[zaloguj się]
[pdf]

NISKO (1004) av

-ſk-, -sk- (65), -zk- (2).

o jasne.

comp i sup (235+2) (nå)niżéj (923), niżyj (10), niży (4); -yj MurzHist, MurzNT (7), MurzOrt (2); -y CzachTr; -éj : -y ZapKościer (1 : 3); ~ éj (163), -ej (7), -(e)j (753); -ej OpecŻyw (2); -éj : -ej SienLek (5:1), SarnStat (139:4).

Składnia comp: niżej czego (26), niżej niż(li) co (4), niżej kogo (2), niżej od czego (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII(XVIII) – XVIII w. s.v. niski.

1. Niewysoko, blisko powierzchni ziemi lub innego punktu odniesienia; humiliter, submisse Cn [w tym: comp (2)] (10): A zgárbiwſzy ſie niſko nád kielichem ták ieſztze ſſemrzeſz KrowObr 170; Otoż iedny [gwiazdy] ſą wyſzſze/ á drugie ſą niżey/ Blády mieſiąc nád wámi/ to ten ieſt nabliżey. RejWiz 145v, 148.

W przeciwstawieniach: »gorą (2), wzgorę ... nisko« (3): RejWiz 91v; RejZwierc 51; Skrzydłámy pląſzą po podniebiu ptacy/ Tám bez fráſunku y bez wielkiey pracy/ Iuż ſobie gorą/ iuż buiáią niſko/ Wiátrom igrzyſko. KlonFlis B4.

W porównaniach (2): Bo prawdá gdzye ſwe ſkrzydłá by Orzeł roſtocży/ Iuż fáłſz ponuro chodzi iuż łeb w zyemię tłocży. Práwie iáko Puſtołká niſko pod nią lata. RejWiz 2; RejZwierc 51.

Zwroty: »nisko rość« = rosnąć niewysoko nad ziemią rozprzestrzeniać się, płożyć (1): TO ziele [...] niſko roſcie/ [...] a gdy pocżnie roſć/ tedy ſie barzo roſſzerzy po mieſtczu FalZioł I 154a.

»nisko stać« = w odniesieniu do szyku bitewnego: stać w przyklęku, pochyleniu tak, by być zasłoniętym przez tych, którzy stoją na przodzie (1): Zá tymi wſzyſtkimi byli drudzy Mężowie we zbroiách pieſzo z miecżmi s poćiſki rozmáitemi y Srzelcy [!]/ kthorzy przyklęknąwſzy do źiemie niſko ſtali BielSpr 14.

W przen (2): Bowiem cżłowiek pocżćiwy choć wzgorę nie lata/ Ktory theż niſko názbyt brzegu ſie nie chwata/ [...] Ten ieſt záwżdy ná plácu/ ten ma pámięć żywą. RejWiz 91v.
Zwrot: »nisko latać« = nie mieć pretensji do wielkiej władzy (1): á ći Rzymſcy Biskupowie nisko ná ten cżas latáiąc, ieſzcże nie wylećieli byli gory CzechEp 411.
2. Poniżej, pod pewnym poziomem; na ziemi, pod powierzchnią ziemi, w głębi, w dole; deorsum Vulg, PolAnt, Mącz, infra Mącz, Modrz; inferius Mącz, Cn [w tym: comp (54)] (73): á tak tha wodka będzie ſpływała po kraycze do thego nacżynia niżey ſtoiączogo FalZioł II 3a; Gdi brzemienna około pępka albo tam niżey bolenie miewa FalZioł V 32v, V 18d, 2 4; Acżkolwiek lagier winny ieſt cięſzki ſam w ſobie tak iż pod inſzymi cięſzkimi rzecżami niżey ſie vſtawa GlabGad I8v, D6, E8; Powiedzyał mu on cżłowiek/ mnieć tu bárzo bliſko/ Ieſli widziſz on domek tu pod gorą niſko RejWiz 64v; Mącz 170a [2 r.], 435a; SienLek 188; BielSpr 15; ktore [działa] namnieyſzey ſzkody w náſzych nievczyniły/ bo iż niżey leżeli/ tedy ich kule przenośiły. StryjKron 757; áno tu drzewá ochędożné/ tu fontany/ tu drzewá ogániſté ad quincuncem porządnie rozſádzone/ á niżéy ſtrumienié wód żywych/ po kámięniu wyſkákuiącé opływáią SarnStat *3v; Groblámi zięta. Płynie ſwym torem wyżſzey nád rolámi/ Y záwieśiſtym nurtem nád polámi/ Niżey niż rzeká/ żnieſz náſwoim łanie/ Bogáty manie. KlonFlis G3v.

niżej czego [= poniżej czego, pod czym] (15): ZapWar 1527 nr 2379; á po tym kichaniu namaż ſziję wtile y tham throchę niżey ſzije oleykiem z bobrowych ſthroiow FalZioł I 75d; Gdy dzieci vryny mieć niemogą/ vcżyń plaſtr s korzenia y z ziela oleſznikowego ſtłukſzy/ przyłoż ciepło na żywot niżey pępka: pomoże. FalZioł I 88e, I 80d, 152d, III 26a, V 18c, 25v (12); A ſtąd trzebá rozumieć iż Słońce álbo Mieſiąc idąc ſwym okręgiem niżey tego Zodiáká/ nástępuie ná ty przerzecżone známioná álbo ſłopnie BielKron 263; ZapKościer 1582/40v.

W przeciwstawieniu: »niżej ... wyżej« (1): iednák nie dla tego ma być niezgodá/ iż głowá nie ieſt iáko oko/ y nogá iáko ręká: iż tá niżey á tá wyżſzey. SkarKaz 676a.

Połączenia: »mało niżej« (4): FalZioł II 3a; W Tym plácu/ gdźie rogáty Woł głowę położył Máło niżéy pochyły Orion ſye złożył. KochPhaen 13. Cf »mało niżej za krok, za zapas«.

»nieco niżej« (1): thedy o tym wiédz że iuż Przekopę vniżaſz/ wſzákoż może być nieco niżéy ále bárzo máło. Strum D2.

»trochę (a. troszkę) niżej« [szyk 3:1] (4): Też bańki niżey troſzkę dymion poſtawione/ ſą vżytecżne ku roztargnieniu puchliny FalZioł V 60v, I 75d; BielSpr 58v; ieſli Młyn poſtawiſz nie ná ſámym kóńcu Grobléy/ ále trochę niżéy: thedy vczyń pod Groblą wáłek równy z Groblą. Strum I4v.

Wyrażenie: »mało (co) niżej za krok, za pas« (1:1): RejZwierc 58; A kto tego niebacży/ iákoby to ſproſna rzecż byłá/ gdyby niewiáſty chodźiły w ſzátách máło co niżey zá krok poniżonych [vestibus supernis paulo infra verenda demissis]? ModrzBaz 51.
Szeregi: »nisko albo na doł« (1): Nostin porticulam hanc deorsum. Wiéſz vliczkę tę/ która nisko álbo ná dół ydzie. Mącz 82b.

»wyżej albo niżej« [szyk 2:1] (3): ieſli ſye Wagá będźie tráfiáłá w té kárby iákoś piérwéy ważył: tedy iuż dobra wagá. A ieſli wyżéy albo niżéy okáznie/ tedy wagá omylna. Strum B3, C2, C4.

a. W dół, z biegiem rzeki [comp] (16): Vberlingá miáſtho Ceſárskie/ nád brzegiem wody Podámickiey niżey záſiádło BielKron 286, 9; GDzie miáſto leży w rowni/ nád iákim potokiem/ Niżey záſtáwić potok/ wytopi ie ſkokiem. Ieſli groblą wyſoko ná dole vſypie/ Ták ſie z miáſtá dla wody co żywo poſypie. BielSat M4v [idem] BielSjem 35.

niżej czego (12): NIżey wody Koleńſkiey ku pułnocy pocżyna ſie źiemiá ktorą zową Hegow BielKron 286; Gdy będźieſz niżey Wárſzáwſkiego moſtu/ Gołędźinowſkich oſtrow będźieć w ocży/ Wiſłęć zákrocży. KlonFlis F4. Cf W połączeniu z G n-loc.

W połączeniu z G n-loc (10): Racz V.C.M. wyedzieczy ysz thy Mlyny ssv nyzey Soroki pothey stronye Nyeſtra LibLeg 9/51v, 9/51v; Sem rzeká [...] w pada w Deſznę rzekę v Cżernieowá/ á potym obie w Dniepr niżey Kijowá BielKron 431; Schokſmá s niego wychodźi/ ktora w Wolhę w pada wyſzſzey Iároſłáwiá piętnaśćie mil/ á Mołogi niżey cżterzy mile BielKron 433, 314v, 427v, 430v [2 r.], 431, 436v.

b. Na ziemi w przeciwstawieniu do nieba (13):

W przeciwstawieniu: »nisko ... na gorze« (1): ták/ co tu niſko kápłan vcżyni/ to Pan Bog ná gorze vmacnia/ y wyrok sług ſwoich poćwierdza. SkarŻyw 91.

Szeregi: bibl. »na (w) niebie wzgorę (a. wysoko) i (ani) na ziemi nisko« = in caelo sursum et in terra deorsum PolAnt, Vulg; in caelo desuper et in terra deorsum Vulg, PolAnt (9): KrowObr 110v [2 r.]; Niecżyń ſobie obrázu rzezánego áni żadnego podobieńſtwá tych rzecży ktore ſą wzgorę ná niebie/ y ktore ná ziemi niſko Leop Ex 20/4; iż Pan Bog ieſt ná niebie wzgorę/ y ná źiemi niſko BibRadz Deut 4/39, Deut 5/8; SarnUzn D3v; Y dam cudá wniebie wyſoko y známioná ná ziemi niſko. BudNT Act 2/19; ArtKanc M3v; WujNT Act 2/19.

»nisko, na ziemi« = deorsum Mącz (3): Mącz 82b; KuczbKat 275; Ani rzeczy ktore ſą niſko/ ná źiemi w wodźie głęboko ArtKanc M6.

c. Pod ziemią, w piekle (1): A kto záſię złośćiwym ná they probye będzye/ Ten iuż z onym, wygnáńcem tu niſko oſiędzye. RejWiz 117.
3. Na dół, w dół, ku ziemi (w połączeniu z czasownikiem oznaczającym ruch) [w tym: comp (7)] (10): Wſádzon potym do iednego ſklepu/ tám będąc/ wybrał pod ſobą kámienie ćioſáne/ y ſthąpił niżey do innego ſklepu ná doł/ thám ſobie zamek otworzywſzy/ vćiekł ná koniech BielKron 310; Pátrzayże áno ſie zwieśiłá niſko oná ſwięta głowá iego/ ſrodze ćirniem okrutnym zbodzyona á zrániona RejPos [105]v; BielSat C; á iż był chłop wyſoki Piecinig/ Ruſſin tym ſię niżey ſchylał/ rozwiodſzy ſie vderzył Piecinigá w tłuſty brzuch głową/ práwie nád łonem áſz vpadł StryjKron 134; BielRozm 15.
W przen (3): A gdy niżey zſtąpił ku rzecżam bliſkim fundámenthow/ iako do mſzey/ o miły Boże/ iákoż ſię fzáthan pocżął miotáć GrzegRóżn F4.
Zwrot: »nisko głowkę (s)chylić« = być upokorzonym, spokornieć [szyk zmienny] (2): A co tu hárdzye buia/ niſko głowkę ſchyli. RejWiz 180v, 72v.
a. W głąb ziemi, pod ziemię [w tym: comp (1)] (2): gory złote/ w ktorych/ im niżey kopaſz/ tym więcey bogáctwá náydnieſz SkarŻyw 240.
Szereg: »nisko, to jest pod ziemię ad inferna« (1): iż pan Kryſtus po ſwoiey śmierći s ſtąpił niſko/ to ieſt pod źiemię ad inferna/ náwiedzáiąc Oycze ſwięte w ćiemnościach BielKron 467.
4. Zajmując gorsze, podrzędne miejsce w hierarchii społecznej i organizacyjnej [w tym: comp (9), sup (2)] (19): RejWiz 99v; BielKron 456v; ták iż zda ſie im/ żeby iednym ſthopniem niżey sſtąpie/ y záraz sſtánieć muſieli/ gdzieby mieli dáć to znáć ludziom/ iż ſie vcżyli kiedy. GórnDworz Cv.

W przeciwstawieniach: »na wierzchu, wzgorę, wysoko (a. wyżej) (3) ... nisko« (5): Nycz tobye pany yeſt rownego albo przyrownano bo wſzytko albo yeſt uyſſey czyebye a to bog albo nyzey a tho yeſt nyebo y anyely PatKaz III 117; GórnDworz P4; Co niſko było/ w zgórę wſkákuie ZawJeft 30; GórnTroas 22; KmitaSpit C6.

Zwroty: »[coś] kłaść niżej siebie« = cenić mnie] niż siebie (1): To Krol kto Pan w miernym chlebie/ Pompy kládźié niżey ſiebie RybGęśli C3.

»(na)niżej kłaść (a. pokładać) się (a. siebie)« = być skromnym (2): SkarŻyw 543; Im ćię wysſzéy podnieśie/ y w możność vſtroi Fortuná/ tym ſie tobie niżey kłáść przyſtoi. GórnTroas 22.

»niżej (a. nisko) siedzieć (a. usiąść)« = siedzieć za stołem na miejscu przeznaczonym dla osób mniejszego znaczenia i godności [szyk zmienny] (3): podobno ijż dál [król niebieski] mieſce komu ſwietſkiému pirwſſé/ a ſám z Zacheuſſem niżey ſiedziál ako [!] miſtrz pokory ij vſtawtza. OpecŻyw 62v; GórnDworz P4; BielRozm 25.

»niżej słożyć« = ustąpić, spokornieć (1): Ale zgodá bez miłoſći A miłoſć bez ſpráwiedliwoſći Trudno ſię ſnadz ma vmnożyć Niechcemyli niżey ſlożyć RejRozpr 14.

»(na)niżej spaść (a. upaść)« (2): Bo kto ſobie nawięcey dufa/ then záwżdy naciężey á naniżey vpáść muśi. RejAp 42v; RejPos 53.

»nisko się spuszczać (a. spuścić)« = nie wynosić się, być skromnym (2): WujNT 688; Tákim Pánem być/ á przedſię ták ſię niſko ſpuſzcżać. WysKaz 41.

Szereg: »nisko, w kącie« (1): Ieſli záſtołem niſko/ W kąćie gdzie vśiędzie/ To ſie gniewa/ fráſuie/ y ieść iuż nie będzie. BielRozm 25.
W przen (3):
Zwroty, »nisko zrzucić« (4): Nowe igrzyſko ſobie fortuná zmyśliłá/ Ktorych miawſzy ná wierzchu/ niſko ie zrzućiłá. KmitaSpit C6.

»nisko zstąpić« = uniżyć się (2): O wierny ſynie boży/ ku cżemu twa pokora tak niſko z ſtąpila OpecŻyw 134, 23.

5. W zakresie wartości liczbowo wymiernych [comp] (5):
a. Mniej niż ile (w połączeniu z liczebnikiem); infra PolAnt, JanStat, Vulg (4):

Połączenia: »[ile] grzywien (i) niżej« = tyle grzywien ile wymieniono lub mniej (1): któré áż do ſzácunku trzydźieśći grzywien niżéy [trzydzieśći grzywien y niżey; ad estimationem triginta marc[arum] et infra JanStat 502] poczytamy SarnStat 817.

»od(e) [ilu] lat i niżej« = [ilu] letnie i młodsze (3): OpecŻyw 29; BudNT Matth 2/16; y poſławſzy pobił wſzytkie dzieći/ ktore były w Betlehemie/ y po wſzytkich gránicách iego/ ode dwu lat y niżey [a bimatu et infra] WujNT Matth 2/16.

b. Później (w połączeniu z rzeczownikiem określającym wycinek czasu: tydzień, rok) (1): á tak Roki Ziemſkié Przemyſłkié będą niżéy przełożoné tegodniem iednym po ſądzeniu Roków w innych źiemiách [postponentur una septimana, post tempus celebrationis terminorum in aliis terris JanStat 467] SarnStat 730.
6. Niewysoko w ocenie wartości abstrakcyjnych, nieliczbowo (umysłowych, moralnych) [w tym: comp (2)] (28):
a. Skromnie, pokornie, umiarkowanie; submisse Mącz; humiliter PolAnt [w tym: comp (2)] (9): Tu możeſs vbacżytz niewymowną pokorę zbawiciela ſwego/ ktory ſie tak poddáł niſko duchowi potępionému OpecŻyw 37v; WróbŻołt mm8; Ktorego cżáſu wiecżny Pan/ [...] Niſko ſie ſwiátu vkorzy/ Nieme vſtá im otworzy. BielKron 132v; Mącz 227b; BudNT Rom 12/16; niewieſz iſz tá Ceſarſka powinna będąc/ ták ſię niſko vkarza/ y tobie ſłuży? SkarŻyw 226.

W charakterystycznych połączeniach: nisko się nieść, poddać się [komu], ukorzyć (ukarzać) się (3), wieść się; niżej o sobie rozumieć.

Zwrot: »nisko (a. niżej) uniżać (a. poniżać) [co]« [szyk zmienny] (2): tákże też tj pomni/ ábyś vpadał ná ziemię/ á niſko vniżał myſl y ſerce twoie przed tym Pánem twoim RejPos 186; Niechay wiecznie nie vznam/ pánie/ łáſki twoiéy/ Ieſlim ia nie poniżył niżéy duſze ſwoiéy [Si non humiliter sentiebam, sed exaltavi animam meam Vulg Ps 130/2]/ Niż ieſzcze móy ſtan nieśie KochPs 195.
Szereg: »mniej i niżej« (1): A ták y nawiętſzy Doktorowie (ktorzy im byli vczeńſzy/ tym mniey y niżey o ſobie rozumieli [...]) WujNT 47.
b. Uniżenie [zawsze: posit] (18): o pewniebyś bieżał do niego/ á niſkobyś vpadł ná koláná ſwoie przed nogi iego RejPos 243v.
Zwroty: »nisko dudkować« = nadskakiwać, pochlebiać (1): Ktorzy też iedno w zyſku to ná ſwiecie máią/ Iż im niſko dudkuiąc wſzyſcy przeklináią. RejWiz 179.

»(barzo) nisko się kłaniać (a. ukłonić)« [szyk zmienny] (16): OpecŻyw 178v; RejRozpr Cv; RejWiz 143, 166v, 179 [2 r.], 181; RejPos 335; Máłe złodzieyki wieſzacie/ Wielkim ſie niſko kłániacie. RejZwierc 234; Z dáleká Poſłom náłáią/ Z bliſká ſie niſko kłániáią. RejZwierc 234, 154v, 222v, 234; SkarŻyw 304, 544; Ná niego fortél czyſty/ kłániáć mu ſye niſko Ali ſye wnet vćieſzy hárdé popowiſko. PudłFr 56.

c. Bez szacunku, przyziemnie (1): Powtóre vczymy (o Chrzćie ábowiem piérwéy vczyli) tu w Bożym ſtole/ ábyſmy ták niſko ná położóny nam chléb nie pátrzáli/ tákże y ná napóy/ kthóry widźimy BiałKat 288v.
7. W dolnej części skali muzycznej (1): Succino, Nisko ſpiewam ſrzednim/ álbo tenorowym głoſem. Mącz 33d.
8. W funkcji wyrazu odsyłającego do innego miejsca w tekście [comp; w tym skrót: niż (4)] (855):
a. Poniżej, w następnej lub dalszej kolejności (o miejscu w tekście własnym lub cudzym); infra Miech, Modrz, JanStat; inferius Modrz (851): GlabGad M6; iako śię to wielé kroć napominało/ i wnet śię okáże/ ſtego co Ián ś. ſám o ſobie niżyi powié. MurzNT 238v marg, 6 marg, 11, 91; KromRozm II n, tv; KromRozm III M4; Ale o thym będźie gadká niżey. GroicPorz b2v; ſam Páweł Swięty tego poſwiadtza/ tymi ſlowy/ kthore niżey do Rzymiánow piſze mowiąc. KrowObr 231v, 229v; A w tobie wſzytki narody ná źiemi będą dobrorzeczone. (marg) Niżey. 18v 19. y. 22. v. 18, y 26. v. 4. Gálá. 3. v. 8. (‒) BibRadz Gen 12/3, I 1d marg [3 r.], 4d marg, 7a marg [2 r.], b marg, 8d marg (58); BielKron 20v, 110, 139, 353, 407; GrzegRóżn D3; SarnUzn C6v, F8; Drugie lekárſtwá będą niżey tám gdzie będźiem mowić o Kámieniu. SienLek 17v, T4v; RejAp 11v marg, 56 marg, 141 v; GrzepGeom N3v; ták iáko Ewányeliſtá tu niżey nam powiedáć będzye/ do Elżbiety ſwiętey do powinowátey ſwoiey RejPos 303v, 44, 152v, 165v, 269v, 286v; GrzegŚm 19, 23, 49, 51, 63; BielSpr 33; WujJud 1v, 3v, 22, 45v, 112v, 151v; Nie vcżynićie mi (marg) Właſnie/ zemną. Niżey 27: r. 38: (–) Bogow ſrebrnych BudBib Ex 20/23, I 8c marg, d marg, 33d marg, 41b marg, 43a marg (14); iż káżdy chce odrywáć Páńſtwá niektore od Korony Polſkiey/ co ſwym porządkiem niżey chcę pokázáć MycPrz II B2v, II B4; CzechRozm 142, 258, **7; iákom pirwey powiedźiał/ y niżey cżęſto o tym zmiánká będźie [ut dictum est et saepe dicetur] ModrzBaz 12, 97v; ModrzBazBud ¶5; SkarJedn 4, 120, 170; Zywot S. Pánkrácyuſzá/ ieſt niżey 15. dniá Máiá. SkarŻyw 435, 595; StryjKron 245, 737; A o ktorymby to záś Bogu rozumiał/ oto niżey dokłáda: tákże mowiąc v 43. Słyſzeliśćie iż rzecżono CzechEp 280, 39, 77, 179, 244, 342; NiemObr 86; LatHar 397; WujNT 4 marg, 73, 76, 155, 174 (16); Státuty y przywileie/ któré od nas otrzymáli/ ſłowo od ſłowá iáko ſą w ſobie niżey nápiſáné [prout in sequenti serie continentur JanStat 1116]/ tym ſpoſobem chcemy áby były obiáſnioné. SarnStat 249; Przyłoży tu czytelnik Státut o drógách niżéy. Titulo, Tabernae. List 509. Státut piérwſzy. SarnStat 503, 22, 437, 475, 510, 516 (12); SkarKaz 157b, 382a, 486a, 548b, 606b; CzahTr D3; KlonWor 46.

W przeciwstawieniu: »wyż(sz)ej ... niżej« (14): (marg) Wyżſzey. 12.v. 7. Niżey. 15. v. 18. y 26. v. 4. 5. Moiz. 34. v. 4. (–) Abowiem źiemię tę wizytkę ktorą widźiſz dam tobie BibRadz Gen 13/15, I 3c marg, 5b marg, 8c marg, 9c marg, d marg (10); Iákie ten krol ćirpiał przeſládowánia od Saulá krolá/ piſałem wyzſzey máło/ iáko záſię od ſynow właſnych/ będzye o tym niżey BielKron 68v; RejAp 153; BudBib I 36a marg; ponieważeſmy to iuſz y wyzſzey do. ſtátecznie okazáli/ y niżey według porządku okażemy. StryjKron 59.

W charakterystycznych połączeniach: niżej dokładać (dołożyć) (5), mowić (16), pisać (napisać) (10), pokazać (okazać, ukαz(ow)ać) (12), powiedzieć (powiedać) (11), przydawać (7), twierdzić (potwierdzać) (2), wspominać (wspomnieć) (3), zrozumieć ((wy)rozumieć) (4), zwać (2).

Połączenia: »mało (co) niżej« [szyk 61:1] (62): Aleć ia przed ſię temu niewierzę/ ábyś ták/ iáko piſzeſz/ o Mſzey thrzymáć miał/ ponieważeś máło niżey opák nápiſał tak powiedáiąc KrowObr 187v, 102, 103v, 222v; Tego cżáſu był Prorok Ionaſz/ o ktorym będzye niżey máło. BielKron 87v; Thu ſie nam ná tym długo teraz báwić nie trzebá/ bo máło niżey iuż thám iáſnie będzie przez Anyoły wyłożono co to ieſt Bábilon wielki. RejAp 139, 107, 138, 142; RejPos 6, 11, 54v, 60v, 204v; A chceſzli wiedzieć y zrozumieć iákoć ma być áni ſtárość áni ſmierć nie ſtráſzna/ tu máło niżey ſobie álbo pocżytay álbo poſłuchay. RejZwierc 162, 43v, 182; SarnStat 448. Cf »a mało niżej«, »i mało niżej«, »tamże mało niżej«.

»nieco niżej« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw A2; o cżym na ten cżás báwić ſię niechcę/ niżey nieco przypomnieć ſię może. NiemObr 117.

»trochę (a. troszkę) niżej« [szyk 21:4] (25): KrowObr 67v; Leop *2v; KuczbKat 325; O tjm przemienieniu Cyprian ś. ták mowi: Chleb ten poſpolity/ w ćiáło y krew przemieniony ſpráwuie żywot: Y niżey trocbę: Ten chleb/ ktory Pan Apoſtołom podawał/ nie ná oſobie ále ná náturze/ to ieſt iſtnośći/ przemieniony/ wdzechmocnośćią ſłowá sſtał ſie ćiáłem. WujJud 174v; CzechRozm 177, 180v, 257; Rozbierayćie piſmá/ gdyż ſię wam zda iż w nich żywot wiecżny maćie: á onyć ſą ktore o mnie świádcżą. Ian. 5. v 39. A potym trochę niżey v 46. Byśćie wierzyli Moiżeſzowi/ y mnie byśćie wierzyli CzechEp 118, 22, 50, 238 [2 r.], 372; NiemObr 80, 143, 147; Temu świętu/ okrom modlitw rozdziału śiodmego/ ſłużą modlitwy w dźień S. Anny/ niżey trochę w tymże ſzoſtym rozdzieleniu położone LatHar 413, 347; WujNT 404, 580, 594, 603, 878, 883; Ian ś. woła/ mowiąc: Nie miłuyćie świátá/ áni tych rzeczy ktora ſą ná świećie. Y trochę niżey: przemiia świát y pożądliwość iego. WysKaz 2.

Frazy: »jako (i) niżej« (7): MurzNT 63 v marg; BudBib I 441d marg; máiących śiedm rázow (marg) Al: ran/ lub kazni/ iáko nizey (–) oſtátecżnych BudNT Apoc 15/1, bv marg; Ale ábo ſámego Ducha S. [znaczą] z śiedmiorákimi dáry iego: ábo ráczey śiedmi ániołow: iáko y niżey 5. v. 6. y do Zyd: 1.v. 14. WujNT 841, 606, 607.

»tak(że) (a. takież) (i) niżej« [szyk zmienny] (25): y v Aſzerá Bethſzean zmiáſtecżki iego (marg) Wł: y corki iego/ etc. tákże y niżey tu wſzędy. (‒) BudBib Ios 17/11; cżyniąc ſobie sławę wiecżną, (marg) wł: Imię wieku/ ták że też y niżey w wir. 14. (–) BudBib Is 63/12, I 1a marg, 77a marg [2 r.], 167b marg, 202a marg, b marg (17); CzechRozm 16; Lepieyći tobie (marg) Dobra ieſt tobie. Hebráiſm. Tákże y niżey. (–) WujNT Matth 18/8, s. 52 marg, 137 marg, 343 marg, 389 marg, 490 marg, 815.

»a niżej, a mało niżej (mowi a. pisze)« (9 : 13): KromRozm I D2v, G4v; A przez Ezáiaſſá: Co mi po mnoſtwye ofyar wáſſych? (marg) Eſa. 1. (‒) mowi Pan. A máło niżey: Kádzenye wáſſe brzytkye mi yeſt KromRozm II 1v, b2, i; KromRozm III E2, F4v, F5, H5, M8v (8); A máło niżey mowi. KrowObr C3v; RejPos 149; KuczbKat 90; A mało nizey piſze BudNT Kk5v; ſamem rośćiągnął niebioſá/ y roſpoſtárłem ſam przez ſię źiemię. Eza 44, v 24. A niżey káp 45. v 7. Ia cżynię światłość/ y ſtwarzam ćiemnośći CzechRozm 9; ModrzBazBud ¶5, ¶5v, ¶6; SarnStat 236.

»i (jeszcze a. wnet) niżej (mowi a. pisze), i (jeszcze a. zasię) mało niżej (powieda)« [szyk zmienny] (87:24): Błogoſlawię ćie ſtworzenie Woſku/ w imię ſwiętey Troyce/ ábyś było wykorzenienim Dijabelſkim. I ieſztze niżey. Wyley błogoſláwieńſtwo twoie/ ná ten Woſk/ y poświęć gi/ ſwiátłośćią łáſki twoiey. KrowObr 89, 6v, 10, 13, 51v, 74 (29); SienLek T[tt]2; Y obrocą ſię rzeki iego (marg) wł: iey/ y wſzędzie niżey ná tym mieyſcu. (–) w ſmołę BudBib Is 34/9, I 107b marg, 167b marg, 202b marg, 336d marg, 349c marg (10); BudNT P6v marg, R5v marg, f7 marg; Bo wam przyſtoi we wſzytkim mieć przodek. Y niżey/ Ia zkazánia ſtolice Apoſtolſkiey/ ocżekiwam SkarJedn 129, 93, 105, 106 [2 r.], 107, 110 (13); Oćiec wſzelką moc dał Synowi: á Syn/ widzę/ iſz im teſz wſzytkę moc zlećił. Y niżey: Náſzym kápłanom mowi/ nie trąd ćieleſny/ ále duſzne niecżyſtośći/ dano/ nie mowię rozeznáwáć/ ále práwie ocżyśćiáć. SkarŻyw 91, 90 [2 r.], 91 [5 r.], 92 [3 r.], 93, 119 (40); A Mátth: 20. v 22. w kśięgách Graeckieh ten przydátek naydźieſz: Y krztem ktorym ſię ia krzczę/ być krzczeni: Y niżey v 23. y krztem ktorym ſię ia krzczę/ będźiećie okrzczeni. WujNT przedm 12, przedm 7, 25, s. 97, 300, 398, 722; Przywiléy ten Lodwików w Koſzycach vczyniony/ Roku 1374. fol. 40. y niżéy w Metryce ſtátutowey. SarnStat 8 marg, 6, 695; O czymże mowi Apoſtoł: (Wiemy iż gdy ſię ten dom náſz źiemſki zepſuie/ mieſzkánie nie ręką czynione/ ále wieczne mamy w niebie.) Y niżey mowi: (Wolę od ćiáłá pielgrzymem być [...]) SkarKaz 635a, 2a, 3b, 420a; SkarKazSej 662b.

»tamże niżej (mowi a. powieda), tam(że) mało niżej (mowi a. (o)powieda)« (4:7): KrowObr 71v, 123, 216; Támże mowi iákoby od niego: Iżem ia ieſt ktory wyznawam ſpráwiedliwość á ieſtem możny obrońcá ku wybáwieniu káżdego. Támże máło niżey tenże Prorok mowi: Y sſtał ſie im Pan zbáwicielom ich RejPos 150, 14, 27, 204v; BudBib B3; Nád to ták ieſzcże ſam o ſobie mowi v Eſaiaſza 44. v 6. Iam ieſt pierwſzy/ y ia oſtátecżny/ á oprocż mnie nie máſz Bogá. A támże niżey v 26. Iám ieſt on Bog/ ktory wzbudza/ ſłowo ſługi ſwego CzechRozm 4v, 9v; CzechEp 240.

»o czym (a. o tym) (będzie) niżej« [szyk zmienny] (31): Thakże im dozwolił ziemię Pannonią, o tim też będzie niżey [de his specialiter inferius tangetur]. MiechGlab 37; GroicPorz ſ4v; Ale nic nie wygráli ná tym/ będzye o tym niżey. BielKron 410, 27, 51v, 68v, 78v, 117v (12); SarnUzn D5v; O czym tu oſobliwą Náukę maſz/ á wſzák że y o tym niżey będźie. SienLek 34, S[ss]3; BielSpr 10; WujJud 29, 163v marg, 164; y iednaki vrząd (o cżym będźie niżey) ná nie wkłádáiąc. NiemObr 32; Bo tákie ſam P. Bog potępia v Ieremiaſzá/ y v Iſáiaſzá proroká. O czym niżey Dziei: 19. 19. WujNT 8, przedm 7, s. 4, 332, 740 848; Poborcá niedbáły gdźie może bydź przyśćignióny. O tym niżéy Státut wtóry. SarnStat 342, 969, 1271.

»jako(ż) (o tym) niżej będzie, jest« [szyk zmienny] (21:1): poſłał ie aby włoſką ziemię wybawili z moci Odoakra Iakoż o tym niżey będzie ſzyrzey [prout infra dicetur]. MiechGlab 37; Do tego to byłá przyſzłá Sybillá Kumea s kſięgámi áby ie kupił od niey/ iáko będzye niżey przy Sybillach. BielKron 104, 6v, 7v, 9, 75v, 154v (16); BielSpr 18; Co ſię potym ſpełniło/ y ná tym/ iſz go Iahel żona Hebrowá/ iáko ieſt niżey/ zábiłá. SkarŻyw 559; StryjKron 447, 497, 547.

»[co a. o czym] (a. jako) masz, mieć będziemy niżej (napisane a. opisane)« (13:1): FalZioł V 67; A ty Sądy poſpolićie zową wyłożonymi/ o ktorych niżey maſz máło ſzerzey piſano. GroicPorz k2, c3v, d; gdyſz ſię to ni do baránká/ ále do nápiſania imion śćiąga/ iáko maſz nizej w roz: 17. wierſzu 8 BudNT Eev marg, b2 marg; ModrzBaz 121v marg; SkarŻyw 575; Podobne mjeyſce maſz niżey w Rozd: 10.26. WujNT 763, 112 marg, 377 marg, 480 marg; O tym/ cz/ coby zá rozumienia był on niekiedy záwołány Stániſław Orzechowſki, niżéy przy literze S, mieć będźiemy. JanNKar E2v; SarnStat 467.

»co (a. jako) się niżej namieni« (2): będąc Pátryárchą Cárogrockim/ odzywał ſię do rozſątku y ſpráwiedliwośći Biſkupá Rzymſkiego iáko ſię niżey námieni. SkarJedn 109, 120.

»[co a. o czym] (a. jako) (jest a. będzie) niżej napisano (a. wypisano, a. opisano), [co a. o czym] będzie (a. jest) niżej napisane, [co a. o czym] (a. jako) niżej napiszę (a. napiszemy) itp., tak jako się niżej napisze, [co] niżej przypiszemy« = quae a. ut infra sequitur JanStat [szyk zmienny] (22:6:6:1:1): czo ſzie zbroye brony kony myeſcza dnya y godzyny dothicze vedlye thego yako ieſth na they virzazaney cedulye nyzey dostatecznye vypyſzano MetrKor 26/62, 59/75; FalZioł V 20a, 70; Thoć ieſt poſpolithe wypiſanie przebywacżow w Sarmatijey Aziyſkiey, ktore niżey z woſobliwoſci [!] będzie wypiſano [in sequentibus autem amplius et particularius dicetur]. MiechGlab 38, 40; LibLeg 9/52; Wybićie s ſtrony Swiádkow ieſth niżey między Sądownymi dowody nápiſáne. GroicPorz t2v, b4v; Leop NNnn3b; iáko potym okrucieńſtwo nád nim Sergius Papież vdzyáłał po śmierći iego/ niżey nápiſzę przy Sergiuſie. BielKron 172v, 117v, 152v, 155, 158v, 165v (9); RejAp 78, 79v; wſzákoż ieſzcże ieſt do tego wiele przycżyn/ ktore będą niżey nápiſáne. RejPos 25, 28; trzebá do ſtátecżnieyſzego Wyznánia/ iákie nam Concilium Trydentſkie/ y PIVS IIII Papież namieſtnik Dámáſow opiſał: ktore niżey przypiſzemy. WujJud 24v; y posłałem teſz liſt do niego w te słowá iáko niżey ieſt nápiſano [scripsi autem ad eum subscripta]. BudBib 2.Mach 9/25; ActReg 27; WujNT 143; SarnStat 112, 185, 721 [2 r.], 972, 1020, 1124, 1216; O ktorey ábyś wiedział położenie rzecży/ Co niżey opiſuię miey wſzytko ná piecży. PudłDydo A2.

»[co a. o czym] (a. jako) niżej obaczysz (a. obaczym(y)), uźrzysz« [szyk zmienny] (9:1): W Niemocách wſzelkich/ nawięczſzy znák ieſt z Moczu/ w kthorym ſą rozmaite roznośći: iáko niżey obaczymy. SienLek 25; GrzegŚm 10; BielSpr 33, 33v, 35; zá ktorym inną ſobie wiárę (iáko niżey obacżjm) vkowáli SkarJedn 207; StryjKron 16; LatHar 475; WujNT przedm 7; SarnStat 320.

»(o czem a. o tym) patrz, vide, wejrzeć niżej« (26:2:1): Abowiem ono miáſtho oddáne było Lewitom. Oczem pátrz niżey Ká. 21. v. 11. BibRadz I 128d marg, I 7a marg, 66b marg, 108c marg; BudNT przedm b2v; WujNT [405], 496, 533, 726; Crimen laeſę maieſtatis, y perduellio, y proces práwny w tym, Pátrz niżéy w Metrice doſtáteczniéy: bo tu długo. SarnStat 22; O SEYMIKACH, obiéránia Sędźiów Trybunału, weyźrzeć niżey w kśięgi 12. SarnStat 34; vide niżéy in Tit. Kmieć. SarnStat 590, 26, 55, 232, 236, 273 (20).

»jako(ż) się (to) niżej (p)okaże (a. okazuje, a. pokazowac będzie), co (a. to) się niżej pokaże (a. pokazuje))« (20 : 3): yáko go wyátr náuki zányeſye/ yuż ták/ yuż owák vczy. Yáko ſye to niżey pokaże. KromRozm I E2; BibRadz I 13c marg; GrzepGeom L3; WujJud 4v, 11v, 94, 164v; BudBib I 132a marg; BudNT przedm b; iáko ſwym ſtarſzym [...] poſłuſzni przez dziewięćſet lat y dáley (iako ſię niżey pokaże) byli SkarJedn 160, 180; A co to znáczyło/ to ſię niżey pokaże. StryjKron 309, 288; iákoż ſię to potym niżey ná ſwym mieyſcu żywym przykłádem pokaże. CzechEp 336, 8, 284, 420; Ich mość Práłaći Rzymſcy/ piſmo święte przywodzą/ y gwałtem ná ſwą ſtronę náćiągáią/ co ſię niżey doſtátecżniey pokaże. NiemObr 21, 95; LatHar 77; JanNKar D2v, E2v, F2v.

»[co a. o czym] (a. jako) się niżej powie (a. będzie powiedało, a. powiedziano będzie), [co a. o czym] (a. jako) niżej powiem(y) (a. mowić będziewa)« = infra dicemus a. ostendemus Modrz [szyk zmienny] (17:10): FalZioł V 33v; Abowięm pán iáko to niżyi bębźie [!] powiedźiáno/ roſkázáł wzákonie i nieprzyiaeioły miłowáć MurzNT 18v; MurzOrt Bv; Y to przyymuyę. Ale niżey o tym z ſobą mowić będźyewá. Teraz to chcę pokázáć KromRozm III M, B5v, H2v, M; OrzRozm F; SarnUzn B4; SienLek 29; RejPos 64; WujJud 7v; Trzećieby ſummy przypadáiące były: o ktorych niżey powiemy/ gdy o pirwych y wtorych co poſtánowimy. ModrzBaz 121v, 26; SkarJedn 82, 176, 232, 234, 236, 306; SkarŻyw 29; ReszPrz 26; LatHar 127, 510; JanNKarGórn G3v; GrabPospR Mv; SkarKaz 383a.

»jako niżej przeczytasz, o czym niżej czyść będziesz« (2:1): á będą w obfitości náſyceni ſwiętey łáſki iego. O cżym niżey ſzyrzey cżyść będzieſz. RejPos 82; ktory z wielką pokorą y wyznánim Kátholickim (iáko niżey przecżytaſz) przyiął SkarŻyw 203, 301.

»jako (a. o czym )niżej (napisano) stoi« (10): KłosAlg F2; KromRozm II x2v; BielKron 91; Aż potym/ iáko támże niżey nápiſano ſtoi/ iż im z łáſki á z miłoſierdzia ſwego otworzył myſli ich RejPos 116, 4v, 134v; CzechEp 165; zapisał Pan Marszałek list do Krola (iako nizey stoi) ktory iż inuitus pisał, napisał drugy do Pana Podlaskiego vt inferius. ActReg 94; WujNT 846; JanNKar F4v.

»jako a. co, a. o czym) niżej usłyszymy (a. usłyszysz, posłuchajmy)« (35): PatKaz II 32; abo dobrze z gardłem ſwoięm na mieśce prześpiecznieiſzé vſtąpił. O czem niżyi iakoby zuſt i ego/ doſyć ſzéroko vſłyſzęmi/ na ten czas co vczynił i co go podkało posłucháimy. MurzHist C3v; MurzNT 56; ći nigdy nie pádáli przed beſtiámi tymi/ ták iákoſmy ſłyſzeli/ y niżey vſłyſzymy RejAp 111v, BB, 6, 30v, 68, 121 (12); niechciał tego okázowáć miedzy dziećmi/ iáko ine dziecię/ ále ſie wdał miedzy Mędrcze á miedzy Doktory/ iáko thu niżey vſłyſzyſz RejPos 37v, 220v, 242, [254]v, [278]v, 280 (10); wſzákeś ſie iuż náſłuchał iáko ſie gotowáć maſz/ y iákichći potrzeb ná tháką drogę potrzebá/ y teraz máło niżey ieſzcże ſzyrzey vſłyſzyſz. RejZwierc 136, 3; SkarJedn 64, 81, 114, 154, 171, 190; SkarŻyw 250; CiekPotr 8.

»[co a. o czym] (a. jako) (z)najdziesz niżej« [szyk zmienny] (29): pothym przykłáday máśći goiącéy o ktorych niżéy naydźieſz/ pátrz iedno wvkazániu. SienLek 121, 118, 184v; GrzegŚm 19; CzechRozm 217; o wzywániu Swiętych niżey nieco naydźieſz w ſzoſtym rozdźieleniu. LatHar 172, 49, 411; Iáko wiele z káżdégo Woiewództwá y źiemie Powiátowéy ma bywáć Poſłów, znaydźieſz o tym niżéy w kśięgách 12. Tribunálſkich przy liczbie Deputatów. SarnStat 44, 41, 45, 90, 109, 179 (21).

Wyrażenia: »niżej mianowany, pomieniony« (2:1): ZapKościer 1587/73; trzebá przyczynić/ przyiąć/ y potwiérdzić/ pewné Artykuły niżéy pomienioné SarnStat 20, 440.

»niżej (na-, o-, s-, wy)pisany« = inferius contentus a. descriptus, infrascriptus, subscriptus JanStat (157): Czedvla a Zapyſs wrzeczy nyzey wypyſaney myedzy Schlachetnemy Mykolayem Turſkem ztrony yedney, a mykolayem Smolykowskem zdrvgey strony MetrKor 26/62, 26/62, 34/133, 38/286, 59/75, 75v (8); TarDuch ktv; potym namaż tą maſcią niżey napiſaną. (nagł) Maſc. (–) Wezmi ſadła wieprzowego/ łoiu oſlowego/ ſadła Iazwczowego FalZioł V 103, *7, *8v, I 45a, 77a, V 75 (8); GlabGad A5v, M; LibLeg 6/115, 118, 11/101; ComCrac 20v; schkodi nyzey opiſchane, thu wkoronye poczinyli. LibMal 1547/134, 1551/159v; MurzOrt B2; GroicPorz n2; RejWiz A5; Leop 3.Esdr 2/16; Celnicy pod winą Przywileiu niżey opiſáną/ od Sláchty/ od ſoli/ y od inſzych rzeczy bráć cłá niemáią. UstPraw E, Kv; WyprKr 1, 1v [2 r.]; GrzegRóżn D3; QVINCVNX, Tho ieſt/ Wzór Korony Polſkiéy/ [...] do Wárſzáwy ná Nowé Láto/ Roku Páńſkiégo 1564. poſłány: Z tą niżey nápiſáną Przedmową. OrzQuin A3v; SienLek 34v; Co ſzyrzey zrozumieſz s tey Ewányeliey niżey nápiſáney przez Ianá s. tymi ſłowy. RejPos 41, 35, 58v, 62, [73], 106 (48); RejZwierc 240; BielSpr 24v, 33; SkarJedn 269, 271; ZapKościer 1582/33; ReszPrz 39; ReszHoz 118, 139; ActReg 44; áby ſześć tylko z oboygá ſtanu oſób niżéy nápiſánych byli ná to vważenié y popráwę Praw náznáczeni SarnStat 55; ſkázuiemy obyczay przyśięgi ſpoſobem niżéy nápiſánym: Ia N. przyśięgam: iż tę zgodę będę chował SarnStat 1080, 47, 58, 112, 151, 179 (62).

»niżej naznaczony« (2): iż Deputaći tych obudwu Woiewództw máią do Piotrkowá ná czás niżéy náznáczony ziezdżáć ſie SarnStat 870, 857.

»niżej położony« [szyk 9:1] (10): [Król] nápiſał liſt niżey położony [subscriptam epistolam]/ ktory w ſobie zámykał wielką łáſkę przećiwko Zydom, (nagł) Cap: 7. (‒) Liſt Krolá Egiptſkiego Leop 3.Mach 6/37; SkarJedn 342; LatHar 82, 88, 171, 331, 559, 682; Do obiáśnienia tego vrzędu, té tytuły niżéy rzędem położoné, z ich włáſnémi ſtátuty należą. SarnStat 27, 316.

»niżej wyrażony« (1): do wysſzégo práwá Duchownégo álbo Rzymſkiégo áppellácia nie ma bydź dopuſczona/ pod winą niżéy wyráżoną [sub poena infrascripta JanStat 237]. SarnStat 214.

b. Wcześniej, uprzednio (może błędnie zam, „wyżej”) (4): StryjKron 71; thego dlugw ktory mw on pozostał wynien oth lath kilkw o ktorym szerzy brzmi w xiegach mieiſkich nizei Anno 95 Die 7 Nouembris ZapKościer 1597/78v.

Połączenie: »trochę niżej« (1): Roku 1213. tákże 1214. 15. y 16. kiedy ich Ruſſacy poráźili pod Połockiem/ iáko ſię o tym trochę niżey powiedziáło. StryjKron 265.

Fraza: »jako się o tym niżej powiedziało« (1): StryjKron 265 cf Połączenie.
Wyrażenie: »niżej opisany« (1): stemze wawrzynkyem trzi konye vkradli yednego ſzywego, drugiego gnyadego Trzecziego nyepamyątha yaky bill [...] The seſſcz grzywyen sprozba kazał yemu powroczicz [...]Thakyeſz y konye nyzey Opiſchane kazał poplaczicz LibMal 1547/131v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Tákże wysſzéy przez ſ/ nie przez/ z: bo mówiémy wyſoko, nie wyzoko: nizko záśię przez z/ nie przez ſ: bo mówiémy niżéy/ nie niſéy JanNKar F4.

Synonimy: 1. niewysoko; 2. »na dole«, »w dole«; 3. głęboko, »na doł«; 4. niewysoko, poślednie; 5. a. mniej; b. pozniej; 6. pokornie, skromnie, umiarkowanie, uniżenie; 7. grubie; 8. dalej.

Cf NISKOLOTNY, [NISKOZIEMNY]

BK