[zaloguj się]
[pdf]

DALEKO (3680) av

Wszystkie samogłoski jasne.

comp i sup (2099 + 100) -daléj (2191), dali (7), dalszej (1); -éj : -li MetrKor (5 : 3), LibMal (3 : 1), ZapKościer (102 : 2), -li CzahTr; -éj : -szej UstPraw (1 : 1 B4v); ~ -éj (209), -ej (30) -(e)j (1953); -éj : -ej OpecŻyw (22 : 12), ForCnR (2 : 1), MurzHist (13 : 2), SienLek (3 : 9), BiałKat (3 : 1), KochPam (4 : 1), Oczko (1 : 1), SarnStat (38 : 1); -ej OpecŻywPrzedm (1).

sup nå- (98), nåj- (2); nå- : nåj- GórnDworz (1 : 2); nå-, nåj- (81), na- (5) MurzHist (1), Leop, Oczko (2), KmitaSpit; n(a)- (14).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. O stosunku przestrzennym; nieblisko, w znacznej odległości, z oddali; w stopniu wyższym znaczy często następstwo w przestrzeni (niezależnie od rozpiętości); longe, procul Mącz, Cn, Vulg; ultra Mącz, Cn; peregre Mącz; longinque, porro Cn (937): Więc gdy páſterz owce pędził/ Dáleko go lew prowádził BierEz Q3v, B, H4v, N3, Ov; Iezus mily [...] w niebo wſtępowál/ tako dlugo poki go mogli nádaléy widzietz. OpecŻyw 174v, 139; iże gdy go [baranka] zawoła [pasterz] k ſobie/ by na daley był/ tedy przydzie. FalZioł IV 3a, V 33v, ++ 3b; Cżemu ſępowie daleko wonią pocżuią. GlabGad B8, A7v, B6, B6v, E4v; MiechGlab 34; LibLeg 11/11v, 56, 76v, 84; RejJóz A8v; RejKup b7, t8v; HistAl K8v, Mv; Kupyec gdy po kupyą yezdzi/ ná dobre myeſce choć dáleko przewoźi ſie. GliczKsiąż M, P; LubPs hh3; Odeydzye máło dáley/ Lew ná ścieſzce leży RejWiz 108v, A4v, 7v, 41v, 64, 112v (9); Poſláłáś poſly twoie dáleko Leop Is 57/9 [idem BudBib], Ex 8/28, Deut 11/30, Iob 19/13, 38/11, Is 17/13 (10); UstPraw Bv; Páni wznieſie podołek/ á Iáſtrząb wnet z grzędy/ Popadł/ mnimał by Kokoſz/ iuż dáley nie kędy. RejFig Dd2v, Bb6v, Dd4v; A niechay mi ktho powie/ ieſli dáley bywał/ Tákie ludzi y páńſtwo/ gdzye wżdy kiedy widał. RejZwierz 108v, 7v, 14; Ktorzy ſpuśćiwſzy ſznur z ołowem/ nálezli głębiey dwádźieśćia ſążen/ á maluczko dáley poſtąpiwſzy/ [...] naleźli piętnaśćie ſążen. BibRadz Act 27/28, I 5a marg, Is 17/13, Zach 6/15, Eccli 27/21; dziś ledá żeglarz nierowno dáley ieździ BielKron 270; Zá tego Witułtá/ rozſzerzyłá byłá Litwá ſwoie Pańſthwo dáleko BielKron 436v, 75v, 278, 346 447, 460 (36); Laxissime pererrare, Dáleko wędrowáć. Mącz 186c; Paululum abscede, Odſtęṕ trochę dáley. Mącz 285a, 197b, 405b, 444d, 492b, 501c (32); Abowiem ieſt ich zdániem rzecz málo przyſtoyna. Dopiro ſłáć do Węgier y dáley po Konie/ Gdy widźim przećiw ſobie iuż dobyte bronie. Prot B4; SienLek 92v; LeovPrzep H2; GórnDworz P3, S5v, S8, Aa5v; GrzepGeom K3v; HistRzym 22, 65v [2 r.], 115; A gdy ſie przybliżáły do onego miáſteczká/ do ktorego ſzli/ vcżynił podobieńſtwo iż chciał od nich dáley iść. RejPos 111v, 176, 198, 213, 308v; RejPosWiecz3 97v; BielSat D, M4v; KuczbKat a2; RejZwierc [282], 116, 120v, 175, 175v (9); nie vſłyſzy głoſu Hetmáńſkiego ten co dáleko ſtoi BielSpr 16, 4v, 29, 31v, 44, 59v (9); BudBib 1.Esdr 3/13, Sap 7/24 [25], Is 23/7, 57/9; Strum B4, C4v, E, I2v, I3, L3; BudNT przedm b2v, Luc 15/20; SkarJedn 369; Oczko 21; Ducha prorockiego hoynego miał/ y rzecży ktore ſię dáleko działy bráćiey oznaymiał SkarŻyw 251, 184, 250, 253, 310, 545 (18); StryjKron 41, 81, 672, 757; CzechEp 258; KochJez B3; Tu biśiór/ tu koftery/ tu Włoſkié zaponki/ Sám dáléy półhátłaśie/ y czarné piersćionki. KochFr 113; KochPhaen 14; KochSz B3v; WerGośc 251; WisznTr 10; BielSjem 35; BielRozm 23; on brát co dáleko mieſzkał/ [...] prżyiechał do domu GórnRozm Dv, K2; KochProp 9, 14; ActReg 5v, 55; Calep 375a, 476a, 867a, 1078b; Kędy wodá dáleko/ ſtudnią lepiey mieć blizu GostGosp 106, 18, 58, 108; OrzJan 80; LatHar 692; WujNT przedm 4, 25, Luc 14/32, 15/20, Act 2/39; SarnStat 906, 959, 966, 1047, 1072 (6); KmitaSpit B; PowodPr 36, 48; Cieleſnymi dáry niektore mieyſcá Pan Bog vczćił/ iáko Cieplice/ do ktorych ludźie dáleko iezdżą SkarKaz 41b; CiekPotr 12; Y zá nożki vłápię/ nie puſczę ćie dáléy/ Aza ták pohámuię poſkok twóy zuchwáły. GosłCast 29; A kogo pan Bog ná mále poćieſzy/ Nie dźiwuię mu że ſię dáley śpieſzy KlonFlis E, H3v; [hultaj] Vcżyni ſię rzekomo páchołkiem ſłużáłym/ Y dobrym towárzyſzem dáleko bywáłym. KlonWor 26, 32; PudłDydo B2v.

daleko czego (5), kogo (2) [= od czego, od kogo] (7): Naprzod wezmi ziela ktore zową barwinek liſtkow iego/ [...] do ciała [...] przyłoż gdzie kolwiek daleko rany FalZioł V 117; LibLeg 11/58; Virziż ieſly czie nie trącze Choć dalieko cziebie ſiedzę RejKup 16; A náſzych dáley kárcżmy nigdy nie widáli. RejWiz 98v; Gdy dwor nás ieſt dáleko/ thedy ćiąża ma być daná do dworu Káſtellanowego. UstPraw G; RejFig Dd; BielKron 306v.

daleko do czego [w tym: od czego do czego (3)] (9): MurzOrt Bv; á ieſlić do Rzymu dáleko/ maſz w Polſzce Poſłańcá OrzQuin F4v; GrzepGeom A, B2 [2 r.], P4; [marynarze] kiedy ſie im okręt rozbije/ [...] áno przedſię do brzego [!] dáleko/ wſzyſcy rázem zginąć muſzą RejPos 316v; [trzeba] rozmierzyć iáko dáleko od tego mieyſcá gdzie pocznieſz kopáć do muru álbo párkánu. BielSpr 62v; kazánia Pan odpráwował w polách/ y przy morzu [...] gdy do kośćiołá było dáleko. SkarKaz 455b.

daleko od czego (102): OpecŻyw 139; FalZioł IV 45b, V 34v, 35, 62 [2 r.]; GlabGad K2; LibLeg 10/153v, 11/32v; A thák potym pádli ná iedno pole dáleko od zaſtępow HistAl M5; GliczKsiąż K3v; LubPs X3v marg; RejWiz 38v; Wyſzedł tedi Krol y wſzyſtek lud Iſráelſki pieſſo z miáſtá y ſtánął dáleko od domu [stetit procul a domo] ſwego Leop 2.Reg 15/17, Eccli 27/22, 1.Mach 8/4, 23; BibRadz Iudic 18/28, II 57b marg, 100d marg; Puśćiliſmy ſie do kroleſtwá Gámbre/ ktore nie bárzo dáleko od Senege. BielKron 451, 197v, 265, 307v, 406, 409v (8); Longe a mari rus est, Dáleko od morza yeſt wieś. Mącz 197a; Peregre sum. Ieſtem dáleko od ſwych miedzy obcemi. Mącz 290d; Procul mari incolebant, Dáleko od morzá mieſzkáli. Mącz 324c; Distantes loci, Dáleko od ſiebie leżące. Mącz 419a, 197a, 206c, 301b, 324c, 475a (18); SienLek 2v, 3, 147v; RejAp D; GórnDworz P5, Mm3v; Fráncya [...] dáléy ieſt od nas niż Fánkonia. GrzepGeom Lv, B2, C4v, P4; HistRzym 63; RejPos 45v, 209v, 242, 292; BielSat N3v; RejZwierc 89; Ieſt też wypiſánie obrácánia y mieyſc iáko dáleko vff od vffu BielSpr 31v, 17, 24v, 42, 62v, 68; BudBib Deut 12/21; Strum L2v; BudNT przedm b2v, c7; ModrzBaz 89, 107, 123; SkarJedn 226; KochPs 153; SkarŻyw 211, 309, 502; StryjKron 437, 782; KochPhaen 19; ReszList 162; BielSjem 40; Kiedy ná morzu wiátr gwałtowny wſtánie/ A od portu ćię dáleko záſtánie: [...] Gárdłá tám pewnie wnet pozbędźieſz ſnádnie. PudłFr 43; GórnRozm B4v, Dv, Mv; OrzJan 135; WujNT 332, Act 17/27; SarnStat 570, 612, 670, 700, 761 (6); PowodPr 7; SkarKaz 209a; VotSzl B2v.

daleko do określonego punktu [w tym: do czego (5), ku czemu (6), na co (11), w co (16), za co (2)] (49): na wznak ſię położ yż doydzie tam daleko do żiłek ktore pochodzą od mozgu do ocżu FalZioł I 13d, I 97b, II 116d; BierRozm 26; ony panowie Zewſzitkym woyſkiem swoym przes Sawran przecziągnely daley tam kv oczakowv LibLeg 11/84v; A gdy gnał ſtádá dáley ná śrzodek puſzczy [cumque minasset gregem ad inferiora deserti] przyſzedł do Boży gory Oreb. Leop Ex 3/1, 2.Reg 19/31, Act 22/21; RejZwierz 101; áż ſie tráfiło gdy byli w łowiech/ záſzli dáleko w lás za źwierzęćiem/ noc ie záſzłá BielKron 354v, 28v, 40v, 109v, 339v, 406v (19); Mącz 377a, 385c, 449a, 477d, 492c; Ten co dáleko w drogę idźie á chce áby nie vſtał/ ma ſobie nákłáść pod podeſzwy pokrzywnégo liśćiá SienLek 158v, 61, 99v; RejPos 144; RejZwierc 23, 111; ModrzBaz 83v; SkarŻyw 56, 441; Nie zoſtánę/ poydę dáley Aż do ſamey Gálileiey. MWilkHist K2; StryjKron 336, 432; KochMRot C; OrzJan 80; RybGęśli C4; WujNT Act 22/21.

daleko gdzie [w tym: na co (3), na czym (5), przed czym (3), przy czym (2), w czym (10), za czym (9)] (36): Ezop dáleko w kąćie ſtał/ Hnet tey gadce porozumiał BierEz C3v, Kv; FalZioł I 85c; LibLeg 9/51 v, 11/57v; KrowObr 128v; RejWiz 149v; Leop Ps 64/6; Niemieckie kráiny thylko pierwey były od Dunáiá do Renu/ wſzákże dziś zá Dunáiem dáleko ſą BielKron 282, 77v, 123, 309v, 322v, 402v (9); grob ſwięty iego dáleko był przed miáſtem tym RejPos 195v; RejZwierc 202v; BielSpr 9v, 61v; WujJud 35v; BudNT przedm a4; SkarJedn 166; Oczko 11; SkarŻyw 47; CzechEp 323, 329, 330; KochPhaen 16; Lecż iedná przedſię ochotnieyſza byłá/ Dáleko na zad drugye zoſtáwiłá. KochSz C; Calep 532b; GostGosp 112; PowodPr 80; VotSzl B; KlonFlis F4.

daleko skąd (3): Alye gdie by ludzie wſzy thakowey vkazaly slyad daley zewſchy swoyey, theda nycz daley vynowaczy nyebandą LibLeg 6/156v, 6/156v; Protenus ‒ Dalieko ſtąd. Calep 866a.

W charakterystycznych połączeniach: daleko gonić (6), iść (14), jeździć (8), mieszkać (9), (od-, wy-)chodzić (11), odejść (4), (od-, wy-, za-)jechać (8), (po-, wy-)ciągnąć (11), pojść (9), postąpić (15), postępować (8), (po-)wędrować (3), puścić się (8), ruszyć (3), słyszeć (4), stać (6), uciec (7), uciekać (11), widzieć (3), wyjść (3), zajść (6), (za)wieść (9); barzo daleko (4); mało dalej (2), maluczko, trochę (2).

Przysłowia: Gdy kto v ognia piecże albo też czo warzy Snadz im nadaley ſtoi tym ſie namniey ſparzy RejJóz F5v.

Bo kto ná máłym cżołnku nadáley odpłynie/ Ten ſie cżáſem y z głową narychley ochynie. RejWiz 90v.

Azaſzby nie lepiey wcżás márni nędznikowie/ Niż gdy iuż gwałt przypádnie/ toż myſlić o ſobie. Nie wcżás Więc kiedy gore á dáleko wodá RejWiz 173.

Y záwżdy dáley zaydzye/ co ćicho wędruie. RejZwierz 58.

daleko kęſy záiącá. LeovPrzep H2v; RejZwierc 97v.

A rozum z roſtropnoſcią gdzieś dáleko w leſie. RejZwierc 241v, 89v; CzechRozm 4, 236v.

kto napomáley. Ten zaydźie dáley. KlonFlis E2.

Krolewſka myśl w cżłowiecże/ y ſkrzydłá rozſzerza Dáley niż według gniazdá y właſnego pierza. KlonWor 56.

Połączenia: »co dalej (...) tym, to [cum comp]« (1 : 1): Scalae, Lawy co dáley to wyſzſze/ yáko w łaźniey. Mącz 8d; Cauda in tenuitate desinens, Ogón co dáley ku końcowi tym cieńſzy. Mącz 449a.

»im dalej (...) tym [cum comp]« (6): MiechGlab *3v; Mącz 334a; á zoſtáwuy dźiury miedzy tymi ſztukámi/ im dáléy tym więtſzé/ áż do końcá. Strum K2, G4v; RybGęśli C4; A im dáley odiedźie [złodziej]/ tym iuż śmielſzy bywa. KlonWor 19.

»jako daleko ... tak« (2): KochPs 153; Iáko od Kozorożcá dáleko Rák wſchodźi [...] Táką drugą część równie záś bierze záchodząc. KochPhaen 19.

»jako dalej ... tym« (1): [łosoś] iako daley od morza, thym lepſzy FalZioł IV 43b.

»nie dalej (...) jedno« (11): zebych muſzyl przed gwalthownym ognyem zamku sgycz thedy nyemąm dalyey ycz yedno nakonyecz moſthu zamkowego za przecopą MetrKor 37/4; LibLeg 6/118v; Wrocłáwiánie vprośili byli ſobie ſkład wolny v Krolá z wielką ſzkodą náſzą y Niemcow/ ktorymby nie było wolno dáley po towáry [...] ieżdzáć/ iedno do Wrocłáwiá BielKron 408, 464v; Mącz 429b; RejZwierc 157; KochMon 19; OrzJan 73; SarnStat 1047, 1052, 1171.

»tak daleko (...) aż« (3): Mágiellanus [...] thák dáleko záiechał áż mu morzá głębokiego nieſtawáło. BielKron 445v; Exequi fugam, Vciec á zbieżeć ták dáleko áż doſyć yeſt. Mącz 385c; Strum Dv.

»tak daleko gdzie« (1): Byſmy byli thák dáleko/ gdzieby iuż żadnego cżłowieká nie było. HistRzym 63.

»tak daleko ... iż« (2): GOſćiem ten ieſt/ ktory ták dáleko mieſzkánie ma/ iż iednego dniá do Sądu przydź nie może. GroicPorz m2, m2.

»tak daleko (...) jak(o)« [przeważnie o charakterze porównawczym] (11): A Odſſedſfy od nich tak daleko iakoby kamieniem mogl zarzucitz/ [...] pokornie modlil ſie tako rzekątz. OpecŻyw 99; LubPs X4v; BibRadz Act 1/12; niektorzy rohátynámi ćiſkáli ták dáleko iáko z łuku ſtrzelił. BielKron 451, 10 [2 r.], 265 [2 r.]; Exeque aspectum alicuius, Ták dáleko zá kim pátrzić yáko go nadáley doyźrzeć może. Mącz 385c; GrzepGeom O4v; WujNT 332.

W połączeniu z wyrazami oznaczającymi miarę długości (12): Nathychmiaſt mu pępek obrzezać na trzy palcze od ciała daleko FalZioł V 34v; bo okręty álbo nawy nigdy ſpołu nie idą/ ále iedná zá drugą w mili y dáley przynamniey BielKron 451v, 307v, 336v, 375; SarnUzn E5; SienLek 133v; GórnDworz B5v; RejPos 78; RejZwierc 157; Ná wiérzchowinie Stáwu nadáléy w ſtáiániu od Zálania wody/ vczyń iákié wſparćie Wody/ iákążkolwiek Groblą Strum M4v; GostGosp 170.

Fraza: »wen dalej« (2): Bowiem przodkowie náſzy mieyſcá odmieniali: Gdy ſię mieli prowádźić: mowili/ Wen dáley. Wándálmi ie zwano KlonWor 52, 52.
Zwrot:»daleko słynąć, roznieść się, rozsławić się, być sławnym« [szyk zmienny] (9 : 2 : 1 : 1): MurzHist E2v, T3v; MurzNT 108v; [król] Twárde mieyſcá opatrzał/ oſadzał puſtynie/ Tákiego więc dáleko záwżdy ſławá ſłynie. RejWiz 71v; y roznioſlo ſie imię Ozyaſſá dáleko [egressum est nomen eius procul]/ ſtąd że mu Pan Bog pomagał/ y vmocnił go. Leop 2.Par 26/15; KwiatKsiąż P; Latius opinione disseminatum est hoc malum, Dáleyſie rozniosło niżliſmy mniemáli. Mącz 185c; Nobilitata crudelitas Phalaridis, Dáleko słinęło okrućieńſtwo. Mącz 248d, 185c; RejPos 306; RejZwierc 249v, 251v; WierKróc Av.
Wyrażenia: »co, by, jako (na)dalej« [w tym: co nadalej bieżeć (3), godzić, iść, odejść, uchodzić, uciekać (7)] (26 : 2 : 6): A chceſzli mi wdzięk vcżynić/ Co nadáley odemnie odeydź. BierEz Nv; OpecŻyw [34]; á pothym włoż palecz w gardło co nadalej możeſz FalZioł I 116d, IV 37a, V 22b; RejRozpr H4v; LibMal 1548/141; [bazyliszek] nie thylko ſmrodem ſwyrn/ ále theż y wzrokiem iáko nadáley mógł zayrzeć/ powietrze zárażał. HistAl K8v; DiarDop 115; KrowObr 37; Leop Ioel 3/6; RejZwierc 101; BielKron 447v; KwiatKsiąż Ov; Mącz 385c; SienLek 16, 61, 99v, 182; GórnDworz Bb2 [2 r.], Mm3v; BielSat M4v; KochMon 20; Strum M2; ModrzBaz 123; KochOdpr B; KochPs 16, 80; KochFr 7; WyprPl C3v; WysKaz 10; Iáki táki Pigmeos zbroię z śiebie złożył. Vćiekał co nádáley. KmitaSpit B3v; VotSzl B2v.

»daleko z drogi« = iter devium Mącz (4): Devius, Zdrożny/ dáleko z drógi leżący. Mącz 492d, 108b, 175d; goſpod tylko trzy przes mil 18. y to dáleko zdrogi StryjKron 72.

»daleko za gorami« (2): Ná mieyſcách Apoſtolſkich bliſko Rzymſkiego dworu ras w rok/ á ieſli dáleko zá gorámi/ we trzy láthá/ naleść ſię dam KrowObr 128v; CzechEp 330.

»gdzie(ś) daleko« = ultimae terrae Mącz [szyk 7 : 5] (12) : RejZwierz[Wirzb] A4v; BielKron 306v; Mącz 477c; RejAp Cc5; RejZwierc 96v, 103; Czy mie myślisz gdzie dalej z pięknych miast wyprawić KochMon 33; Oycżyzná gdzieś dáleko/ przyiaciół nie widzę KochOdpr Bv; MWilkHist K2; BielSen 12; KochPieś 1; Ani tám gdźieś dáleko/ gdźie lie cudá rodzą/ Bez práwá/ y bez wſtydu wſzytcy nágo chodzą GórnTroas 71.

»jako daleko« [w tym: od czego (8), do czego (5), od czego do czego (3)] — quousque Mącz, Calep; quam procul Mącz (25): MetrKor 57/117, 59/276; Nilns [!] rzeka iako daleko płynie. MiechGlab **3v; Quam procul distat hinc, Yáko dáleko yeſt ztąd. Mącz 419a, 61a, 158b [2 r.]; SienLek 168v; GrzepGeom A, B2 [2 r.], P4; RejZwierc 236; iáko dáleko nieprzyiaćiel ieſt BielSpr 68v, 17, 24v, 31v, 62v, 63; CzechEp 33; ArtKanc C3; Calep 488a, 892a; GórnTroas 68; SarnStat 838.

»daleko oddalony, odległy, oddalić« = longe relegatus, remotus Mącz [szyk 8 : 2] (6 : 1 : 3): Zimnoſć zimy przychodzi z tego yże Słończe przezliſz daleko oddalono ieſth. FalZioł V 54v; BielKron 294v; Longe relegati a caeteris, Dáleko oddaleni od drugich. Mącz 187a, 234d; RejPosWstaw [1102]; Strum E2; ModrzBaz 71; naywyżſzym Páſterzem ieſt/ w kráiách tych/ ktore ſą dáleko od Rzymu odległe ReszHoz 134; WujNT 263; SarnStat 443.

»daleko położony« = dissitus Calep (3): ModrzBaz 123; tákże y Hálickie wołośći ácz dáleko od Litwy ná Węgierſkich gránicach y Wołoſkich położone [Kiejstut] z Lubártem Brátem poburzył. StryjKron 437; Calep 333b.

»daleko na stronie, na stronę, z strony, stroną« (2 : 1 : 1 : 1): KwiatKsiąż F3; RejZwierc 113; Bo gdyć kędy dáleko ná ſtronie mieſzkáiących ćierpieć nie może: á iákoby ie v śiebie ćierpiał? CzechEp 59, 329; GrabowSet C4v.

»tak daleko« = tam longe, tantum Mącz (8): Náſzy Niemcy długo ſie ná to rozmyſláli ieſli ták dáleko máią ćiągnąć/ z ćięſzkim ludem y z wielkimi dziáłmi BielKron 309, 460; Mącz 219c, 406c, 440d; Y rzeeże Páweł S. pocoś ſię ták dáleko ſtrudził? SkarŻyw 51, 63; KochFr 111.

»daleko na dłuż, na dłużą, na szerzą, wdłuż, wszerz, wzwyż« [w tym: daleko na szerzą i na dłużą (1), wdłuż i wszerz (1)] [szyk 4 : 2] (1 : 1 : 1 : 1 : 1 : 1): Longe lateque. Dáleko w dłuſz y w ſzerz. Mącz 197a, 334a, 397b; tám ſie záſie morze rozſzerza y ná dłużą dáleko idzie BielKron 274, 265; BielSpr 16.

Szeregi: »(nie, tak) daleko i (abo, ani, jako) blisko« = longe et prope, proxima et longe Vulg [szyk 6 : 3] (9): OpecŻyw 48v; Leop Is 57/19, 1.Mach 8/12, Eph 2/17; weźmie [je] w niewolą do źiemie nieprzyiaćielſkiey ták dáleko iáko y bliſko. BibRadz 1.Reg 8/46; BielKron 306v; Nuż mieſiąc/ ten bierze od ſłońcá ſwiátłość/ podług tego iáko bliſko od niego/ ábo dáleko chodzi GórnDworz L15v; BudNT Eph 2/17; WujNT Eph 2/17.

»dalej a dalej« = bardzo daleko (1): Y idąc dáley á dáley/ tráfił to mieyſce/ gdzie z ſtárodawná fałſzywą myncę táiemnie kowano SkarŻyw 50.

»szeroko, (i) daleko; im dalej tym szerzej« = fuse, longe lateque, spaciose, vaste Mącz [szyk 4 : 5] (8 : 1): HistAlHUng A2v; Bellum longe lateque dispersum, Woyná dáleko y ſzeroko roſciągniona. Mącz 404a, 139c, 185c, 404c, 476b; KuczbKat 75; Strum G4v; SkarŻyw 356. [Cf uwaga do znaczenia 2. c. α str. 475].

W przen (10): Duſzá iáko lámpá w ćiele/ [,.,] Duſzá dáleko widzi RejWiz Cc [idem] 120v; Gdźie ſłuſzney trwogi niemáſz/ gdźie dáleko guzy/ Tám każeſz ná ſwym Freźie iáko ná trzy Tuzy. Prot D2; tá trefność która w wypowiedániu foremnym/ [...] záwiſłá/ niewiem áby dáley z tych opłotkow/ w ktore ieſt wegnaná/ wyniść mogłá. GórnDworz S2; nie tylko ſobie ná nogi iáko paw pátrzyć/ ále dáleko trzebá latáć z rozmyſłem ſwoim RejZwierc 41; Nie pátrzą tám poſtawek ni iedwabnyeh ſłowek/ Dáley tám kędyś lata rozum tám tych głowek. RejZwierc 251v, 23, 280; SkarŻyw 243; CzechEp 155.
Przen (307):
a) Przy określeniach dystansu psychicznego (231):
α) Z czasownikami typu być, stać, zostać lub z ich elipsą – oznacza słabe powiązanie z czym, obcość, oziębłość uczuciową; niezgodność z czym, nie dorównywαnie czemu; nie osiąganie czego [przeważa konstrukcja być daleko od czego, od kogo]; distare Mącz (88): wy ktorzyśćie niekiedy byli dáleko [longe]/ ſtáliśćie ſie bliſko przez krew Chryſtuſową. Leop Eph 2/13 [idem WujNT Eph 2/13]; Mącz 419a; WujNT Eph 2/13.

daleko czego [= od czego] (2): Zli nademną tuż/ ále praw twych dáleko/ Iowá. KochPs 185. Cf »daleko (od) prawdy (być)«.

daleko od kogo (48), od czego (34): BierRaj 17v; TarDuch A2v; Daleko ieſth od grzeſznikow zbawienie [longe a peccatoribus salus] WróbŻołt 118/155 [przekład tego samego tekstu BudBib ]; RejPs 186v; SeklKat Qv, Q2v, T2v; Ták dáleko to od onego/ co nam náſſy doktorowye powyádáyą KromRozm I I4, Cv; Są od zbáwyenya ſwoyego dáleko nędznicy/ Bo ſie w ſpráwyedliwośći twey Pánye nye kocháyą LubPs cc, G3v, cc marg; GroicPorz ffv; KrowObr 235v; Przykazánie to ktore ia tobie dziś przykázuię/ nie ieſth nád thobą/ áni dáleko od ćiebie [mandatum ... non supra te est neque procul positum] Leop Deut 30/11, Eccli 13/13; BibRadz Eccli 7/24, 25, 2.Cor 5/6, II 130e marg; OrzRozm Mv, T2; BielKron 45; Non multum ab illo abhorret, Nie bárzo dáleko od niego/ máłem mu podobny. Mącz 158c; A qua suspicione ille aberat plurimum, Namniey podeyźrzenia tego nie był winien/ dáleko był od tego podeyźrzenia. Mącz 429c, 419a; OrzQuin Y4v; O wieleſz nas co wołamy zá nim Pánie Pánie/ álechmy dáleko od woley iego. RejAp 25; [Aleksander Wielki rozumiał się] być dáleko od Achillá w ſpráwie woienney GórnDworz G8v, G, K6, Nv, S, Ii6; twoy ſmutek dáleko bądź od ćiebie. HistRzym 23; lud ten [...] wárgámi ſwemi chwali mię/ á ſerce ich dáleko ieſt odemnie RejPos 214 [idem BudNT Matth 15/8, LatHar 661, WujNT Matth 15/8, Mar 7/6], 29v, 78v, 82v, 114v, 209v (14); dáleko było vznánié Bożé od Pogáńſkiégo ludu BiałKat 13v, 218v; GrzegŚm 3; RejZwierc 84v; BudBib Iob 22/18, Ps 118/155, Eccle 7/23[24]; BudNT Matth 15/8, Hh6v; CzechRozm 111v; KarnNap B3v; ModrzBaz 62v, 85; Oczko 1v; SkarŻyw 565; CzechEp 17, 159, 325; KochPam 87; KochWr 41; ActReg 129; LatHar 588, 661; Nie dálekoś ieſt od kroleſtwá Bożego [Non es longe a regno Dei]. WujNT Mar 12/34, Matth 15/8, Mar 7/6; KlonWor 80.

daleko za czym (1): Byłić też ná ten cżás w Ieruzalem Krolowie/ Stároſtowie/ [...] á przedſię byli dáleko zá Koſciołem iego/ á nie byli w Koſciele iego. RejPos 57v.

Zwroty: »daleko od bojaźni być« (1): Milites nostri tantum adfuerunt [zam. abfuerunt], ut perturbarentur ut incensi potius atque incitati magnas accessiones fecerint in operibus hostium expugnandis, Z náſzey ſtrony służebni ták dáleko od wſzelákiey boyázniey zlięknienia y nieśmiałośći byli Mącz 440d.

»daleko od doskonałości być« (1): wiem dobrze/ że y ſam dáleko od tákiey doſkonáłośći ieſtem. ModrzBaz 2.

»daleko (od) prawdy (być)« = mylić (się) [szyk zmienny] (3) : Gdy go też pytano kto od prawdy nadáley bywa/ powyedzyał iż zdánie ludu poſpolitego: bowiem co oni chwalą/ toby ſłuſzniey gánić BielKron 186; ModrzBaz 28; Lecż kto ieſt ſercá ſzcżyrego/ [...] nie może dáleko być od prawdy. CzechEp 244.

»od samej rzeczy daleko bywać« (1): Gadáią ſię o herbiech śláchectwá/ ktorzy od ſámey rzecży dáleko bywáią [a re longissime absunt]. ModrzBaz 61.

Wyrażenia: »daleko gdzieś« [szyk 4 : 2} (6): wiárá y ſpráwy náſze dáleko gdzyeś od ſwięthey woley y náuki iego. RejPos 112, 152, 186v, 209v, 312; RejZwierc 84v.

»co nadalej« (1): kthóréy prace á dowćipu nievżywie [człowiek]? áby [...] od thák rzeczy/ náturze ſwéy przykréy/ co nádáley być mógł? Oczko 1v.

»jako daleko« (5): Ci źli á krnąbrni mocarze thego ſwiátá/ ktorzy ſie vdáią zá wymyſły ſwoimi/ iáko dáleko ſą od ſwyętey łáſki Páńſkiey. LubPs cc marg; GroicPorz ffv; GórnDworz Ii6; BudNT Hh6v; CzechEp 17.

β) Przy oznaczaniu stopnia dystansu, różnicy, oddalenia w sensie psychicznym [przeważnie z czasownikami typu odejść, oddalić się, odstąpić, obłądzić się od kogo, od czego itp.] (143): BierRaj 23; Ci kthorzy mie przeſladuią przybliżyli ſie ku żłoſci/ a od zakonu twego daleko odeſzli [a lege tua longe facti sunt]. WróbŻołt 118/150; Nieodſtępuyże tedy dáleko moy pánie odemnie/ ábowiem przygoda zawżdy przedemną chodzi RejPs 31v, 44v, 107v, 150v, 151, 186v; RejJóz H7; RejKup dd4v; MurzHist H3; MurzNT k. 56, Matth 15/8, Mar 7/6; KromRozm II n2v; BielKom nlb 3; Przecżże mi z zbáwieniem mym ták dáleko ſtroniſz LubPs Fv, B2, T3v, bb6; GroicPorz hh3v; [niechaj na nię wstąpi moc Ducha] áby odeſſlá moc nieprzyiaćioł dáleko KrowObr 103; Dálekoś odłącżył znáiome moie odemnie [longe fecisti notos meos a me]: położyli mie obrzydzeniem tobie. Leop Ps 87/9 [przekład tego samego tekstu LubPs T3v]; Przetoż teraż niechay odpędzą dáleko [repellant procul] wſſetecżnośc pſoty twoiey/ y vpády Krolow ſwoich odemnie Leop Ez 43/9, Is 48/9; BibRadz I *4v, II 93a marg; OrzRozm H4; BielKron 81, 183v, 199v, 346; GrzegRóżn O2v; Dalekoſcie ſię od ſwych przodków odſtrzelili/ A prawieſcie na nice Polſkę wywrocili. KochSat A2v; Mącz 178b, 251b, 383d; RejAp 116 [2 r.], 198v; GórnDworz I, M6v, Aa7v; káżdy przełożony ma iſć do źiemie dálekiej/ to ieſt/ dáleko iſć od ſwiátá y od tych rzecży ktore ſą ná tym ſwiećie HistRzym 117; ſłuchay ſwiętego głoſu iego/ á bądź pilen ábyś ſie nigdy dáleko nie obłądził od niego. RejPos 169, 78v, 118v, 125, 126v, 150v (17); Pan Bog bywał z nimi/ ktoregochmy dziś prze zbytki ſwoie dáleko odegnáli od ſiebie RejZwierc 190v, 22v, 189v, 263v; WujJud 8v, 35, 73v, 177v; RejPosWstaw [412]; HistHel C2; KarnNap C3; ModrzBaz 10v, 73, 94; Oczko 9, 12v; CzechEp 13; NiemObr 45, 96; ReszHoz 135; ZLa Proſerpiná/ ktemu ſie vdáłá/ By mą poćiechę dáleko zágnáłá WisznTr 24; ArtKanc D17v; BielRozm 4; Atoli wątpić w tym nie trżebá/ żeśćie dáleko od obyczáiow prżodkow wáſzych odſtąpili. GórnRozm L2, K3, M3; PaprUp E3v; OrzJan 48; LatHar 52, 162, 570; WujNT przedm 17; Sprzéczné/ ſprzécznym/ á złé złym wypędźić nadáléy GosłCast 42.
Zwroty: »daleko się mijać, chybiać z prawdą; prawda daleko się mija« = longissime abesse a vero, distare a veritate Mącz (3 : 1; 1): Mącz 108a, 353b, 429c; ABowiem czo pomogą wyſtáwne á ony záfárbowáne z Grámmátiki ſłowká/ ieſli prawdá á ſkutek dáleko ſie z nimi mija? RejZwierc 13v; CzechEp 330.

»daleko oddalić (się), oddalony [od czego]« [szyk zmienny] (8 : 4): [grzech] pyeruorodny daleko odemnye yeſth oddalony PatKaz II 78; RejPs 32, 77, 103v, 138; Dáleko oddal odemnye káżdey złośći drogę LubPs aa5v; BielKron 332v; RejPos 74; Filozofowie/ [...] dawáiąc náukę cżłowiekowi wielkiego ſercá/ chcą áby [...] od cżynienia krzywd był dáleko oddalony [ab iniuriis faciendis esse remotum] ModrzBaz 62; KochPs 153; SkarŻyw 298; VotSzl D4.

»daleko (o)mijać [co]« = unikać; longe recedereVulg [szyk zmienny] (6): RejKup 17; LubPs A5; Leop Prov 22/5; mijam śćiéſzki dáleko złośliwych/ A trzymam ſye/ iákoś kazał/ twych praw świętobliwych. KochPs 183; W czym ſye kochaſz/ to ćię dáleko mija. KochPieś 26; KochWr 25.

»uciekać, uchodzić, mknąć daleko« [w tym: co nadalej (12), od czego (13)] [szyk zmienny] (13 : 1 : 1): RejKup ſ7; o ludu Boży wybrány/ [...] vćiekay ſtego Babilonu [= upadek, grzechy] co nadáley KrowObr 194, 40v, 50, 72v, 80v, 83v (10); ieſli będzieſz cżuyny á nie leniwy: prziydzie żniwo twoie iáko ſtudnia/ á niedoſtátek dáleko vćiecże od ćiebie [egestas longe fugiet]. Leop Prov 6/11; Od rzeczy fáłſzywey vchodź dáleko BibRadz Ex 23/7; RejAp 148v, 155.

Wyrażenia: »co nadalej« (16): bárzo bych rad áby [ludzie złościwi] ſie odemnie co nadáley odłączyli RejPs 184, 22; MurzHist N4v; VotSzl D4. Cf »uciekać daleko«.

»jako daleko« (9): BielŻyw nlb 13; oglądaſz yáſnye/ yáko ſye dáleko yedno od drugyego odſtrzęla. KromRozm I H4; OrzList cv; BielKron 198; Mącz 353b; Oczko 30; SkarŻyw 32; NiemObr 71; ReszPrz 75.

b) W innych połączeniach frazeologicznych (76):
Zwroty: »daleko chodzić« = usilnie starać się o coś [szyk zmienny] (8): SarnUzn E5; Wſzák nie trzebá dáleko nam po przykład chodzić HistLan B3v; WujJud 22v; MycPrz II B4; A iżby tym ſnádniey niechodząc dáleko/ to mogło być pokazano: tedy niech támże [...] Zydowie/ w Prorockie ſłowá weyźrzą CzechRozm 113v, 57v; Oczko 10v; Phil 02.

»daleko patrzeć« = rozważać, przewidywać [szyk zmienny] (4): Iáko ſtárzy/ iż poſpolicie ſą mędrſzy niż młodzi/ powſcięgliwſzy/ dáley pátrzą rozumem GórnDworz K3; Bo y dáleko bywaſz y dáleko pátrzyſz/ y tho wſzytko widziſz y rozumieſz/ co Ricerſki á poććiwy cżłowiek widzieć á rozumieć ma RejZwierc [282]; GórnRozm M; KołakCath C.

»pójść, iść dalej« = nie zmieniać swego postępowania, brnąć w czym [szyk zmienny] (6 : 3): vwodząc ſię dłużey zá świátem/ niebacżąc omylnośći iego/ [...] poydźiem dáley w tenże błąd BibRadz I *2v, 2.Tim 2/16; Mącz 313a, 350d; SienLek 10v; RejAp 157; lekkie poważenie zwierżchności/ nie tu ieſcze sſtánie ále poydźie dáley/ poydźie do domow wáſzych GórnRozm D4, G4v; Y ten grzech [...] ſzerzy ſię wſzędźie/ á idźie ćieleſność dáley. SkarKaz 351b.

»dalej postąpić« [w tym: w czym (5)] = osiągnąć wyższy stopień czego; promoveri Mącz [szyk zmienny] (10): Obacżył iż iuż nigdy bez Páńſkiey pomocy/ Nie mogł dáley poſtępić w dobre o ſwey mocy. RejWiz 135; Eo usque in literis promovit ut alios docere possit, Ták dáleko yuſz poſtąpił w náukách że y ine może vczić Mącz 234c, 234c, 338d; Poſtępuiąc dáley w cnotách Chrześćiáńſkich/ [...] Powiedział iſz zakonnym być/ [...] miał wolą. SkarŻyw 74, 572; NiemObr 90; ActReg 159; JanNKar A4v [2 r.].

»daleko (roz)szerzyć (się)« [o zjawiskach psychicznych] protendere Mącz [szyk zmienny] (8): iucundissimae tuae literae cumulum mihi deliciarum attulerunt, Twoy liſt dáleko roſzerził moye weſele Mącz 71d; Amputare ramos miseriarum, Nie dáć ſie nędzy dáley ſzerzić. Mącz 333a, 445d; tá wádá ięzycżna bárzo śie dáleko ſzerzy. KuczbKat 335; SkarŻyw 492; GórnRozm L2; SkarKazSej 692a, 694a.

»daleko szukać« = usilnie starać się o co [szyk zmienny'](4) : KromRozm III C3; BiałKat 308v; Mogłoby ſie thákich przykłádow wiele pokázáć y s pogáńſkich hiſtoriy. Ale ich nam nie potrzebá dáleko ſzukáć/ gdyż ſię tho tráfiá máło nie káżdego dniá RejPosWstaw [414], [1433].

»daleko się w rzecz wdawać, zawodzić« = zagłębiać się w jakiś temat [szyk zmienny] (2 : 1): MycPrz II Av; CzechRozm 245; Ná tákie dworne bádánie/ nie záwodząc ſie dáleko w rzecż: mogłbych ták odpowiedźieć [...] NiemObr 100.

»daleko zajść, zabrnąć, zabiegać, zagnać się, przyjść« = osiągnąć jakiś stopień, dotrzeć do pewnego punktu [w tym: tak daleko zaszło a. przyszło (2)] [szyk zmienny'] (18 : 3 : 1 : 1 : 1): LibMal 1543/76v; KromRozm III I8, K2; Aby [...] kto nie przycżedł potym/ Iżem záſzedł dáleko s tobą mowiąc o tym. RejWiz 43, 150v; RejFig Cc8v; Ubi nunc versaris in tuo opere, Iákoś iuſz dáleko w tey roboćie záſzedł. Mącz 486b; GórnDworz E2, F8, L, Hh4v, L1; I tak daleko ktemu przyſzło yż też Laczynſkie hiſtorie wiarą y znaiomością od Greczkich authorow bywaią potpierane KwiatKsiąż H2v; WujJud 2v; RejPosRozpr c2v; SkarŻyw 32; Iużeś dáleko zábrnął/ y dźiwny rżąd v nas chćiałbyś zácząć GórnRozm Mv, F2v; ActReg 103, 107, 135; OrzJan 43; SkarKaz 43b; JanNKar D.

»daleko zawieść, zaprowadzić« [w sensie psychicznym] (1 : 1) : niewchodź w. m. zemną w tę gadkę/ boć w. m. dáleko záwiodę GórnDworz Hv, Mm3v.

»tak daleko się [z czym] zanieść« = zagalopować się (2): KwiatKsiąż I4v; Nie mnimaymy áby on namędrſzy á nazacnieyſzy krol Sálomon dármo to vcżynił/ że ſie ták dáleko s piſániem ſwym zánioſł RejPosWstaw [413]v.

Szeregi: »szyroko a daleko« (1): Słowienſki ięzik barzo ſziroko á daleko idzie po rozmaitich narodach MiechGlab 51.

»daleko albo (i) wysoko (albo głęboko)« (2): A nye trzebá ich [znaków prawego kościoła] dáleko álbo wyſoko/ álbo głęmboko ſſukáć KromRozm III C3; RejZwierc 20.

2. O stosunku czasowym (1856):
a. Nieprędko, długo, późno (348): ty rzecży záſzły dáleko ná piąty wiek/ przeto cżás náznácżyć piąty wiek/ w ktorym ſie ty rzecży dzyały. BielKron 110; Kędy konie poſtáwiwá/ Bo dáleko ieſzcze żniwá. RejZwierc 233v; Nie zła też ſiecżká ná poſpiech/ Bo dáleko ſwięty Woyciech. RejZwierc 237v, 147v; Był to cżłowiek dáleko naprzod pátrzáiący [multum providens] ModrzBaz 106v, 69v; Oczko 30; PudłFr 76.

daleko do czego (4): Yescze tesz dayem v.k.m znacz [...] yz yeſt daleko do trzech Krolow LibLeg 11/46; Więc Potym záſię kto ma długi wyciągáć licży dálekoli do God RejZwierc 159, 159; PowodPr 79.

daleko od czego (3): SarnUzn D2v; áby ſynowie/ áni názbyth dáleko byli od lat oiczowſkich/ áni theż przyliſz bliſko. GórnDworz Hh4v; Oczko 19v.

daleko k czemu (1): Alić dáley k nowemu/ iuż ſłodu nie mamy/ Z oney konwie po troſze/ ſpołu nálewamy. RejZwierz 136v.

daleko przed kim, przed czym (8): Z tąd Hus Czech/ á przed nim Wiklew/ á dáleko przed obyemá zá czáſow Bernatá ſwyętego Pyotr nyeyáki [...] wźyęli doworę błędu KromRozm III C6v; co ſie ieſzcże dáleko przed tym ſądem dziać miało? RejAp 165; GórnDworz Dd8; RejZwierc 130, 159. Cf »daleko przedtym«.

Połączenia: »co dalej« [zawsze cum ai i av comp; w tym: więcej (4), więtszy (2)] (11): Vwiąznęliſmy po vſzy A co dáley więcey lgniemy RejRozpr Gv; RejKup 16, n4; Co dáley ieſzcże więtſze przychodzą nań trwogi. RejWiz 126v; RejFig Ee2; Mącz 131b; PaprPan P; SkarŻyw 253, 354; GórnRozm E2; A ia co dáley/ lepiey ćień głęboki Błędow mych widzę SzarzRyt A.

»co dalej to« [w tym: cum av comp (74): barziej (24), więcej (29); cum ai comp (16); cum vb (6)] (96): A on mu odpowié: Czo daley to gorzey. ForCnR D3, D2v; PatKaz II 55v; FalZioł IV 4b; ziemiá [...] byłá wzgárdzona przed oblicznoſćyą bożą á co dáley to ſie ſſerzył gniew páńſki nád niemi. RejPs 158; RejKup, h7; KrowObr C; RejWiz 33, 78v; Tákże też ty co dáley/ to więcey doźrzewaſz RejZwierz 141 v; Co daley to bárzyey pocżęłá ſie w nim chorobá rozmagać. BielKron 387; Ale iuż ludzye co dáley to niedbáli ná odpuſty BielKron 416v, 25, 84, 147, 215v, 409v (24); Progredi in malitia, Zámágáć ſie w złość/ co dáley to być gorſzym. Mącz 148a, 72a, 88c, 147d, 370c, 510b (15); RejAp 3, 33v, 34, 126v, 136, 165v; GórnDworz H5 [2 r.], M7v, Q8v, Cc6v, Mm; GrzepGeom E3v; RejPos 49v, 68v, 119v, 180, 193 (10); RejZwierc 1v, 23v, 76v, 127v, 246 (9); NAdobnie ſie tá Iſkrá nam tu roziſkrzyłá/ A co dáley to lepiey iuż będzye świećiłá PaprPan F3v; SkarŻyw 481; Swiát co dáley to ſię gorſzym ſtawa ReszPrz 71; PaprUp G4v, L4v; GórnRozm D4, I4v; GórnTroas 65, 68; SiebRozmyśl K3v; PowodPr 45. Cf Szeregi.

»co dalej tym« [w tym: cum av comp (11): barziej (3), więcej (5)] (16): [ciasto smażone na ogniu] nie miękcżeie od ognia, ale czo daley tim twardnieie. GlabGad G6v; GliczKsiąż L8; LubPs Y3 marg; Placito, Co daley tym ſie lepiey podoba. Mącz 302a, 152b, 180b, 289b; RejPos 22, 175v, 176, 207; RejPosWstaw 22; RejPosRozpr c3v; KochPs 108; co dáley tym więcey wſłużbie Bożey tępieli SkarŻyw 333; KochSz B3v.

»czem dalej tem« [w tym: czem dalej tem więcej (3)] (5): ná on cżás cżem dáley tem gorzey náuki w wielką zgárdę przychodziły BudNT przedm b4; złość ludzka rosłá/ á cżem dáley tem ſię więcey rozmnażáłá ModrzBaz 102, 32, 66, 99v.

»im dalej tym« [w tym cum av comp (36): barziej (6), więcej (24); cum ai comp (12): więtszy (6)] (48): BierRozm 4; LibLeg 11/153; Diar 21; DiarDop 106; im dáley tym bárźiey ſwyát ſie w roſkoſz/ [...] zámnażał GliczKsiąż H2v, Lv; LubPs K, M, bb2v marg; Leop Ex 19/16, 19; BibRadz 4.Reg 14/26; BielKron 306, 455v; Pugna crudescit, Bitwá ym dáley tym ſurowſza/ á okrutnieyſza. Mącz 69c; LeovPrzep H3; RejAp AA5; GórnDworz S2v, T3, L14; RejPos 278, 282, 283; RejPosWiecz2 93; KuczbKat a2; RejZwierc 119v, 210v; Bo bez wodzá y bez głowj prętko owce zábłądzą/ á im dáley tym więcey błędy roſtą.SkarJedn 341, 80 [2 r.]; Roſło dziećię im dáley tym milſze Krolewnie y Krolowi/ y wſzytkim dworzánom. SkarŻyw 478, 57, 167, 317, 411, 471 (8); WisznTr 26; ArtKanc P18v; ActReg 47; GostGospSieb x3; KochFrag 19; RybGęśli A3; SarnStat 1226; GrabPospR K4, N3; VotSzl Fv.

»nie dalej ... aż« (2): niebędę dáley ſwámi/ aż ſkruſſyćie tego ktory tego grzechu winien ieſth [non ero ultra vobiscum] Leop Ios 7/12; BielKron 363.

»nie dalej (...) jedno« (12): KromRozm III B4v, M; WSzyſcy Ludźie iednego Práwá/ [...] nie dáley máią Sądu czekáć/ iedno od wſchodu ſłońcá áż do Południá GroicPorz kv; KrowObr 220; UstPraw B4v; BielKron 40; Mącz 394b; ſzáráńcża nie bywa żywá dáley ná ziemi iedno przez pięć mieſięcy RejAp 78v; GórnDworz G5; WujJudConf 35v; KochWr 38; SarnStat 791.

»tak daleko aż« (1): [miał z nim rozmowę] Thak dalieko aſch ſpewnych znakow obaczil oblądliwoſcz thego tho Michala w wyerze ſzwyenthey LibMal 1554/187.

Zwroty: »odkładać, wlec, odłożony na dalej« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): Ieſlybiſczye volyam myely tho wlyecz na dalyey [...] thedi ſzye tho vkazvye na przeczywko prziyaſzny naſchey LibLeg 11/142, 11/142; abyá na dalej nie odkładając słowu Jego świętemu drogę naprzod wolną przeprawił Diar 22.

»daleko przedłużyć (się)« (5): Zaſie theż cięſzkie rodzenie bywa iedennaſtego kxiężycza/ á tho dla niemoczy matki/ albo dzieciątka ſamego tak daleko ſie przedłuża. FalZioł V 17d; MurzNT 76; ábo kthory koniec moy będźie ieſliby ſię dáley przedłużył żywot moy [si prolongavero vitam]? BibRadz Iob 6/11; RejAp 84; dáléy przedłużyć niemoże rozmyślánia ſwégo/ iednodo trzećich Roków SarnStat 791.

Wyrażenia: »jako daleko« = usquequo Mącz (2): Mącz 509b; ſądny dźień wie Bog iáko dáleko. WujJud 8.

»daleko w noc, na dzień« = multa nocte, profunda nocte Mącz (3 : 1): boyącz ſzią bi goſpodarzs nyenadſfethl, bo yuſch było dalieko wnocz. LibMal 1543/76v; Multus sermo ad multum diem, Mnogie rozmawiánie dáleko ná dźień. Mącz 236a, 140b, 236a.

»daleko przedtym« = a longe PolAnt [szyk 2 : 1] (3): BudBib Ps 138/2; dáleko przedtym naświętſzy y przebłogoſłáwiony Papieſz Mikołay/ o wſzytkim ſpráwę máiąc/ z Synodu to poſtánowił SkarJedn 222; SkarŻyw 161.

Szereg: »co dalej to bliżej« (4): ábowiem iuż co dáley to bliżey przybliża ſie ten vpádek moy RejPs 44; RejZwierz 141v; RejZwierc 170v, 190.
α. O rozszerzaniu granic czasowych; dłużej, więcej, później [zawsze comp + wyrazy oznaczające czas] (77) : yakom Ia thi morgy kvpil naviecznoscz na czom hy lithkvp dostateczny myal hy zadzierzalem ye wpokoiv daley nysch dvadziesczia lath ZapWar 1543 nr 2505, 1508 nr 2040, 1520 nr 2180, 1543 nr 2505; LibLeg 6/190v, 11/93; CIelęciem albo iałowką młodego bycżku a k rowke [!] zową/ czo ieſzcże przed rokiem/ albo mało daley FalZioł IV 13b, V 61; Abowiem czás naſz trudno ſie dáley nád lat oſmdzieſiąt może wyćiągnąć RejPs 135, 135; od tyſyącá lat y dáley poczęły ſye błędy w koſćyele krzeſćiyáńſkim. KromRozm I E4v; KromRozm III N6v, P5; LibMal, 1553/173; Diar 81; GroicPorz B3v; KrowObr 18v, 28v, 30, 86, 105v (7); BibRadz Num 4/30, Esdr 3/8, Dan arg; OrzRozm D2y; BielKron 40v, 73, 74, 222, 276v (6); Nocte super media, Dáley niż o puł nocy. Mącz 433c; GórnDworz Ff5v; RejPos 282; HistLan A4v; WujJud B; RejPosWstaw [1432]; BudBib 2.Par 25/5, Iob 38/11; ModrzBaz 138v; ModrzBazBud ¶5v; SkarJedn 13, 28, 160, 176, 194 (9); SkarŻyw 51, 278, 301, 354; NiemObr 163; KochFr 39; Coby y ten rok/ y dáley trwáć miáło KochPieś 53; ActReg 73, 183; WujNT przedm 9, 103; JanNKar A3v; SarnStat 735, 1257; Boś ty młody/ á oni po tyśiącu lat y dáley máią. SkarKaz 43a, 382b; SkarKazSej 695b, 704a.

dalej czego [= od czego] (6): MetrKor 40/824; yako my thi kopanyny zamyedzamy zatrzimaly zoyczi nasemy daley trzech hy trzidziesczi lath vpokoyv thako my bog pomosch hy sviantha iego maka. ZapWar 1540 nr 2509, 1538 nr 2428, 1539 nr 2447; LibLeg 11/44; Ian Laſki Arcybiſkup Gnieznieńſki [...] nápiſał w Státut Exequowánie ná ty ktorzy klątwy ná ſobie dáley roku trzymáią. BielKron 422v.

dalej od czego (2): áby [sędziowie] nápotym w którychkolwiek ſpráwách wielkich/ [...] nie mogli dáléy od trzech niedźiél Roków náznáczáć. SarnStat 554, 559.

β. O wyznaczaniu określonej granicy czasowej; najpóźniej, najdłużej; longissime Mącz; ad summum Modrz [zawsze sup + wyrazy oznaczające czas] (42): abowiem po wzięciu tego trunku w godzinie albo we dwu á nadaley we trzech pociecże. FalZioł V 111v, V 36; ComCrac 19; LubPs G2v; [Bóg] iedno ſto lat á dwádzyeściá cżłowiecżemu żywotowi nadáley zámierzył. BielKron 4; Wyſzli tedy dwa Hiſzpani ná brzeg/ áby tám obacżyli co ſie ná nim dzieie/ [...] á mieli przydz po piąći dni nadáley. BielKron 447v; Mącz 338d, 406c; RejZwierc 31; bez trudnośći zá dwie lećie/ ábo nadáley zá trzy/ mogłáby być [wszystka suma] złożona ModrzBaz 121v; Oczko 20; ZapKościer 1582/23v; GOſpodarz dobry [...] ma záśiać do ś. Micháłá: Albo/ zá iáką przycżyną/ nadáley po ś. Michále w tydźień. GostGosp 64; SarnStat 39, 76, 140, 355, 395 (8).

nadalej do czego (20): FalZioł II 19b; obviązuyą sia then zapisz przeniescz do act ziemskich varsewskich do wtorich abo nadaley do trzeczych rokow. ZapWar 1548 nr 2668; CzechRozm 141; A táki poſag/ nadáléy do roku po ſzćiu zá mąż/ ma iéy bydź przez bráćią oddány SarnStat 590, 345, 410, 525, 612, 615 (17).

nadalej od czego (1): Wſſák powyedáyą Luthrowye/ iż od kilká ſet lat dopiro/ á nadáley od czáſow Grzegorzá S. papyeżowye náſtáli. KromRozm III N5.

b. Następnie, potem, nadto, oprócz; amplius, ultra Mącz, Cn, Vulg; insuper, porro, praeterea Mącz [tylko w comp] (843): Sámá tych karmi pożyway/ A dáley ćię Pan Bog żegnay. BierEz M3v, C3v, I4v; Niewiedzątz kſiążęta kaplańſcy tzoby daley na to dziewicy blogoſlawionee odpowiedzietz mieli OpecŻyw 3v, 64,70, 73v, 95, 95v (10); ForCnR Ev; PatKaz III 108; FalZioł IV 11b, V 34v, 99, 103; GlabGad F5; Daley pewna ieſt iż zima v nich pocżyna ſie ſkoro od ſwiętego Egidziego MiechGlab *4; DAley powye possel LibLeg 7/8v, 11/10v; LibMal 1546/122, 1554/ 189v; Idalei roſkazał mowiąc/ oko/ za oko/ ręka za rękż [!] SeklKat I4, P4; RejKup ov; MurzHist Vv; Dáley kyedy go oni ludźye pytáli/ coby myeli czynić: Pokutowáć im tylko kazałKromRozm II v; GliczKsiąż H8; LubPs N3v; Dáley Sędźia záchowa ſye w zágáieniu ná thym Sądźie iáko wyſzſzey ieſt opiſano. GroicPorz 12, 1v, v2v, z2, z2v, z3 (8); KrowObr 111, 114v, 150, 170, 178v (6); RejWiz 25v [2 r.], 76; Leop 2.Reg 19/29; SLyſzał o Alexándrze/ gdy był poſiadł wiele/ Iż mowił iákież dáley me będzie weſele. Bo gdy iuż nie będę miał co dáley poſiádáć/ Coż zá żywot moy będzie RejZwierz 23v; BibRadz 1.Par 17/18, Rom 3/8[7]; OrzRozm I3; á od tego Papieżá iuż dáley przeſtano męcżyć álbo zábijáć Papieżow BielKron 155, 5v, 35, 41v, 136, 327v (12); GrzegRóżn H4; A názbyt tych wolnośći ſwych nie wyćiągayćie. Bo tám dáléy roſpuſtá/ wſzeteczność/ ſwawola: A kędy ſye to rodźi nieſzczeſna to rola. KochZg A4; Restat ut his respondeam, Tego dáley potrzebá ábych tym odpowiedź dał. Mącz 419d, 219b, 222d, 313a, 319c, 433d (7); OrzQuin H; Prot B; SienLek 188; LeovPrzep I; ludzie pobożni wierzyli/ y pilnie ſie o nich pytháli/ á dowiádowáli ſie dáley o tych dziwnych ſpráwach á táiemnicach Páńſkich RejAp 3, 50v, 153v, 169, 192; GórnDworz K5, Xv; Trzebá dáléy obáczyć/ że téż Linea e.b. ieſt równa Liniéy f.c. GrzepGeom G3, M3, N2v; HistRzym 21v; RejPos 29, 106, 113v, 290v, 308 (7); BiałKat 101, 106; iedni powiedáli/ że ieſt s przodku Hiſtoria/ á dáley przypowieść/ á drudzy mowią iż to być nie może GrzegŚm 58; RejZwierc 64, 128, 140v, 179v, 232 (7); BudBib Ios 5/1; Strum Kv [2 r.], K2; CzechRozm 19v, 113v, 164; Ale dawſzy pokoy Therſyćie/ rozmawiaymy dáley około rozdawánia vrzędow. ModrzBaz 40v; CzechEp 147; NiemObr 94, 107; Dáléy żal niedopuśćił/ y płácz znákomity Który iéy z oczu płynął/ iáko déſcz obfity. KochPam 82; PudłFr 14; Máło dáléy król wzaiem Márgrábſtwo woiuie/ A cna Kryſtyná/ gárdłem/ cześć ſwą odkupuie Dobrowolnie KochProp 8; Dalei [posłowie] proszą o pieniadze na miesiac ActReg 64, 6, 79; SarnStat 361, 1012, 1163, 1298; GrabPospR N2v; PowodPr 29; Dáley oto będzie miał dzieweczkę cnotliwą, Pokorną, vrodziwą CiekPotr 28, 3, 14, 29, 90; tempore faelici, Multi ſunt powiádáią ná ten cżás amici. Więc záſię kaſzcżek dáli dum fortuna perit. To záś pewna że w ten cżás amicus deerit. CzahTr Cv; GosłCast 30; SkarKazSej 695b; KlonWor 70.
Frazy: »co dalej (mam) rzec, mowić, powiedzieć itp.« [szyk zmienny] (13): SeklWyzn Ev; A w prawdzie powiadam tobie Daley nie wiem czo rzecz ſobie RejJóz D2; RejKup g2, x5v, aa3v; Coſz mám daléi mowic MurzHist O4; BielKom D3v, D4v; BielKron 7v; RejPos 176; Muzo: co dáléy powiéſz? to/ co dawna woła Przypowieść KochPam 86; ArtKanc P18v; OrzJan 19.

»co (a. jako) dalej (u)czynić, począć, działać, postąpić (mam)« = quid agam, quid faciam Mącz [szyk zmienny] (63 : 5 : 4 : 1): Szedſzy do domu y myſlił/ Iákoby dáley vcżynił. BierEz E4, F; tzoż daléy vcżyniſs pyſſny cżlowiecże OpecŻyw 91 v; RejPs 158v; ComCrac 12; Iuż nie wiem w tey załoſći czo mam daley działać RejJóz O5, N3v, P, P2v; RejKup v3v, Dd; BielKom E4v; RejWiz 177; RejFig Cc7; RejZwierz 101; BielKron 7v, 26, 95, 106v, 346v (7); Obsecro te quid agimus? Przemiły pán Bóg coż chcemy s tym dáley począć? Mącz 363d, 50a, 137a, 164d, 243b, 313a (7); OrzQuin S3v; RejAp D3v, 2v [2 r.], 50, 85v, 159; GórnDworz Bb2v; HistRzym 45v; RejPos 5v, 20, 20v, 60v, 67 (21); COż ia mam dáley cżynić/ Pánie Boże miły? BielSat G3v, G4v; GrzegŚm 17; RejZwierc 4v, 144, 154; BielSen 17; ArtKanc K5v; ActReg 10; WujNT Luc 12/4; Ieſli práwem zwyćięzony dopuśći powodowi w wiązánia, iáko dáléy poſtąpić. SarnStat 829; SkarKaz 2v, 161a; CiekPotr 56.

»co(ż) dalej?« = quid deinde porro, quid tum inde Mącz; quid adhuc PolAnt [szyk zmienny ] (10): MurzNT Matth 26/65; A co dáley [ludzie] y práwie nie boią ſie Bogá RejWiz 76; OrzRozm D4; Co daley? Szwedowie was przes morze ſięgaią KochSat A3v; Quid deinde porro, A czoż dáley/ álbo co potym dáley było. Mącz 313a, 165c; RejPos 138v; OrzJan 115; Coż mi dáley każeſz? SkarKaz 161b; CiekPotr 59.

»co(ż) (jako) dalej będzie (a. ma być)« = quid deinde porro Mącz [szyk zmienny] (14): Czoż Michalie daliej ma być Nieday mu tak wielie mowić RejKup bb2; Mącz 313a; KochTr 20; CzechEp *3; Dáléy co będźie? śrébrné w głowie nići KochFr 91; WisznTr 30; Co dáley/ będźie ſam to Bog wie. GórnRozm M3v; Powiédz co dáléy było. ZawJeft 47; ActReg 69, 89, 98, 171; WysKaz 36; PowodPr 78.

»co(ż) się dalej działo, ma dziać itp.« [szyk zmienny] (9): OpecŻyw 26v; Y czoſz ſie wzdy iuż daley zemną ma dziać nędznikiem RejJóz I6, H8v; Czo ſzye daley ſtym antependium dzyalo powyada yſz nye wye. LibMal 1551/160; RejAp 88; RejPos 5v, 331v; NiemObr 139; Dalei cosię będzie działo oznaimię WKM. ActReg 56.

»co(ż) się dalej stało, miało stać itp?« [szyk zmienny] (19): Coż ſie dáley sſtáło/ gdy ten ogień ſpadł/ ták iáko o nim ſłyſzyſz/ ná ty wierne Páńſkie ná ziemię? RejAp 72v, 85v, 132v, 143v, 163, 164 (14); będą ſchnąć ludzie przed ſthráchem/ ocżekawáiąc co ſie dáley sſtánie nád wſzytkim ſwiátem RejPos 4v, 75, 210v, 244v, 290.

»czego(ż) (a. coż) dalej chcesz (a. chcecie)?« = quid vultis amplius Mącz [szyk zmienny] (9): I czegoſz daléi chcecie? MurzHist G3, O3v; Mącz 506a; OrzQuin S4v; BudBib 2.Mach 7/2; KochFr 98; WisznTr 22; Coż dáley chcą ći niezbożnicy Aryáńſcy? SkarKaz 486a; CiekPotr 36.

»czego(ż) dalej (do)czekasz, czekać masz itp.« [szyk zmienny] (6): ták wyznawaćie/ A cżegoż dáley cżekaćie BierEz G3; BibRadz 4.Reg 6/33; OrzRozm A4; A cżegoż iuż dáley cżekáć maſz: ná coż ſie iuż dáley rozmyſláć maſz RejPos 6v; RejZwierc 189; Niewiem czego zaś daley potym doczekamy. MycPrz I C.

α. O następstwie wywodów w tekście (550): Tenże ſwięty Bernat mowi daley wywoláwaiątz dobrotz boſką. OpecŻyw 16, 35v, 85, 92v, 146; OpecŻywPrzedm C4; PatKaz I 7v, 15; PatKaz II 27v; PatKaz III 112v, 117, 141 [2 r.]; Abowiem, powieda daley tenże Auicenna: iż vrina ieſt znamie barzo omylne FalZioł V 2; TVż węc [!] daley będziem powiadać rzędem o ſtraſzliwem á okrutnem burzeniu tichto Tatarow. MiechGlab 5, *2v; WróbŻołt Ev, Iv; SeklKat G4v, I4v, K3; Dáley Páweł S. do Ephezow piſſe. KromRozm I B4v; KromRozm II i; KromRozm III G7; GliczKsiąż F7, Hv, Q2; LubPs Z2v; I przydawa Apoſthoł Boży/ ieſztze dáley ty ſlowá KrowObr 198, 67v, 73, 108v, 142v, 194 (32); Leop BBB 3 [3 r.]; OrzRozm H4; SarnUzn H4; Iáko ieſt Láktuká/ Kurzanogá/ [...] y inne rozmáite/ o ktorych dáley będźie piſano. SienLek 29v; A tu iuż dáley Pan będzie roſpráwował o pocieſze wiernych RejAp 83v, 90v, 91, 121v, 153, 183v (115); GórnDworz B4, H8v, Kk4v; RejPos 123, 136v, 170, 271, 326v (15); RejPosWiecz2 95v; BiałKat 156; KuczbKat 145, 335; A w kredzie tám dáley nic niewie iedno po Piłatá RejZwierc 143, 140v, 141v, 171, 256; WujJud 20v, 89v, 260; RejPosWstaw [213]v; CzechRozm 10v, 108, 135, 233; A ktoby (mowi Bog dáley [pergit summus legislator edicere] 2. Moiżeſz: 21.) vmyślnie bliżnego ſwego zábił/ tego y od ołtarzá mego oderwieſz áby vmárł. ModrzBaz 78v, 4; purgowánia oto trochę dáléy mieć obyczay będźieſz Oczko 24, 17v; SkarŻyw 40, 393; StryjKron 46, 70, 275; CzechEp 87, 175, 216, 237, 246 (14); NiemObr 60, 83, 85, 90, 142 (7); WerGośc 213; ActReg 184; WysKaz 26, 30; A dáléy, iáko potym odmięniáné bywáły, z ſtróny czáſu, y z ſtróny mieyſc: tu teraz znaydźieſz. SarnStat 720, 133; PowodPr 8, 11, 19; SkarKaz 485b; SkarKazSej 704b.

W charakterystycznych połączeniach: jeszcze dalej (63), maluczko, mało (17), trochę (4).

Frazy: »(a, i, jeszcze, trochę) dalej« (28): FalZioł + 2v; KromRozm III F3v, N8v, O 6v; LubPs R3v; thy nas Kryſthuſie ożyw grzeſzne: I daley. Polikarpową obroną nas broń Pánie KrowObr 172, 73, 89v, 111, 134v, 202v (15); Dáley/ kto ſie boi Bogá/ iuż nikomu inemu áni wierzy/ áni dufa RejAp 120v, 80, 189; RejPos 297; RejPosRozpr c; CzechRozm 117v; WysKaz 36, 39.

»(co) dalej (napisano) stoi« [szyk zmienny] (18): Stoi też dalei w teſtamencie bożym. Math. 26. SeklWyzn c2; Perge ad caetera, Powiedáy co ſtoyi dáley. Mącz 350d, 384d, 444b; BibRadz I 148d marg; Tám co dáley nápiſano ſtoi/ [...] to iuż tám kto chce cżtąc náleść może. RejAp 88, 61; GórnDworz P2v; RejPos 138v; KuczbKat 270, 275, 315, 335; Lecż proſzę ćię cżytay ſobie ſam to co tám dáley ſtoi CzechRozm 7, 116; NiemObr 76, 155; PowodPr 79.

»co(ż) (jeszcze) dalej (mowi, powiada, przydawa itp.)?« [szyk zmienny] (30): to wſſyſtko ſye w onym ſlowku/ ſkończenya zámyka. Co dáley? KromRozm III H2, G7v, H2v; KrowObr 124v; Coż dáley ten Apoſtoł ſwięty po thym płácżu ſwoim o pocieſze ſwoiey powiáda? Otho ſłuchay RejAp 52, 33v, 52v, 90, 128v, 140v (11); RejPos 146v, 222v, 327v, 328, 329v (12); RejZwierc 127 [2 r.]; A co dáley Dániel przydawa NiemObr 170.

»(po)słuchaj(że), patrzaj(że), (u)słyszysz, przypatruj się, uważaj(że) (co, jak) dalej (mowi, powieda, pisze itp.)« [szyk zmienny] (105 : 33 : 15 : 3 : 1): PatKaz II 50; MurzHist G2v; I ieſztze dáley ná drugim mieyſcu w wáſzych właſnych kxięgach/ poſluchay co mowi tenże Doktor. KrowObr 14, 56v, 144v, 161v, 206; Prot A4, A4v; Słuchayże co iuż tu dáley Ian ſwięty w texcie o Pánu náſzym powieda RejAp 9; Pátrzayże co dáley Pan wſpomináć racży RejAp D8v, 10v, 50, 95, 109, 111 (62); RejPos 67v, 276, 298v, 314, 318 (74); VWażayże dáley co ten dobrotliwy Pan ieſzcże ktemu vcżynić racżył RejZwierc 4v, 139v, 140; ModrzBaz 127v; CzechEp 347, 348, [400]; NiemObr 85, 107; KochWr 37; WysKaz 26; CiekPotr 42.

Zwrot: »pojść, postąpić, postąpienie dalej« [szyk zmienny] (34 : 25 : 1) Ale temu daymy pokoy ná ten czás. Poidźmy dáley. KromRozm I G3; Ale podzmy dáley do drugiey tzęśći do náuki Páná Kryſtuſowey y iego zwolennikow. KrowObr 42v, 54v, 91v, 92v, 94v, 96 (21); RejWiz 9v; OrzList c2; OrzRozm E3v, Fv; Metabasis, Transitio, Przeſtąpienie/ dáley poſtąpienie/ przeminienie/ Przeście/ gdy w mowie oznáymuyemy o czymeſmy mówili/ á o czym daley mowić będźiemy. Mącz 219b; SienLek 25; Tu dáley Apoſtoł poſtępuie do drugich znákow beſtiey tey y ſpraw iey ná ziemi. RejAp 115, 46v, 47, 49, 107v, 125; GórnDworz B2v, X6, Z2; GrzegŚm 3; MycPrz I B; CzechRozm 110v [2 r.], 128v, 163v; Ale iuż nárzekánia doſyć: podźmy dáley [pergamus ad alia]. ModrzBaz 31v; CzechEp 163, 186, 211, 264, 279 (8); NiemObr 58, 61, 92, 135; GórnRozm G3v; WujNT przedm 20; WysKaz 15; PowodPr 47.
c. O kontynuowaniu rozpoczętej czynności; nadal, w dalszym ciągu; amplius, ultra Mącz, Cn, Vulg, PolAnt, Modrz; diutius Mącz, Cn; longius Mącz [tylko w comp] (665): A yako bąndzieczie tą rzecz daliey dzierzecz, abiſczyą liſtem ſwoym donaſ napiſawſſy oſnoimyly. MetrKor 46/118, 34/268, 37/2v; BierEz H4; Iuż wy ludzie nábornij [!] o Iezu Kriſtowé mlodoſcij/ tym równé rzecży rozmyſlaycie daley OpecŻyw 35v; PatKaz III 153; LibLeg 11/43v; Ale cżemuſz iuż y ſiebie mam daley fraſować RejJóz O5v; ZapWar 1548 nr 2668; Możećż ſie y pużką doſtać Będzesli daley ſwiegothać. RejKup m7, b5v, e7, f2v, f8; BielKom G; A gdźieby onego fantu ku opłáceniu nie sſtawáło/ ma dáley perſonę fantowáć. GroicPorz dd2, aa4, kkv; RejWiz 119v, 120v; Leop Eccle 4/7; LeszczRzecz A3; RejFig Dd3; BibRadz I 273v, Mar 14/41; ieſli dáley będziem ſłyſzeć głos Boży/ nie będzyem żywi BielKron 32v, 58, 216, 230v, 463v, 467v; Exuere obsequium, Nieposłuſznym dáley być. Mącz 433c, 8b, 52d, 306a, 310a, 476a (9); RejAp 178 [2 r.]; Cżekał pan Koſtká/ iżby dáley mowił pan Boiánowſki GórnDworz X5v, Ii8v; GrzepGeom B3; RejPos 286; KuczbKat 430; RejZwierc 30v [2 r.], 43v; Wybáwiłći nas wybáwiciel náſz z niepráwośći náſzych/ nie przeto ábychmy w nich dáley żyć mieli RejPosWstaw [213]v; CzechRozm 106v, 113v, 117, 123, 174v; Ieſliby ták było/ proznoby was dáley zwáć ludźmi ModrzBaz 143v, 4v, 9v, 86v; woleli vſtá zámknąć á niżli o tjm dálej mowić. SkarJedn 100; Calag 198b; SkarŻyw 516; StryjKron 472, Iákom tedy áż do tąd/ ták y dáley Hieronimá náśládowáć będę. CzechEp [401], 230, 311; KochJez A3; KochFr 16, 108; gdy mię [szatan] dáley doiezdża/ y ſkárży na mię/ iáko ná grzeſzniká/ tedjnim wzgárdzę ReszPrz 52; WerGośc 205; GórnRozm C3v, E2v, K; KochWr 35 [2 r.]; ActReg 63, 113, 134; GostGosp 62; GórnTroas 30; KołakCath B3; WujNT Matth 26/65, Rom 3/7, 6/2, s. 615; SarnStat 1150; KmitaSpit B4, C3; Bo ſtan Rycerſki Pánem: wſzytkie inſze mu hołduią: y iuż też daley wytrwáć trudno PowodPr 77, 5, 36, 67; CiekPotr 59; PaxLiz C3; KlonWor 80.

Z czasownikiem zaprzeczonym; odtąd, więcej, wcale [w tym: już dalej nie (128), nie chcieć dalej (+ inf) (40), nie moc dalej (+ inf) (54)] (337): Owa kmieć bárzo podbieżał/ A iuż dáley ſzcżeśćia niemiał BierEz N2v, B3v, L2, N2v, Q2v, S3 (7); A Iezus vkuſiwſſy oné gorzkoſci/ niechciál daley pitz. OpecŻyw 149v, 110v, 125v, 126, 137, 156v (12); MetrKor 40/813, 823; Niemogł ſie yuż dalieý Iozef powćiągnąc przed wyelkoſćią tych ktorzy przed nym ſtali HistJóz D4; FalZioł IV 57b, V 32; BielŻyw 10; naſz pan bog nyeraczi daley naswyczie [!] chowacz LibLeg 7/36v, 11/47v; A niechać niebędzie daley pamiątka ludu Iſraelskiego [et non memorent nomen Israel ultra] WróbŻołt 82/5; RejPs 73v, 117v; RejJóz O7; HistAl B3, L; yvz daley pan Viernosz nyma any bendzie mogł przeczywko xyędzv oborskiemv postempovacz any czynycz. ZapWar 1550 nr 2665; KromRozm I B2, B4, D2, N4 [2 r.]; MurzHist C3v, Dv, Gv, Iv, I2 (7); MurzNT Matth 22/46, Ioann 4/1, 8/11, 17/11; KromRozm III D2; Diar 57; Możeſz nie być dáley w tákiey trwodze BielKom G5, E8, F6, G5v; LubPs Q, R3 [2 r.], S5v, T3v, hh5v, hh6v; GroicPorz z2, z4v; A kto zbieży álbo vćietze od kośćiołá ſwiętego krześćijánſkiego/ tákowy iuſz dáley nieieſt tzłonkiem iego KrowObr A3, B4, 2, 149, 192, 240; RejWiz 131v, 135, 142; Leop Ex 14/13, Num 11/25, 1.Reg 5/7, Ier 44/22, Matth 5/13 (6); OrzList h4v; UstPraw Cv; RejFig Bb6; rádſzey mię zábiy ábych iuż dáley nie pátrzył ná ſwoy żal. BibRadz Num 11/15, I 4a marg, Gen 8/20, 17/15, 35/10, Is 25/2 (25); OrzRozm Bv, H3, O2; Tegoż roku Mázowiecka Sláchtá przećiw Annie kſiężnie [...] ſie wzburzyłá/ á ná przełożeńſtwie dáley iey nie chćieli mieć BielKron 416v, 65, 145, 199, 246, 444v (40); Desine ei succensere, Nie gnieway ſie dáley nań. Mącz 395c; Rogat ut id facere desistant, Prośi áby przeſtáli/ áby tego dáley nie czinili. Mącz 396d, 91a, 229d, 315d, 362a, 395c (11); SienLek 36v; LeovPrzep G4 [2 r.]; GórnDworz N7, P3v, S8, Aa, Iiv (6); day mię ná służbę/ bo tu dáley niechcę przebywáć HistRzym 34, 25v, 27; RejPos 2, 27, 190v, 243v, 293 (13); BielSat I4v; GrzegŚm 20; HistLan Bv; RejZwierc 158, 165, 241, 266v; KochMon 23; WujJudConf 205v; RejPosWstaw [213]v, [1102]v, [1433]; BudBib Iob 7/10, Tob 14/10, Eccli 35/20; MycPrz I C2; Strum A4; BudNT Luc 20/40, k. Ii6; CzechRozm 58v, 66v, 110v, 116, 120 (14); PaprPan B, H3v, Dd4v, Eev, Gg2; nádźiewałbych ſię/ żeby tákiemu podeyrzeniu mieyſcá dáley żadnego niebyło [nullum deinceps locum fore] ModrzBaz 124v; SkarJedn 127, 185, 298, 404; Nie władnę dáley ſobą/ nie ieſtem ſwoiá. KochOdpr Dv; Oczko 13v; KochPs 44; Iuſz dáley mocy mieć nie będzieſz/ á to twárde ſerce odmienić muśiſz SkarŻyw 21; rádzili Krolowi ábj ſobie ſromoty dáley nie cżynił. SkarŻyw 76, 21, 41, 93, 263, 271 (22); CzechEp 23, 93; NiemObr 40; KochFr 17, 48; KochDz 106; KochPhaen 6; KochSz A2v; gdy zá łáſkáwe ſtáránie pánu Mácieiowſkiemu dźiękowáć pocżął/ wſtrzymáć dáley śmiechu drudzy nie mogli/ rzecż ſię wſzytká odkryłá. WerGośc 250; BielSjem 3, 15; KochTarn 78; dáléy ćię nie czekam PudłFr 15, 45; ArtKanc D9v, Nv, P18; GórnRozm M2v; PaprUp D2; ActReg 53, 86, 103; KochFrag 14, 24, 27; RybGęśli Dv; WujNT 717, 773, 836, Apoc 18/22, 20/3 (20); JanNKar A3v; SarnStat 78, 139, 487, 489, 558 (14); SiebRozmyśl A3; PowodPr 24, 58; SkarKaz 4b, 420a, 485b, 487a; CiekPotr 54; GosłCast 49; PaxLiz D3v, E3; SkarKazSej 707b; KlonWor 14; PudłDydo A3v. Cf »dalej nie (za)bawi(a)ś się«.

W charakterystycznych połączeniach: dalej cierpieć (18), czekać (6), czynić (12), dzierżeć (9), mieszkać (3), mowić (28), odkładać (2), odłożyć (2), odwlec (2), pomknąć (4), przebywać, pytać (12), słuchać (5), służyć (4), trwać (2), wiedzieć (5), (w)strzymać (3), wytrwać (8), wytrzymać, znosić (3), zwać (4), żyć (3); jeszcze dalej (3).

Zwroty: »dalej nie (za)bawi(a)ć się« = nie zajmować się czym, nie trudzić się; nie tracić czasu, nie zwlekać [szyk zmienny] (7): A iuż idź/ bo my mamy też co cżynić s ſobą/ Dáley ſie nie możemy iuż zábáwiáć tobą. RejWiz 142; MycPrz I Bv, II B2v; Ian był z ſtrony mocy y duchá Eliaſzem [...] o cżym iż ſie iuż mowiło w rozmowie ſiodmey/ przeto ſie tu dáley tym báwić niechcę. CzechRozm 147v, 121, 223v; SkarŻyw 62.

»dalej rzecz prowadzić, prowadzący, wyprawować« = praefari, prosequari Mącz [szyk zmienny] (7 : 1 : 1): Mącz 119a, 392a; á wſzytcy hneth ięli go nágrzewáć/ áby dáley o they miłośći rzecż prowádził GórnDworz L18, K, Ff5v; wrácam ſię do Dyonizego, ták dáley rzecż ſwą prowádzącego. CzechEp [402], [379], [401]; NiemObr 107.

α. O kontynuowaniu rozpoczętej podróży (103): Gdy przed miaſtem bylo/ Iozeff niedopuſcil onym ludziom ijdz s nijmi daléy/ ale [...] pożegnál ié OpecŻyw 30v, 168, 168v; FalZioł I 13d; BielŻyw 152; March2 Xv; LudWieś A2; A Potym z onąd iádąc dáley weſzli w puſtynie wielkie/ gdzie było zimno á ciemnoſć wielka HistAl Iv, D3v, [I3], K8v, L, L3v (7); MurzNT Luc 24/28, Ioann 6/67; Idzye dáley przez pole áli cżłowiek orze/ Ná twárdey iákieyś zyemi ledwe trawę porze. RejWiz 125v, 34, 64v, 108v, 110, 126 (10); A wyſſedſſy z ćiemnice/ weſfli do Lidiey/ y vyźrzawſſy bráćią ćieſſyli ie/ y ſſli dáley [consolati sunt eos et profecti sunt]. Leop Act 16/40; RejFig A4, Dd4v; Y gdy dáley iechali w drogę [dum irent per viam]/ przyſzli do niektorey wody BibRadz Act 8/36, 1.Reg 30/21, Ier 3/17, 2.Mach 8/26, Luc 24/28, II 49c marg; Płynąc dáley/ minęli cżterdźieśći y ſiedḿ wyſpow/ ku ktorym ich okręty nie mogły bliſko przydź. BielKron 442, 226v, 373, 441v, 442, 448 (21); Progredior, Poſtępuyę/ dáley ydę przedſię. Mącz 148a; Longius prosequi veritus, Nie śmiał go dáley gonić. Mącz 386a, 14c, 55c, 287c, 396b, 477d (10); Y rzekł puſtelnik Anyołowi: Niechcę dáley ſtobą chodzić/ miey ſie dobrze. HistRzym 29v, 63v [3 r.], 65v [2 r.]; RejPos 67v, 324; BielSat I4v; RejZwierc 30v, 170, 175 [2 r.]; BudBib I Cv; iuż ty tu zoſtań/ á ia dáley ruſzę HistHel D2v; Dáliey iecháć. Pergere. Calag 199a; SkarŻyw 50, 101, 188; MWilkHist Ky; A zebrawſzy wielkie woyſká/ ciągnął dáley Morzem do Greciey/ gdzie Nicomedią y Heracteą [...] obległ y opalił StryjKron 121, 26, 81, 447, 677 [2 r.]; KochJez Bv; BielSjem 15; Od tego czáſu wiele vczniow iego odſtąpiło názad y dáley z nim nie chodźili [et iam non cum illo ambulabant]. WujNT Ioann 6/66[67], Luc 24/28, s. 395 marg, Act 8/36; WysKaz 11; SarnStat 1071, 1264; KlonFlis D2; Ieſli dáley niechcę iść/ prożno mię w tym winiſz. KlonWor 80.

W charakterystycznych połączeniach: dalej ciągnąć (11), gonić (2), iść (47), jechać (10), płynąć (6), pojść (2), puścić się (3), ruszyć (się) (2), wędrować (2), (wy)chodzić (9).

[Niektore przykłady można też interpretować przestrzennie jako znaczenie 1.]
β. W znaczeniu ‘i tak dalej’, ‘i temu podobnie’; deinceps Modrz [zawsze w połączeniu: i dalej] (119): Ia kom ya przsyna Mego Mikolaya nyeposczwal dw owczu ytrzeczego Barana ytesz yako drugych nyepothlukly pszy Gwalthem ydaley pothla poszw thakomy pomosy bok. ZapWar 1506 nr 2035, 1517 nr 2198, 1518 nr 2211, 1523 nr 2326, 1531 nr 2432, 1541 nr 2604 (95); Sigmunth sbozey mylosczy krol polsky. wyelky kxyądz Lythewsky, Ruſky prusky y daley pan y dzyedzycz. MetrKor 34/133; LibLeg 6/160v; Naprzod á nawięczey maſz obacżyc iakiey ieſt barwy vrina/ to ieſt ieſtli cżyrwona/ albo biała/ albo żołta/ albo cżarna/ y daley. FalZioł V 1v; KrowObr 227v; BielKron 280, 282v; SienLek Tv, T2; Com ia powiedział o cżáſie/ o mieyſcu/ y dáley/ tho ſie do káżdey iney rzecży zgodzić może GórnDworz N7v, Ee2, Ee3, L16v; Potym ſą Figury o piąći węgłách/ o ſześći wągłách/o śiedmi węgłách/ y dáléy. GrzepGeom D2v; Rozgá ſpráwiedliwośći/ rozgá Krolieſtwá twego/ etć. y dáliey. BiałKaz E3v, D4v; ModrzBaz 57v, 121v; SkarJedn 344; StryjKron 71; GórnRozm Iv; GostGosp 156; WujNT przedm 29; SarnStat 982; Drudzy náſzę miłą oyczyznę Koronę Polſką/ więcey niż ſtokroć w kráiách Ruſkich/ Litewſkich/ Lubelſkich/ y dáley puſtoſzyli VotSzl Bv.
3. W określaniu miary i siopnia (863):
a. Uintensywnia znaczenie wyrazu, do którego się odnosi; znacznie, bardzo, o wiele; multo, multo magis, quanto Mącz, Cn, Vulg, PolAnt, Modrz; longe, nimio Mącz, Cn; impendio, infinito, permulto, plus, valde Cn (831):
α. Z przymiotnikiem, przysłówkiem i zaimkiem (761): W káżdym ſnádnie oglądaſz moc y ſpráwę dziwną/ Ná wſzem iednę od drugyey dáleko przećiwną. RejWiz 113, 179v; pánowie Polſcy [...] dáli im [Tatarom] pokoy gdyż nierowny dáleko pocżet ludźi mieli. BielKron 400; RejZwierc 39; w woyſzcże ſwey kápłany máiąc/ y od nich błogosłáwieństwo y rozgrzeſzenie biorąc: huffy nieprzyiaćielſkie dáleko lidzbą y mocą nierowne/ ſtárli y śiłę ich rozſypáli SkarŻyw 358; OrzJan 80.

W połączeniu ze stopniem wyższym przymiotnika i przysłówka [w tym: z przymiotnikiem (269), z przysłówkiem (387), w pozycji przed wyrazem określanym (624), po wyrazie określanym (32)] (656): Dálekoć on więcey ſzkodzi BierEz K2, B, B2v; OpecŻyw 41v, 50v, 150v; PatKaz I 9v, 14; O daleko to bylo ſzluſznyey dacz tą laſką nyeuynnego począczya ſwey myley matcze PatKaz II 73, 54a, 66v; PatKaz III 113, 143; MetrKor 38/502; Drugi rodzay ieſt iego daleko ſwietleyſzy/ á barwy ciemnieyſzey FalZioł IV 50a, I 10c, 116a, V 21a, 31, 35v (7); BielŻyw nlb 8; GlabGad K2v; Po ſmierci Otomanowey naſtał iego ſin Archanes [...] wſmiałoſci oyczu podobien/ ale w rzecżach walecżnych daleko ſprawnieyſzy. MiechGlab 65, 10; WróbŻołt aa5; RejPs 29, 99, 107v; SeklWyzn d4v; LibMal 1548/ 144v; daleko niemneyſze [!] á niepodleyſze W. M. pamiątki potomkom ſwym poſſobie wiekuiſte zo ſtawy SeklKat A2v, A2; HistAl L2; KromRozm I C2v, C3; MurzHist G4, P4v; MurzNT Matth 6/30, Mar 9/41, Ioann 4/41; dáleko ćyęſſſſa y ſroſſſſa kaźń/ niżli śmyerć. KromRozm II m, m2v; KromRozm III B, B7, M7v, N4 [2 r.]; yeſli yáko Cicero powiadá/ nye należy bárzo ná nieprziyacyoły ſie gnyewáć/ dáleko wyęcey to ma być/ áby rodzicy myernie ſie gnyewáli ná dzieći ſwe. GliczKsiąż G2, F, G2v, K4v, N4; LubPs Y2, Z3, Z4; Drugi záſię krzyż ieſth duſzny/ dáleko ćięſfży/ ániſz ten pierwſzy KrowObr 238, C, 94, 101v, 160, 216v (12); A práwieby mogł názwáć ſwiát klatką ſzalonych/ Gdyż ich ná nim dáleko więcey niż ćwicżonych. RejWiz 20v; złoſnicá oná/ Dáleko w więtſzey wadze/ niż pocżćiwa żoná. RejWiz 140, 39, 60v, 92v, 98v, 179; Okrutnie wielka wielkość ludzi tám ieſt/ á dáleko więtſzego zroſtu niżli my [nobis statura procerior] Leop Deut 1/28; dáleko lepiey [multo melius] ieſt nieſlubowáć/ niżli ſlubowawſſy obiethnicy doſyć nieudziáłáć. Leop Eccle 5/4, Ex 14/12, 2.Reg 4/11, 12/8, 2.Par 32/7, Gal 1/14 (11); RejFig Bb2; BibRadz I *2, 43c marg, Is 36/12, Hebr 12/25, Petr 1/7 (16); OrzRozm Lv, O2v, Q3, Q4v; BielKron 213, 315, 402, 455v; GrzegRóżn L3; KochSat A4v; wzdam daleko prziſtoinieyſza rzęcż yeſt/ milcżeć niżeli mowić. KwiatKsiąż C2v, D4v, F3, O4v; Multum illi terra, plurimum mari pollent, Przemożni ſą ná ziemi/ ale dáleko przemożnieyſzy ná morzu. Mącz 308b, 13c, 74d, 170a, 283d, 368a(43); SarnUzn B6, E5v, H2v; SienLek 3v, 32, 103, 119, 120 (6); RejAp D8, 15v, 79v, 87v, 107 (6); teráznieyſzy wiek dáleko obfitſzy ieſt niecnoty wſzelákiey/ niż on/ kthory chwalą ſtárcy GórnDworz H8; gorącze kniemu [Bogu] ſerce: ktore ácż káżdy cżłowiek mieć powinien/ ále Krolowie/ Kſiążęthá dáleko bárziey GórnDworz Hh6, G3, Iv, M2, Gg4, Hh3 (30); HistRzym 20v, 23v, 94v; RejPos 37, 105v marg, 166, 209v, 266v (9); RejPosWiecz3 98v; BiałKat 218v; GrzegŚm A4, 6, 36, 61, 66 (7); Wſzákoż ſie ći dáleko gorzey máią z nimi/ Co ſą ich niewolniki mogąc być wolnemi. HistLan E3v, E3v; A dáleko ieſt lepiey śiedźieć w więźieniu/ niżeli być w wiekuiſtych mękąch [!] Piekielnych KuczbKat 334, 25, 70, 255, 270, 300 (7); RejZwierc 58v, 70, 81, 136, 144v (17); WujJud 43v, 50, 56v, 183, 227v (11); WujJudConf 37v, 60v, 177, 192; RejPosWstaw [413], [1102]v, [1103]; BudBib I Cv, 2.Par 6/18, Sap 8/5, Is 56/12[11], Eccli 20/2, 29/.16; MycPrz I B4v; BiałKaz K2v; BudNT przedm b8v, c5, c6v, Philipp 2/12, Hebr 12/9 (7); CzechRozm 64v, 91v, 106v, 146v, 151v (22); PaprPan A3v, E4, L3; ſam co mowi/ máło tego rozumie/ á owi co słucháią/ dáleko mniey [multo minus]. ModrzBaz 28v; dáleko więtſze [multo ampliores] y obfitſze pożytki przychodzą zſpráwiedliwośći/ niżli z woyny. ModrzBaz 137v, 5v, 8v, 13, 17v, 37v (32); SkarJedn 8, 12, 23, 79, 174 (16); ná świećie Mniey dobr dáleko/ niżli złych przypadkow. KochOdpr B2, Bv, B2; A po śmierći tego Ceſarza/ náſtał ſyn iego Konſtántyn piąty [...] ieſzcże dáleko gorſzy. SkarŻyw 298, 2, 3, 13, 16, 127 (50); StryjKron 59, 61; CzechEp 28, 80, 90, 155, 281 (10); CzechEpPOrz **2v, **3; NiemObr 81; KochFr 8, 41; KochPhaen 9; ReszHoz 133; ReszPrz 42, 49, 61 [2 r.], 72; pijánice ſą nád beſtye dáleko nierozumnieyſzy y ſproſnieyſzy. WerGośc 241, 259; KochPieś 37; Będźiem ſobie v ogniá śiedźiéć przy kominie: Y cudniéy nam dáleko noc niżli dźiéń minie. PudłFr 31, 42, 70, 72; BielRozm 29; GórnRozm C2, Ev, E3v, F3, H2v (13); KochWr 30; ZawJeft 5, 32; Calep 509b; GostGosp 16; Phil F4, Q; KochCz A3v; OrzJan 6, 15, 38, 80, 135; LatHar 246; KołakSzczęśl B2v; Azaśćie wy nie dáleko ważnieyſzy niż oni [nenne vos magis pluris estis illis]? WujNT Matth 6/26, s. 262, 274, 306, 417, Hebr 12/25 (65); WysKaz 4, 8, 9, 42; JanNKar Dv; SarnStat 4, 46, 165, 228, 585 (9); GrabPospR N3v; PowodPr 3, 7, 11, 13, 17 (13); Toż będźie przed tym ſądem/ niezmierne y dáleko bez przyrownánia ſtráſzliwſzym obyczáiem/ gdy nie iedná część máła świátá/ ále wſzytek ſtroſkány y ná ſąd ten záwołány będźie. SkarKaz 5a; dáleko po tyśiąc kroć gorzey/ mylić ſię ná tym w ktorym wſzytkę nádźieię pokłádáć mamy SkarKaz 273b; Ná ohydę mężoboyſtwá/ włożył P. Bog dáleko śiedmioráko więtſze karánie ná drugiego [...] mężoboycę SkarKaz 314b, 41a, 119a, 121a, 157b, 517b (25); VotSzl B4v, Cv, C2, D3, E4v; CiekPotr 33; SkarKazSej 657a, 660b, 685b, 686a, 691a (9); SkorWinsz A2v; KlonWor 32, 41. Cf »jako daleko«.

W charakterystycznych połączeniach: daleko barziej (3), gorszy (11), gorzej (5), lepiej (54), lepszy (21), mniej (34), mniejszy (6), więcej (229), więtszy (61); dobrze daleko trwalszy.

Fraza: »daleko (to) pilniejsza« [szyk zmienny'] (4): Páſtuch s kuchárką woła/ zápłáć pánie myto/ Nie do tegoć mi teraz boday cie zábito. Dáleko to pilnieyſza co ieść do nowego RejWiz 12v, 174; czego inſzego pilnowáć więcey/ niżli tylko tego czymby ſie oczy nápáſły/ pilnieyſza dáleko czymby ſie vmyſł nápáſł RejZwierc 20 v, 21.
Wyrażenia: »daleko in(ak)szy, inaczej, iny« = diversior, diversus, longe aliter Mącz; multo aliter Mącz, Modrz [szyk 43 : 1] (27 : 16 : 1): RejPs 123; MurzHist F2v; KromRozm III I6v, 07; RejWiz 27; mądroſć Boża okazána w słowie iego dáleko ieſt inákſza/ ktorey náſláduią wierni BibRadz I 123c marg; OrzRozm K4; dáleko ſie inácżey rzecż miáłá BielKron 232, 203; Mącz 197a, 236b, 240d, 487d, 488a; dáleko w inym zmyſle niżeli oni vżywał tych ſłow záwżdy Koſcioł Boży SarnUzn Bv; RejAp 80v, 116, 181, 18lv; RejPos 32; Krotkoć dziatki oycowſką miłość pámiętáią/ Y dáleko inácżey im ią oddáwáią. HistLan A3; WujJud 55v, 57, 70v marg, 252, 252v (8); RejPosRozpr c3v [2 r.]; BudBib I Cv, C2, Tob 14/7; BudNT przedm d3v; co dáleko ieſt rzecż inſza/ á táka ktorey trudno tym nápráwić CzechRozm 153, 25, 258v; ModrzBaz 66; CzechEp 316; NiemObr 83; ReszList 153; Czuie to bowiém dobrze/ żeby mu przyſzłá ſpráwá dáleko z inſzémi iudźmi/ niż ná ón czás byłá OrzJan 81; WujNT przedm 24.

»jako daleko« [w tym: cum av comp (35), cum ai comp (6)] = o ile, do jakiego stopnia; quanto magis Modrz, Vulg; quanto Modrz (46): Leop Luc 11/13; Ieśliżeć ſámego goſpodarzá Beelzebulem názwáli/ iákoż dáleko więcey domowniki iego? BibRadz Matth 10/25, Ez 15/3, Hebr 9/14; GrzegRóżn J4v; Mącz 430a; GórnDworz Bb4; RejPos Wiecz2 94; WujJud 71; O iáko dáleko lepiey ieſt [quanto haec melius] áby tego dźiatki niewiedźiáły ModrzBaz 12; A ieſliże ludźie prośći/ ktorzi śię w pochlebcách kocháią/ słuſznie máią być gánieni/ o iáko dáleko Pánowie zwierzchni więcey [quanto magis]? ModrzBaz 17v, 18, 20v, 25v, 46v, 72v (13); CzechEp 22, 201, 244; Obacżyłby [...] iáko dáleko inákſzym ſpoſobem/ obchodźi ſię pan Bog wſzechmogący/ z dziatecżkámi ſwymi NiemObr 83, 59; WerGośc 259; LatHar 330; A iákoż dáleko ważnieyſzy ieſt człowiek niżli owcá [quanto magis melior est homo ove]? WujNT Matth 12/12, s. 204, Luc 11/13, 12/24, Rom 11/12, Hebr 9/14 (14); WysKaz 24; JanNKar D; PowodPr 16.

»jakoż [= w jaki sposób] nie daleko więcej« = quo modo non magis Vulg (4): chcąc to zmyſloną communicácyą idiomatum nágrodźic/ iákoż nie dáleko więcey/ my tego cżynić mamy/ wiedząc o prawdźiwey ſpołecżnośći/ oycá niebieſkiego z ſynem iego miłym. NiemObr 119, 72; Phil B; A ieſlić poſługowánie śmierći literámi wyráżone ná kámieniách/ było we czći [...] iákoż nie dáleko więcey poſługowánie duchá we czći będźie [quo modo non magis ministratio spiritum erit in gloria]? WujNT 2.Cor 3/8.

»daleko rozny« [w tym: od czego (42)] = maxime diversus, totus diversus, multum differens Mącz; longissime disiunctus Modrz [szyk 46 : 9] (55): muśiſz odpowiedziec/ iż ſą rzetzy rozne dáleko od ſiebie. KrowObr 142; BielKron 452; GrzegŚm N4; KwiatKsiąż Gv, O3; Maxime diversi inter se, Dáleko ſą od ſiebie rózni. Mącz 487d, 236b, 276d, 379c, 430a, 487d; RejAp 110, 124 [2 r.], 143; Káſtiglio [...] piſał Włochom ktorich obycżáie ſą od náſzych dáleko rozne. GórnDworz Bv, O6v, P5v, P7v, Dd4; RejPos 4v, 104v, 105, 116, 120v (13); Chrzeſt y świąthość Ciáłá Páńſkiégo w niektórych rzeczách/ ſą ſobie podobné. w niekthórych dáleko rózné. BiałKat 316, 316, 328v; RejZwierc 18, 52, 91v, 195v, 240v (8); WujJud 9v; Lecż naſz ięzyk dáleko ma inſzy á rozny ſpoſob mowienia od Lacinſkiego BudBib I Cv; ModrzBaz 66v, 74, 102; Ale rozna dáleko rzecż ieſt/ ſamemu ſobie więzienie zádáć/ á v drugiego więzniem poniewolnie być.SkarŻyw 473; KochWr 39; OrzJan 93; JanNKar C4v, D; PowodPr 41.

β. Z czasownikiem [w tym: przed czasownikiem (63), po czasowniku (7)] (70): vźrzáł iż mu daleko miary niedoſtáwało ForCnR D2v; wſzakże wilkoſć daley ſie wſciąga niżli do pirwſzego ſłopnia. FalZioł I 68b; RejPs 90v; RejKup Cc; Boc zapráwdę kto śię wedle tego znaczy/ na prawdę ſłowá bożego nic niedbaiąc/ daleko vchybi MurzNT 28v; KromRozm III P5v; GroicPorz m2v; Albo owi kwartarze/ co tu wam ſzynkuią/ Dáleko nie dolawſzy/ ná tram przypiſuią. RejWiz 162v, 123v; OrzRozm Tv; ieſzcże dáleko możem nie przyrownáć ſyná Kámbiſeſá oycowi Cyruſowi. BielKron 114, 81, 114; Non est item quam dudum, Nie ták teraſz ýáko przed tym, Dáleko ſie zmieniły obyczáyé. Mącz 337d, 117a, 124a, 207b, 477d; ony ſłowá cżłowieká onego mizernego dáleko [się] z onemi ſłowy prawdziwemi Páńſkiemi nie zgadzáią. RejAp 179v, 116; GórnDworz M7v, Ii8; RejPos 88, 214; ná dziale dáleko nas vpoſledzono. HistLan A4v; KuczbKat 195; RejZwierc 14v, 69, 119; RejPosRozpr b3; CzechRozm 170, 226v; Właſny Ankus krol Rzymſki bo pokoy miłuie/ Ale go wżdy fortuną dáleko celuie. PaprPan Cv, E2v; ModrzBaz 76v; CzechEp 253; WerGośc 265; KochPieś 26; GostGosp 169; Odpuſzcza grzechy Máriey Mágdálenie/ przekłádáiąc ią dáleko nád Pháryzeuſzá WujNT przedm 35.
Zwroty: »daleko przechodzić (a. przejść) [= przewyższyć] [kogo, co]« (9): ktora oſiádłosć wſſytkye inſſe dobrá á ochędożeńſtwá dáleko przechodzi GliczKsiąż C6; [przodkowie nasi] pracą á cżuynośćią w Rzecży poſpolithey y w ſpolney miłośći/ dáleko nas przechodzili. BielKron 333, 114; KuczbKat 1, 115; WujJud 71; SkarŻyw 119, 388; wiárá Chriſtuſowá [...] wſzytkie náuki ludzkie dáleko przeſzłá y zwyćiężyłá WujNT 140.

»daleko przewyższyć [kogo, co]« = multum excellere, plurimum praestare Mącz (5): PItagoras mędrzec Samicki [...] wżdy oycza ſwego [dale]ko imienim przewyſſzył. BielŻyw 28; BielKron 271; Caeteris animantibus plurimum praestat, Dáleko przewyſzſza ynſze zwierzętá. Mącz 419b, 236b; WujNT 763.

»daleko uciec [= przewyższyć, zwyciężyć] [kogo]« = emicare longe Mącz (3): Nostri omnibus partibus superiores fuerunt, Dáleko ye náſzy vciekli/ więtſzy przodek mieli. Mącz 435a, 220c, 277b.

»daleko woleć« [szyk zmienny'] (6): FalZioł I 53d; By mię ziemia iuż pozarła. Daleko bych yeſcze wolał Niż bych wpiekle wiecznie gorzał. RejKup h2v; HistAl B5; RejWiz 105v; Certum est mori quam hunc pati lenomem in me grassari, Wolałbych dáleko vmrzeć/ niżli temu dáć ná ſobie przewodźić. Mącz 232b, 316a.

Wyrażenia: »jako daleko« (3): Tego tam nie wiem/ iaką przijazń z Niemcy macie Albo iako daleko ſobie dziś ufacie. KochSat A4; HistRzym 4v; Záś ſynowie ich/ iáko dáleko od oycowſkich cnot y godnośći wyrodźili ſię [quam altae virtutis patrum degeneres]? ModrzBaz [41]v.

»(nie) tak daleko« [szyk 3 : 1] (4): Móy ſye Autentyk ták dáleko nie śćiąga. OrzQuin M2; RejAp 10v; CzechRozm 187; Nie ták dáleko zákázuie krewnośći SarnStat 600.

b. O przekraczaniu lub ustalaniu pewnej liczby, miary, albo zakresu czynności; więcej [tylko w comp] (32): ſamego Káźimierzá krolá dar koſztował daley niż ſtho tyſyąc złotych. BielKron 375v; Wiem iednego/ ktorego we dwoie ábo dáley rázow ná wywolánie ſkazano. GórnRozm F4v; rani go kto iny/ á on wnet ná ſwego ſąśiádá/ [..,] choćiá on we czterdźieſtu y dáley milách ná on czás będźie/ rány opiſze. GórnRozm G3, I2v.
Fraza: »dalej nic« = nihil ultra Mącz [szyk zmienny] (28): tedj wam dawami mocz poſtępowania do svmmi czterech thiſſyeczi zlotich daley też nycz LibLeg 11/82v, 6/156v; MurzHist D4; A iż to obiecujecie, że to będzie strzymano od stanu rycerskiego nie dalej nie odmieniać w sprawach kościelnych Diar 58; A powinien ieſt ná Sądźie ſyedźieć do Południá/ dáley nic. GroicPorz 12; OrzList g; co ieſt Exekucya nie wiećie/ tylko iedno áby ſye mowiło á wołáło/ á nic dáley. OrzRozm B2, D4, H, H4v; Mącz 501c; GrzepGeom M4v; RejPos 70v; Nic też dáley iedno trąbić/ Cudze żyto z owſzem gnąbić RejZwierc [233], 28 [2 r.], 96v, 163v; MycPrz II C3v; SkarŻyw 459; CzechEp 86, 96, 223, 252; W cżym ſie niezgodzą/ zdánie ſwe powiecie/ Dáley nic: o co idzye/ ſámi wiecie. KochSz A4; ReszPrz 23; Dáléy niechcę nie od ćiebie. KochSob 68; CiekPotr 36.
4. W funkcji partykuły wykrzyknikowej [tylko w comp] (5): Bo iuż tám nie do rozumu áni do żadnego wywodu/ iedno iáko ſłowo wynidzie z gęby iego/ to iuż dáley do páncerzá á do ſzáble RejAp 82v.

Połączenia: »nuż dalej« (4): RejPos 305v; Nuż dalej, moja dziewko, niechaj znam i tego, Co to wzrostem pomniejszy od Agamemnona KochMon 26; OrzJan 9; Nuż dáley: wáſze ſzáty tákie cudzoźiemſkie/ Włoſkie ábo Hiſzpáńſkie ZbylPrzyg A3.

*** Bez wystarczającego kontekstu (19): Eatenus, Ták dáleko/ Ták wiele/ Poty. Mącz 98c; Peregre, Dáleko. Mącz 290d, 8b, 30d, 197a, 324c, 327c (10); Fern. Dáleko. Procul, longe Calag 191a, 191a; Porro ‒ Zaprawde dalei, naoſtatek Calep 823b; Vlterius ‒ Dalei. Calep 1133b, 64b, 612a, 784b, 852b, 1133a.

Synonimy: 1. nieblisko; 2. długo, pozno, dawno; 3. barzo, znacznie.

Cf DALECE, DALNO, NIEDALEKO

TK