolina, parów, wąwóz, fosa (18): Pan też dawno w wąwozye poſpołu z rydwanem/ Oblicża ſie mácżugą s ſwoim pánem Ianem/ Co vwiodł lecowego z wąwozu ná pole/ A tego nic nie bacżył iż miał pan być w dole. RejWiz 73, 46; Leop Zach 1/8; Zniży gory [Pan stworzenia] wznieſie dołu/ Wyrowna to wſzytko ſpołu BielKron 135v, 431v; Abráám gdy Pan racżył sſtąpić ná iednym dole do ſtánowiſká iego [Apparuit autem ei Dominus in convalle Mambre sedenti in ostio tabernaculi sui Vulg Gen 18/1] [...] racżył mu był dáć zacnego ſyná Izááka w ſtárośći iego RejPos 137v; Ieſli też rzeká idźie pod miáſtho álbo pod zamek/ [...] á k temu miáſto w rowni álbo w dole ſiedźi/ po niżey miáſtá vſypią groblą BielSpr 62v; HistHel Bv; CzahTr D4v.
Zestawienia z nazwą dolin (3): Vallis ábo doł głęboki Iozáphát/ okrążał miáſtho od ſtrony wſchodu Słońcá BielKron 265, 265; W dole Cherith/ przećiwko Iordanu ſie ſchoway. HistHel Bv.
Szereg: »doł albo przekop« (1): Zá dołem álbo przekopem mieyſkim/ od zachodu ſłońcá przed miáſtem [Jeruzalem] Pan Kryſtus był vkrzyżowan BielKron 265.
α. Koryto rzeki; zalew morski; alveus, fluminis fossa Murm, BartBydg; aestuarium Mącz (5): Murm 24; Alveus, fossa fluminis, per quam labitur flumen, dol yakoby przecopa, kądi rzeka cyecze BartBydg 7b.
Zwrot: »obrocić inszem dołem rzekę« = skierować rzekę do innego koryta (1): do ktorey rzeki ſtárey tá dziedziná nic niema ktora obroćiłá ſwym dowćipem inſzem dołem rzekę. UstPraw Iv.
Wyrażenia: »doł morski« = zalew, odlewisko morskie (1): Aestuaria, Loca dicuntur, per quae mare vicissim tum accedit, tum recedit, Głębokośći álbo doły morskie. Mącz 5b.

»doł rzeki starej« = dawne koryto rzeki (1): tedy oná rzeká ma być gránicą [...] á on doł rzeki ſtárey ma oſtáć przy dzyedzinie przyległey ze wſzytkiem práwem UstPraw Iv.

Szereg: »głębokości albo doły morskie« (1): Mącz 5b cf »doł morski«.
b. Grób; bustum, capulum, conditivum, conditorium, fossae puteorum ad sepelienda cadavera pauperum, infernus, locus communis, portus corporis, puticula, puticuli, sarcophagus, sepulc(h)rum, templum, tumba, tumulus Cn (19): A gdy był Ian s. w leciech XC/ kazał ſobie doł vkopáć/ máiąc śmierć od Bogá obiáwioną/ nie nálezyon Potym w dole/ ciáłá iego żadny niewie gdzye ſie podzyáło. BielKron 149, 456v; A żoná ma kopa doł pod moim łożem/ áby go pogrzebłá. HistRzym 56; KochPs 142; Wnet cżłek vmiera/ Doł ſie otwiera. WisznTr 20, 20; KlonKr E3v.

W charakterystycznych połączeniach: doł kopać (ukopać, wykopać) (3); głęboki doł.

Zwroty: peryfr. »w doł upaść, wpaść« = umrzeć (2 : 1): Bo ieſli od wroćiſz oblicze ſwoie ſwięte odemnie/ będę podobien ku człowieku zginęłemu ktory wgłęboki doł vpáſc ma [descendentibus cisternam (marg) in sepulchrum (–) PolAnt Ps 143/7] RejPs 211; RejZwierz 129; RejAp 5v.

peryfr. »w doł wstępować, zstępujący do dołu« = umierać, umierający (1 : 2): Ci kthorzy wdoł wſthępuią [corpora descendentia in sepulchrum PolAnt Is 38/18] nie będą ſławić prawdy twoiey/ ále żywy on ſam ćiebie wyznawác będźie. GrzegŚm 3; LatHar 170, 613.

Szereg: »doł a dokończenie« (1): Iż cżás náſz krotki ieſt/ á ni ſámi wzwiemy gdzie w doł á w dokońcżenie ſwoie záwżdy vpáść muſiemy. RejAp 5v.
W przen (5): RejAp 60; áż ſie też potym on ſtáry cżás rozgniewa iż nas theż ſámy pokrádnie/ y w doł záwlecże/ áby nas nie náleziono. RejZwierc 159.
Zwrot: »doły grześć« (1): Ná śmierć ſwoię pámiętaymy/ Swiátu temu nie vfaymy/ [...] Widźimy dobrze ná oko/ [...] iż gdy nam więcey folguie/ doły grzebie, á nas pſuie. ArtKanc S16v.
Szereg: »doł albo grob« [szyk 1 : 1] (2): A iż ſie też tu wſpomina iż zá tym koniem bládym/ [...] idzie piekło/ á w żydowſkim ięzyku ſtoi iż idzie grob álbo doł RejAp 60, Ff4.
c. Kryty wykop ziemny do przechowywania ziemiopłodów, piwnica; sirus Mącz, Calep, Cn; doliarium Mącz; cavamen rupis, caverna terrae, cavum, concava (pl), conditoria frugum occulta, crypta, foveola, hypogeum, lacus, lacusculus, tumba Cn (13): RejRozpr H2; Rzepá w dole pogniłá/ grochu nie doſtáie RejWiz 56v, 92; Eximere de dolio aliquid, Wyyąć co z fáſy álbo z dołu. Mącz 102d; Siri, Piwnice/ párski álbo doły w ziemi do chowánia żytá należące/ páſieki ruskie mogą też być zwáne. Mącz 396b, 93d; RejZwierc 110; Calep 984b; Kiedy rzepę z dołow wybieráią/ tedy máią záraz wybrawſzy ony doły záſypáć GostGosp 70, 68, 70 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: do dołow chować (2), w dolech chowanie; z dołu wybierać (wyjąć) (2).

Wyrażenie: »rzepny doł« (1): Rzepne doły y w boru co karcż kopáią áby záraz zámietywáli GostGosp 167.
d. myśl. Jama wykopana w celu łapania zwierzyny (19): y przykázał on Sthároſtá áby w tym przekopie doły cżyniono/ á przykryto ie liśćiem áby w nie źwierzęthá wpádáły á były imowáne. HistRzym 66v, 66v [3 r.], 67, 67v [2 r.], 68 [2 r.], 68v [2 r.], 69 [4 r.]; Wilki w śieći połowim/ á Wielbłądy w dole BielSen 7.

W charakterystycznych połączeniach: w doł wpaść (upaść) (7); z dołu wyciągnąć (6).

Przysłowie: NOśi Wilk á Wilká też/ záſię w zaiem nioſą/ Albo ſam gdzye w doł wpádnie/ álbo podtną koſą. RejZwierz 129.
Zwrot: »[kogo] jako wilkow w dole (sie) nabić« (2): Gdy to ná zad [nieprzyjaciele] obacżą/ będą wnet pierzcháli. Tám ſie ich iáko Wilkow w dole nábijećie BielSat N4 [idem] BielSjem 41.
[Wyrażenie: »wilczy doł«: maſz krąg vcżynić iáko wielki tálerz/ táki iáki widaſz ná wilcżym dole/ wſtaw go rowno z wodą/ á tám kácżkę vwięż CygMyśl C4v (Linde).]
e. O urządzeniach dla celów wojskowych: zasadzka, rów obronny, fosa; lilium Cn (9): Kiedy Pompeius dobywał Ieruzálem/ wielkie/ przykre/ á głębokie doły/ y mury mocne miáſtá broniły BielKron 265; Záſádźiło było Kſiążę ná nie [na Nigrytów] ſtroże doł w źiemi vkopawſzy/ á zwierzchu przykrywſzy BielKron 450; BielSat N4; Gdy [nieprzyjaciele] ku ſzturmu poydą będą wpádáć w on doł/ obegnáńcy máią ie tłuc w dole kámieńmi BielSpr 64v, 27, 64, 64v; Ieſli też chcą ku ſzturmu do wybitey dziury/ Vcżyńćie przećiw dziurze pod ſámemi mury Wielki doł y głęboki/ będą weń pádáli BielSjem 41.
f. Kopalnia, miejsce wydobywania z ziemi kopalin i piasku; sabuletum Mącz; arenariae, fodina Calep (3): Sabuletum, Dół gdźie piaſek kopáyą. Mącz 362d; Arenariae [...] Sandgrub [...] – Piąſzcziſti doł. Calep 91b; Fodina – Doł, gruba iaka ieſt gdze ſoli albo kruſzca dobiwaia. Calep 426a.
g. Prymitywna siedziba ludzka, ziemianka (2): tákież ſzopy/ doły/ s chroſtu/ s trzćiny/ z zyemie ſobie [ludzie grubi i prości] budowáli/ áby przez to żywoty ich przeſpiecżnieyſze były. BielKron 3; Vita doliaris, proverbium, Vbogi/ nie pyſzny żywot/ yako Diogenes fáſę álbo dół miał miáſto domu. Mącz 93d.
2. Niższa część jakiegoś przedmiotu, spód, podstawa; miejsce niżej położone w stosunku do innego, niższa kondygnacja, coś co jest niżej (przeważnie jako wyrażenie przyimkowe o funkcji przysłówka); infernum Cn (476): Bo niebędźieli tego kliná wierzchu dźierżał Ołtarz/ á dołu iego/ ktory doł Baſim zową Mátemátykowie/ niebędźieli po práwey ręce dźierżał Kapłan/ [...] áby ták Polſká ſtánęłá. OrzRozm Ev.

doł czego, jaki (5): á ktore [nasienie] ieſt na dole baniey to ieſth mnieyſzey dobroci FalZioł I 39c; Bowiem gdy po wiecżerzi richło bywa kładzienie ku ſpaniu, tedy pokarm nie wchodzi na doł żołądkowy GlabGad K8v; MurzNT Luc 19/37; OrzRozm Ev; ábowiém od oká twégo e. idą dwie linié/ iedná do wiérzchu laſki do d. á druga do dołu laſki GrzepGeom P2.

»dołem« (2): GlabGad N4; gdyż ſámé wody śiárczáné z śiebie moc tę máią/ áby dołem zżołądká/ y z dróg tych otworzyſtſzych/ plugáſtwá pędźiły Oczko 15.

Wyrażenia przyimkowe: »do dołu« (3): LatHar 714; WujNT Matth 27/51, Mar 15/38. Cf »od wierzchu aż do dołu«.

»od dołu« (4): FalZioł V 8; MiechGlab [89]; oto ieſt ſztuká płaſzcżá twego od dołu/ żem cię w ſwych ręku miał BielKron 67; RybGęśli C. Cf »od dołu aż do wi(e)rzchu«, »od wierzchu i dołu«.

»(o)koło dołu« (4): WyprKr 61, 78, 79; Liſtecżki koło dołu/ wſzytki bárzo mdláły WisznTr 12.

»u dołu« (15): GlabGad H7; WyprKr 64v, 66v, 67, 69v, 72 (9); Ktemu vczyniſz dwie Obrączce złote/ do dwu humerałow v dołu [ab infra (marg) inferne (–)] gdźie ſie zápina ná wierzchu bramu Efodu. BibRadz Ex 28/27, Ex 39/20; puść mu kreẃ z nabliſzſzéy żyły/ przy łopátce onéy nogi/ álbo v dołu day záćiąć SienLek 170; BielSat N3v [idem] BielSjem 40. Cf »u wirzchu, na dole, u dołu«.

»z dołu« (12): Theż khadzenie z dołu białey głowie ſtego korzenia vcżynione/ z niepłodney płodną cżyny FalZioł I 109d, V 6v; GlabGad N8; RejKup v5; Leop Iob 18/16; á on [czart] práwą ręką duſzę do gęby przytyka/ á lewą ręką z dołu drugą bierze BielKron 460v; Mącz 438d; BielSpr 15v, 16v, 63v; Y Andromedy widáć práwą ſtronę z dołu. KochPhaen 24, 20. Cf Zwroty, Szeregi.

»ku dołu, dołowi« (16): á ku dołu [skowronek] iako kamień zlatuie ſpiewaiącz. FalZioł IV 24a, V 22b, 23b; gdiż gruboſc wſzitka ku dołu ciągnie ktorą fus zową czo ſie na dnie vſtoi. GlabGad Kv, A8v, G7, Iv, Kv, N4 (9); á táki [znak]) známienuie ſpodek albo ſkończenie oney ſtrony/ to ieſt od środku ku dołowi/ iáko od pierwſzégo znáku áż do śrzodku SienLek S, 175v, V; GrzepGeom B. Cf »głową na doł, ku dołowi«.

»na doł« = deorsum (versus), pessum Mącz, Calep; praecipitem, in terram Mącz (242): MetrKor 26/62; BierEz G, H, Hv, K, S4 (9); OpecŻyw 24v, 37v, 51v, 60, 77v, 116v, [155]; OpecŻywList C; PatKaz III 121; Murm 123; BartBydg 139b; abowiem takie ſciſkanie żywota: na doł płod zpycha/ á ku richłemu porodzeniu dopomaga. FalZioł V 20b, I 6c, 151a, III 23b, IV 40c, V 19d (41); iż nos zawieſiſty á iakoby v orła nadoł zaklęczony, był v Perſow w wielgiey wadze GlabGad N7, D7, H3v, H6, K7v, L6v [2 r.] (20); MiechGlab 24; KłosAlg A3; RejJóz Kv, K2; LibMal 1547/132v; HistAl G3v; MurzNT Luc 4/9; KromRozm III F7v; GroicPorz mm2v; KrowObr 179v, 215v; Goły po pás/ á ná doł by Niedźwiedź koſmáty RejWiz 166, 35, 108v, 125v; Ieſliś ieſt ſynem Bożym/ ſpuść ſie ſtąd ná doł [mitte te hinc deorsum]. Leop Luc 4/9, 3.Reg 17/23, Ez 1/27; RejZwierz 84v, 111; BibRadz Ex 39/19; OrzRozm I4; Rozgniewał ſie Fázur kápłan/ vderzył Ieremiaſzá/ poimawſzy y wſádził do ciemnice ná doł. BielKron 95; Alexánder zepchnął go ná doł/ złamał kárk ſpadſzy ná doł. BielKron 123, 34, 66, 70v, 103v, 223v (28); Pessum [...] deorsum, Ná dół po nogi. Mącz 294d; Tollenon, Wagá álbo żoraẃ/ to yeſt drzewiány słup á ná niem naprzek długie drzewo ná zad kámieniem álbo klocmi cięskimi obciężone áby wagę ná dół dawáło Mącz 457b, 83c, 306d, 350c, 370d [3 r.], 405c (35); Kiedy śklankę s pokoiem poſtáwiſz/ á Obręcz będźie trzepiotáłá/ známionuie iż z głowy ćieką wilkośći ná doł. SienLek 27, 15v, 116, 168v, 179v; GórnDworz L6, P5v [2 r.]; GrzepGeom P4v; iż tám pewnie rzeką pomkni ſie ty ná doł/ bo tu ſiędzie kto godnieyſzy niżli ty. RejPos 227v, B, 69v, 71v, 72; RejZwierc 174v, 175, 237 [3 r.], 264v; BielSpr 61v, 64v; BudBib 2.Par 25/12; HistHel B3; Strum B3v, C, M3v; ModrzBaz 107 marg, 111v; A my iáko ſuchy liſt ná doł z drzewá lećim. KochDryas [A3]; Oczko 14v, 20v [2 r.]; Ale ſkoroś rzekł ſłowo/ á niebo zágrzmiáło/ Wody ſpádły/ á morze ná dół vćiekáło. KochPs 155; SkarŻyw 29, 226, 250, 310, 461 (10); MWilkHist D3v; CzechEp 37; KochFr 99; KochPhaen 11, 21, 22; WisznTr 12; BielSjem 18; GórnRozm M4v; Calep 305b, 306b, 795a, [861]a, 1029b (10); KochFrag 19; RybGęśli C; WujNT Matth 4/6, Luc 4/9, Ioann 8/6, Act 20/9; JanNKarKoch D4v; którzy iurati/ ſpuśćiwſzy ſie na doł/ máią doglądáć/ iákoby w Zupách ſzkodá y ruina nie byłá SarnStat 339 [idem] 393; KlonWor 43, 45. Cf Zwroty, Wyrażenia, Szeregi.

»w doł« (1): GrabowSet G cf »z gory na, w doł«.

»na dole« = infra Calep (50): BierEz C2v; FalZioł I 64c, 154d, III 33c, V 26; GlabGad I8v, Kv; A gdziebi też męzoboicza zyw bel a pravęm przekonąn takovy ma w viezy na dolie ſiedziecz nikogo nievymvyącz bez wſſei folgi ComCrac 16; LibMal 1547/129v [2 r.]; RejWiz 82, 177; BibRadz 4.Esdr 6/41; Ná koniec Kśiążę młode/ y názbyt bieśiádne/ prośił Krolá/ áby Krol ná dole w Mieśćie pomogł bieśiády iemu OrzRozm I4; BielKron 13, 34, 34v, 81v, 212 (8); Torpedo, nieyáki rodzay morskich ryb/ które ſie w mule ná dole pogrążayą/ á táyą Mącz 459a; SienLek 26v, 27 [2 r.], 64v, 117; BielSat M4v; RejZwierc 111, 237, 248; Strum B4v, C, L2v; SkarŻyw 226, 491; BielSjem 35; Calep 534b; ſpytay piwnicznégo/ Ieſli niéma ná dole koniá przedáynégo. WyprPl A4; LatHar 710; WujNT Mar 14/66; trećie [D] z kreſką na dole/ iako lidzba. JanNKarKoch E3.

»na dole« = na końcu pisma, dzieła, dokumentu, karty, w przypisku; poniżej (7): MetrKor 37/1; tedi mv powiesch svmmarie thi articuli ktore na dole wipyssane są LibLeg 11/31v, 11/151v; Przeto Krákowiánie tákowe práwo o Gieradźie/ (ktore też tu maſz ná dole przypiſáne) częſćią miárkowáli/ częſćią ábrogowáli GroicPorz gg2v; OrzList d2; OrzRozm F; O cżym iż tám będzie ná dole ſzyrſza wzminká w kazániu dwunaſtym/ co to byli zá Nikoláitowie álbo ſpráwy ich/ tu ſie na ten cżás opuśćić muśi RejAp 20.

»w dole« (1): StryjKron 305 cf »na gorze, na, w dole«.

Zwroty: »z dołu licząc« (1): on cżłowiek miewa bolenie w ſiodmym pacierzu grźbieta ſwego: z dołu licżącz FalZioł V 6v.

»spuszczać (a. spuścić a. schylać) głowę, czoło, oblicze na doł; głowa na doł skłoniona« [szyk zmienny] (4 : 1 : 1; 1): a dlá tego ſpuſciwſſy głowę nadól milcżala OpecŻyw 60, 116v; PatKaz III 121; FalZioł V 23a; GlabGad B3; thák iż głowę ſwoię widzi w nim ná doł skłonioną HistAl G3v; SienLek 168v.

»oczy na doł spuścić« =deicere oculos in terram Mącz [szyk zmienny] (4): OpecŻyw 24v; Moiżeſz ſpuśćił ná doł ocży/ nie śmiał tám pátrzyć. BielKron 28v; Mącz 162b; SkarŻyw 310.

praw. »spuścić dwa palca na doł« (na znakwyroku skazującego) (1): Zátym Woyt s Przyſyężniki powſtawſzy y podniowſzy káżdy práwą rękę/ á ſpuſćiwſzy dwá pálcá ná doł/ ſkaże go na vpad GroicPorz n2.

Wyrażenia: »głową (a. głowką) na doł, ku dołowi« [szyk 12 : 3] (14 : 1): Abowiem takową ſprawą/ barzo rado dziecię głową ku dołowi ſluſznym obycżaiem ſie obracza. FalZioł V 22b, V 16c, 21d, 22b, d, 23d [2 r.], 29; BielKron 144v; Piotr vkrzyżowány głową ná doł w Rzymie. SkarŻyw 595 marg, 408, 595, 601 marg; MWilkHist D3v; KochPhaen 21.

»nogami na doł« (1): Ieſtli [bliźnięta] nogami na doł przydą/ Tedy takieſz po iednemu [baba] ma wywodzić FalZioł V 23c.

Szeregi: »z gory na, w doł« [szyk 6 : 1] (6 : 1): Pothym zeſzłá z gory ná doł ſámá do mnie o cżwarthey godźinie w noc BielKron 458v, 248, 399v; Despicio, Ná dół z góry pátrzę. Mącz 405c; do śmierći iáko do kreſu/ dni ſię náſze przymykáią/ á iáko kámień zgory ná doł/ do niey lećiem. SkarŻyw 4; GrabowSet G; JanNKar D4v.

»[comp ai, av +] z gory niż z dołu« (2): káżda ſtrzelbá y drzewce z ręku/ thężey idzie z gory niż z dołu. BielSpr 16v, 15v.

»wzgorę z dołu« (2): GlabGad N8; Albo iáko dźień bliſko: niech ma pilné oko Ná znáki/ kiedy wzgórę wynikáią z dołu KochPhaen 20.

»(nie) wzgorę, na gorę, ku gorze (i, albo, ni itp.) na doł« = sursum deorsum Mącz [szyk 10 : 5] (12 : 2 : 1): Wzgorę y ná doł latáli. BierEz Gv; FalZioł IV 40c, V 20a; GlabGad E, N5v; KłosAlg A3; KromRozm III F7v; RejWiz 108v; Abowiem oná [ziemia] dla iey okrągłośći nigdziey ná doł nie wiſi/ iedno ku gorze BielKron 263, 14v, 282v; Mącz 82b [2 r.], 435c; KochFr 99.

»na gorze, wzgorę, na, w dole (4 : 1; 4 : 1): y roſkazałeś áby [powietrze] wyſtąpiło miedzy wody/ y ták ie rozdźieliło áby iedny zoſtáły wzgorę/ á drugie ná dole [ut pars quaedam sursum recederet, pars vero deorsum maneret]. BibRadz 4.Ezdr 6/41; BielKron 13, 437; RejZwierc 248; Miſtrz ſam/ dwoie przedmieſćie/ iedno ná gorze/ drugie wdole pod zamkiem Iunigedą ſpalił. StryjKron 305.

»od wierzchu aż do dołu« (3): LatHar 714; A oto zaſłoná kośćielna rozdárłá ſię ná dwoię/ od wierzchu áż do dołu [a summo usque deorsum]. WujNT Matth 27/51, Mar 15/38.

»od dołu aż do wi(e)rzchu« (2): CIrcul drżączy na wierzchu vriny. Znamionuie bolenie w krzyżu y we wſzytkich pacierzoch grzbietowych/ pocżąwſzy od dołu aż do wirzchu. FalZioł V 8; MiechGlab [89].

»od wierzchu i dołu« (1): Iż ſtárzec [Doedalus] w miárę pędźił od wierzchu y dołu RybGęśli C.

»z dołu i z wierzchu« (1): Talea, Gáłąź álbo rozgá z dołu y z wierzchu obcięta ktorą w ziemię wſádzáyą. Mącz 438d.

»od, z wi(e)rzchu na doł« = a summo usque deorsum Mącz [szyk 3 : 1] (2 : 2): Miaſto łaznie zawſze ciała pocierać rano od wierzchu aż na doł FalZioł V 65; Mącz 431d; Kto tu nádoł z wirzchu ſpádnie/ Wiele tu ſtopniow nie zgádnie. RejZwierc 237, 237.

»u, na, w wi(e)rzchu, na dole, u dołu (i na stronach, i po brzegach)« (2 : 1 : 1; 2 : 2): GlabGad Kv; Axamitu brunatnego wzorziſtego [...] z frandzią ze zlota, a brunatnego Iadwabiu v wierſchu, v dolu, i wszedi po brzegach. WyprKr 99v, 100v; A drugdy bolączká ieſt w wirzchu/ drugdy ná dole/ y ná ſtronách máćice. SienLek 117.

W przen (49):

»dołem« (1): BielKom F4 cf »chodzić dołem«.

Wyrażenia przyimkowe: »z dołu« (2): WróbŻołt K7; y pryzowie [!] kſobie niebá zwyſokoſći y ziemye zdołu ná ſwiádectwo RejPs 74v.

»ku dołu, dołowi« (2): CzechEp 223; GrabowSet G2v cf »z gory abo z wierzchu ku dołowi postępować«, »noga się ku dołu powinie«.

»na doł« (43): BielŻyw 105; A owſſem miły pánie ſkłoniwſſy ſobie nádoł niebá twego zſtęp ná ziemię RejPs 212v, 24, 119v; RejJóz E8; RejKup f2, r3; LubPs O; RejWiz 91, 127v, 167, 180v; Leop Eccle 3/21, Thren 2/2, 5; OrzRozm C3v, T; BielKron 264v, 265, 265v, 282v; GrzegRóżn F2; Mącz 82b, 370d; OrzQuin F; SienLek 18v; RejAp 143; GórnDworz H6, Q8v; RejPos 71v; BielSpr 58; Niewierni lepák á niezbożni ludźie poydą nádoł z Dyabły do Piekłá ná wiecżny ogień y męki nieſkońcżone. WujJudConf 72; KochPs 24, 152, 213; SkarŻyw 274, 333; CzechEp 105; NiemObr 96; WisznTr 22; ZawJeft 12, 38; KołakCath C4v. Cf Frazy, Zwroty.

»na dole« (1): (marg) Terra pavimentum naturae. (‒) Ziemiá z gorámi záśiádłá ná dole/ Tu iey grunt y dno KlonFlis B4v.

Frazy: »mnie ku gorze wam na doł« = ja będę wywyższony, wy będziecie poniżeni (1): mnie ku gorze/ wam ná doł: znáć iſz ią nád wámi gorę mam y mieć będę. SkarŻyw 274.

»noga się [komu] ku dołu powinie« = ktoś dozna niepowodzenia (1): Ieſli mi ſię nogá/ ku dołu powinie/ W tobie/ ma nádźieiá/ że ich [nieżyczliwych] rádość minie GrabowSet G2v.

Zwroty: »chodzić dołem« = uniżać się, być pokornym (1): Niechay cżapki w potkaniu ná głowie/ Dziękuy ſłowy á bij zyemi cżołem/ Záwżdy gorą nigdy nie chodź dołem BielKom F4.

»iść na doł« = zniżać się (o poziomie fizycznym) [szyk zmienny] (5): Od tey ſkáły od záchodu Słońcá miáſto ſzło ná doł zniżáiąc ſie/ mieyſcámi też podnoſząc BielKron 264v, 265, 282v; Nostin porticulum hanc deorsum, Wiéſz vliczkę tę/ która nisko álbo ná dół ydzie. Mącz 82b, 370d.

»na doł iść« = starzeć się (1): kiedy przyſpieie włos śiwy/ á cżłowiek ná doł idzie GórnDworz H6.

»na doł (na ziemię) patrzeć« = zajmować się własnymi, prywatnymi interesami, mieć ciasny horyzont widzenia spraw (2): OrzRozm T; nie ieſtći tho Orzechowſkiégo głowy/ proſtégo á domowégo Ziemiániná/ którégo wſzyſtká mądrość ieſt/ Pług/ Zóná/ Wół: ná doł Orzechowſki pátrzy/ á Exekucya prawdźiwa górą idźie OrzQuin F.

»na doł do złego postępować« = stawać się gorszym, obniżać swój poziom moralny (1): iſz co dáley tym więcey wſłużbie Bożey tępieli: y potym ná doł do złego poſtępowáli. SkarŻyw 333.

»z gory abo zwierzchu ku dołowi postępować« = roztrząsać coś przechodząc od szczegółów do spraw podstawowych, zasadniczych (1): Bo iż ia ták tym porządkiem z gory ábo zwierzchu ku dołowi poſtępuię: do fundámentu ſię właſnego dokopywáiąc CzechEp 223.

»puszczać się na doł (z gory) głową« = podejmować się rzeczy przerastających własne siły, nie liczyć się ze swoimi siłami [szyk zmienny] (2): A [cżłowiek poczciwy] nie puſzcża ſie nádoł nigdy z gory głową/ Bo kto ſie wda w nieſłuſzne/ ſzalonym to zową. RejWiz 91; á pokuſzáią ſie o niepodobne rzecży/ á práwie ſie ná doł głową z wyſokiey wieże puſzcżáią. RejPos 71v.

»na doł schodzić, upadać, chylić się, iść, lecieć, paść, zmierzać« = ginąć, niszczeć, marnieć, obniżać swój poziom moralny, swoją wartość [szyk zmienny] (2 : 2 : 1 : 1 : 1 : 1 : 1): BielŻyw 105; Włoſy mu ſie zyeżyły/ á pełno w nich pierza/ A onym śilnym koflem/ wſzytko ná doł zmierza. RejWiz 167; widźiſz iákoſmy z Ołtarzá ſpádli/ y przez Kápłaná iuż pierwey/ á potym y przez Krolá thák ná doł z wyſoká lećimy OrzRozm C3v; BielKron 265v; SienLek 18v; RejAp 143; ROzpłodźił ſie Turecki Lud/ rozmogł y wyniosł ku gorze ták bárzo/ iż iuż nie prziydzie mu ná inſzą/ iedno ná doł ſchodźić/ ginąc á niſzcżeć BielSpr 58; WisznTr 22; KołakCath C4v.

»na doł sprowadzać, tłoczyć, tłumić« = poniżać, upokarzać (2 : 2 : 1): Prawda że twe garde ocżj Pokorna myſl na doł tłocżij RejKup r3; RejWiz 127v; Ty człowieká pokornégo ná górę ſadzaſz/ A hárdégo niepoczeſnie ná dół ſprowadzaſz. KochPs 24, 213; ZawJeft 12.

»na doł spuścić oko« (1): Abowiém ná niebie śiedząc pan wyſoko/ Raczył ſwé ku źiemi ná dół ſpuśćic oko KochPs 152.

»stępować na doł« = wracać do ziemi (1): Ktoż tho wie ieſli wſthępuie duch ſynow Adámowych w zgorę/ á ieſli duch bydlęcy ſthępuie ná doł [et si spiritus iumentorum descendat deorsum]. Leop Eccle 3/21.

»wzgorę i na doł uciekać« = wykręcać się, szukać jakiegoś wyjścia, wybiegów (1): A gdy záſię śćiſkano ie wyłącżeniem ábo zniſzcżeniem trzech w tym iednym/ tedy oni do tego Troiákiego ſię vciekali/ wzgorę y ná doł ták vćiekáiąc/ y kręcąc ſię/ vchodząc potwarzy GrzegRóżn F2.

»zr(z)ucić, (ze)pchnąć na doł« = porazić, zniszczyć, pokarać, wtrącić w nieszczęście, cierpienie [szyk zmienny] (2 : 1 : 1): Zrzućże nádoł Pánye [praecipita Domine Vulg Ps 54/10]/ rozdzyel yęzyki tych LubPs O; Leop Thren 2/2, 5; [srogie szczęście] Wyniówſzy [!] mię wyſoko ná dół mię z igrzyſkiem Pchnęło ZawJeft 38.

»na doł zstępować« = tanieć (1): [skąpiec] gdy obacżył że co dáley to [zboże] bárziey ná doł sſtępuie/ z deſperáciej obieśił ſie GórnDworz Q8v.

»zwiesić nos na doł; nos się [komu] na doł pochyli« = wpaść w depresję, załamać się, stracić rezon (1; 1): A lepſzą mi otuchę day Bo ta ſrogoſcz twey oſſobie Barzo nie przyſtoi tobie Siedzyſz zwieſiwſzy nos na doł RejJóz E8; Roſprawyż wſytko pochwyly Gdyć ſię nos nadol pochyly. Bo choć nierad tedy muſy O kogo ſię ſmierć pokuſy. Skakac kiedy kaze ona RejKup f2.

Wyrażenie: »na doł głową« [szyk 2 : 1] (3): RejWiz 91; RejPos 71v; ſámi potym będą wynicowáni/ y głową ná doł/ do wiecżney śmierći od żywotá w Chriſtuśie Iezuśie od Bogá podánego wyſtáwieni y wrzuceni. CzechEp 105. Cf »puszczać się na doł głową«.
Szeregi: »gorą, dołem« (1): BielKom F4 cf »chodzić dołem«.

»z gory, z dołu« (1): z gori duſzny nieprzijaciel, z dołu ciało, z ſercza złe myſli WróbŻołt K7.

»z gory (albo z wierzchu) na doł, ku dołowi« [szyk 1 : 1] (1 : 1): RejWiz 91, CzechEp 223 cf »z gory abo zwierzchu ku dołowi postępować«, »puszczać się na doł (z gory) głową«.

»wzgorę, na gorę, ku gorze, gorą, (a, ale, i) (nie) na doł (na stronę)« [szyk 5 : 3] (4 : 2 : 1 : 1): Leop Eccle 3/21; wyſoko ten Orzeł lata/ mego á twego tho ieſt tych rzeczy niſkich niebaczy: bo nie ná doł ná ziemię/ ále wzgorę w niebo wſzyſtek pátrzy OrzRozm T; OrzQuin F; KochPs 24, 213; ktorzy [...] iáko z ſáydaká iákiego wypuſzcżáią/ rozmáite mowy y powieśći/ iákoby nieiákie ſtrzały/ ktorymi chcą w táiemnice Boże vgodźić: á przedśię bárzo ſię dáleko vnoſzą. Iedni ná doł: drudzy wzgorę/ á trzeći ná ſtronę vchybiáiąc? NiemObr 96. Cf »mnie ku gorze wam na doł«, »wzgorę i na doł uciekać«.

Przen (20):
a) Piekło, kraina wiecznego potępienia; Hades (8):
Wyrażenia przyimkowe: »na doł« (3): Leop Is 9/16; KuczbKat 425; KołakCath B4. Cf Zwroty, Szereg.

»na dole« (5): Cżart mowj ku Xiążęczyu [...] Syedziewa ojednem ſtolie Alie nietu [= na ziemi]/ tam nadole RejKup bb3, dd5v; Ten ná dole coś widzyał/ to ieſt Lucyper on/ Co dla pychy na gorze był márnie pogromion. RejWiz 169, 175v; Smiertelny gámrat [Ixion] zrzucon ieſt od bogow/ Nie miał Gách mieyſcá w nieśmiertelnym kole/ Zoſtał ná dole. KlonFlis C2.

Zwrot: »na doł zepchnąć; być strąconym na doł« (1; 1): Y będą y ći ktorzy vbłogoſláwiáią lud ten zwodząc/ y ći ktorzy bywaią vbłogoſláwieni/ ſtrączeni ná duł [et qui beatificantur, praecipitati]. Leop Is 9/16; áby [kacerze] ony ludźie ktorzy miedzy cnotą á miedzy grzechy rozeznáć niemogą/ y ſkłonni ſą ku złości/ náchylone práwie ná doł zepchnęli. KuczbKat 425.
Szereg: »nie wzgorę, nadoł« (1): Lecż [dusza] która ſię ſpráwámi świátá obćiążylá/ [...] Iuſz nie wzgorę/ nádoł ią ćiągną grzechow zdroie. KołakCath B4.
b) Świat doczesny, padół ziemski; doczesność, przyziemność (11):
Wyrażenia przyimkowe: »z dołu« (1): Podnieśiſz [nas] wzgorę/ że k Tobie pátrzemy zdołu ArtKanc H2v.

»na doł« (4): Iuż chce ſyn móy iediny z ſwégo motznégo ſtoltza nadol z ſtępitz/ ij ſmilowatz ſie nad nijmi przez ſwé náſwiętſſee wcielenié OpecŻyw 7; Weźrzy iedno do niebá/ vźrzyſz ocżći idzye. A gdy też ná doł poźrzyſz/ oſtátek obacżyſz RejWiz 176; ArtKanc A11; WujNT 408.

»na dole« (6): Bo cokolwiek pod niebem ná dole widzimy/ To ieſt wſzytko odmienne o tym wſzyſcy wiemy. RejWiz 136v, 153v, 179v; Z goryć nam ieſt tá moc daná/ Tám bywa krzywdá vznaná/ Y tám bywa ſentencija/ Ná dole exekucia. RejZwierc 234; CzechEp 41; Ziemiá pożera obywátele ſwoie/ ná dole wſzytek świát y nędzá y nieprzyiaćiele y pokuſy. SkarKaz 122b.

Zwrot: »szukać co na dole« = pragnąć rzeczy przyziemnych, cielesnych (1): á powſtawſzy z Chriſtuſem/ tego ſzukáią co ieſt wzgorę/ nie co na dole. CzechEp 41.
c) Zwrot: »na dole pozostawać« = podlegać władzy (1): A iż poſpolicie pan ná gorze á podleyſzy ſtan nádole pozoſtáwáć muśi/ á przedſię oney gory zwirzchnoſcią rządzon y ſpráwowan być muśi. RejZwierc 3.
a. O biegu rzeki lub innej wody bieżącej (38):
Wyrażenia przyimkowe: »na doł« = z prądem, z biegiem wody, ku ujściu (33): yako rzeka visla począwschi oth granycze pothgorskiey ydaczi [lege: idącej] wodą nadol vedlie brzega poticzkiego asch do rzeky poticzkiey [...] yesth hy byla zawsdi wsiczka dziedzistwa Gusinskiego ZapWar 1536 nr 2493; w ktory [przekop] poł Wiſły wpuſzcżono/ a po nim płáwiono ſol y drwá ná doł. BielKron 375, 98v; GórnDworz Bb2; ále iuż póydźie [woda] żłobem ná dół z ſtáwu precz. Strum G4v; potym Litwá przecięłá powroz/ ná ktorym Gálerá byłá vwiązána z kotwicą/ iż po wodzie ná doł płynęłá StryjKron 315, 26; KlonŻal D2v; GostGosp 70; Gdy téż prziydą do Gránic przez wodę/ gdźie rzéká Bierzwienik álbo Noteſz ták idąc ná dół [ubi fluvuis [!] Birzviennik sive Notesz taliter procedendo inferius JanStat 849] [...] ku Luczemburgu idźie SarnStat 1073, 1070, 1073, 1077, 1110 [2 r.], 1111, 1121; Bo gdybyś ná doł chćiáł rozwinąć żagle/ Zginąłbyś nagle. KlonFlis E4v, E4v, H4. Cf »wzgorę, na gorę i na doł«.

W połączeniu z nazwą rzeki w G sg (2): yz ziemia v. m. hoſpodarſka poczela sye wyelkiego Xyeſtwa Lythowſkiego od Maraphi rzeczky która wpadla wnyeſtr y na dol nyeſtrv po po{lo}wyczi nyeſtra ymo Thehynyą az gdzie Nyeſtr wpadl wmorze LibLeg 10/71v, 11/77.

»na dole« = w dolnym biegu rzeki (5): Przyſzedł pić [wilk] wody do rzeki: Tedyſz ſie też báran tráfił/ A ná dole przed wilkiem pił. BierEz M2; Skoro Lewitowie nogi mácżać pocżęli/ wnet wurzece wodá płynąca wzgorę wſtępowáć [...] pocżęłá: a tá co byłá ná dole/ zbiegłá. SkarŻyw 501; KlonFlis G2. Cf »na dole na gorze«.

Szeregi: »wzgorę, na gorę i (albo) na doł« [szyk 9 : 2] (8 : 3): ieſt y rzeka Wieſmá ktora w pada w Dniepr/ chodzą też nią ſzkuty ná gorę y ná doł BielKron 431 v; RybGęśli D2v; [aby było wolno] przeiácháć z niémi [z kupiami]/ gdźie ſie im będźie podobáło choć źiemią choć wodą przez Wiſłę ná dół álbo ná gorę [sive per terram, sive per fluvium Wisłá infra, vel supra JanStat 848] SarnStat 1071; Lowienia Ryb téż przerzeczony Zakon ſam będźie miał wolność w téyże rzéce Bierzwieniku álbo Noteſzy wzgórę idąc y nádół [ascendendo et descendendo JanStat 849] ná półmile od moſtu SarnStat 1073, 917 [2 r.], 1073, 1078, 1111, 1121, 1197.

»na dole, na gorze« (2): nie może to być/ Bych ia wodę mogł zmąćić: Ia ná dole ty ná gorze/ Wodá ná wſtecż iść nie może. BierEz M2; BielKron 406.

b. praw. O stopniach pokrewieństwa (11):
Wyrażenie przyimkowe: »na doł« (11):
Wyrażenia: »linia na doł idąca, zstępująca na doł,począwszy od wierzchu aż na doł« = stopnie pokrewieństwa według linii zstępnej (1 : 1 : 1): Linia proſta/ kthorą w tym Drzewie Krewnoſći widźiſz/ począwſzy od wierzchu od Perſony Práprádźiádá/ áż ná doł do Perſony Prápráwnęká. GroicPorz ffv, oo3v; Linia iest troiáka: Wſtępuiąca, Zſtępuiąca ná dół, y poboczna. SarnStat 600.

»(persona) na doł idąca(-y), pochodząca; ktory idzie na doł« = potomek (6 : 1; 1): Iedná [linia] ieſt Perſon wzgorę idących/ przodkow náſzych/ [...] co Lácinnicy zową Aſcendentium, od ktorych my poſzli/ [...] Druga Linia proſta/ ieſt Perſon ná doł idących/ [...] ktore Láćinnicy zową Deſcendentium, ktore od nas pochodzą GroicPorz ff2; Wſzyſcy tedy ktorzy idą ná doł iáko ſą Syn/ Dźiewká/ Wnęk wnęczká/ Práwnęk [...] ſpadek zárowno biorą GroicPorz ff3v; Spadek ná perſony ná doł od oycá pochodzące. GroicPorz oo3v, ff3, ff4, ff4v [3 r.].

Szereg: »na doł i wzgorę (i poprzek)« (4): Ná czwartym [stopniu jest] Mąż z żoną/ kthorzy po ſobie ſpadek biorą/ gdy niemáſz áni Rodźicow/ áni Dźieći/ áni Bráćiey/ ani Syoſtr/ y innych ná doł y wzgorę y poprzek idących. GroicPorz ff3, ff4v [2 r.], oo3v.
c. O szczeblach administracji sądowniczej (2):
Szereg: »z dołu na gorę i z gory na doł« (1): żebyTribunał fam extremam manum Dekrétom czynił áż do końcá, nie odsyłáiąc názad ad vlteriores gradus, [...] áni wſteczał ſpráwiedliwośći, bo iuż do tego przyſzło, że iedná kauzá wráca ſie ná zad z dołu ná górę, y z góry ná dół SarnStat 1300.
3. n-loc (1):
Zestawienie: »Doł Młynowy« (1): a od nyepra rzeky gydzie [granica] do morza czarnego a po lewey stronie w dol mlinowy tak sye thv vrocziſzcze oznaymvye wſgore az do rzeky Tvrle LibLeg 11/83v.

Synonimy: 1. dziura, gruba, jama, jarz, jaskinia, kałuża, kanał, kotlina, loch, parsk, przekop, row, rynsztok, sekret, studnia; a. kotlina, padoł, przekop, wąwoz; α. przekopa, przykop; b. grob; c. gruba, jama, parsk, »pasieka (ruska)«, piwnica, sklep, spiżarnia; e. dziura, przekop; f. gruba, szyba; 2. dno, grunt, spod; nisko.

Cf DOLINA, DOLIZNA, [DOŁOWINA]

BC