[zaloguj się]
[pdf]

RANIĆ (210) vb pf i impf

pf (200), impf (10) [w tym: praes (8), impers, part praes act] OpecŻyw, CzechRozm, KochSz i znacz. 2.

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf ranić
praet
sg pl
1 m raniłem, -m ranił m pers ranilismy, -smy ranili
f -m raniła m an
2 m -ś ranił m pers
3 m ranił, rani(e)ł, jest ranił m pers ranili
f raniła m an
plusq
sg
3 m był ranił
conditionalis
sg
1 m bym ranił
3 m by ranił, by rani(e)ł
impersonalis
praet raniono
participia
part praes act raniąc
part praet act raniwszy
inne formy
fut i praes sg 1 - ranię; fut i praes sg 2 - ranisz; fut i praes sg 3 - rani; fut i praes pl 3 - ranią

inf ranić (15). ◊ fut i praes 1 sg ranię (2). ◊ 2 sg ranisz (1). ◊ 3 sg rani (54). ◊ 3 pl ranią (10). ◊ praet 1 sg m raniłem, -m ranił (8). f -m raniła (1). ◊ 2 sg m -ś ranił (1). ◊ 3 sg m ranił, rani(e)ł (61), jest ranił (2); ranił, rani(e)ł : jest ranił LibMal (3:2); ~ -ił (61), -(e)ł (2) LibMal (2). f raniła (4). ◊ 1 pl m pers ranilismy, -smy ranili (2). ◊ 3 pl m pers ranili (8). ◊ plusq 3 sg m był ranił (2). ◊ con 1 sg m bym ranił (1). ◊ 3 sg m by ranił, by rani(e)ł (26); -ił (24), -i(e)ł (2) MetrKor, ActReg. ◊ impers praet raniono (6); -ono (1), -(o)no (5). ◊ part praes act raniąc (1). ◊ part praet act raniwszy (5).

Sł stp: ranić, renić, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. (Z)ranić (człowieka lub zwierzę), zada(wa)ć ranę, trafi(a)ć (czymś) kogoś, ugadzając do krwi; vulnerare Miech, HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, Cn; sauciare HistAl, Mącz, Modrz, Cn; percutere HistAl, PolAnt; vulnus infligere Mącz, Cn; vulnus inferre JanStat, Cn; laedere, vulnus incutere Mącz; mutilare JanStat; consauciare, convulnerare, facere a. imponere a. infligere plagam, saucium facere, vulnus facere a. imponere a. impingere Cn [w tym: impf 3 r.; kogo (148), co (żywotne) (8), co (przen) (2)] (203): Iakom ya cziebie ranyl za poczathkyem thvoyem thak my bog pomozy y swiathi krzisz. ZapWar [c. 1535] nr 2551, 1522 nr 2276 [2 r.], 1524 nr 2156, 1528 nr 2386, 2418 [2 r.], 1529 nr 2367, [c. 1535] nr 2551, 1536 nr 2491; Gdy ſzcżukę inſza ſzcżuka rani, thedy go [okonia] ſzcżuka ſzuka: aby iey lizał onę ranę. FalZioł IV 42c; LibLeg 6/115v; Ktory by Execucy omieſkal czynicz, ktorybi tez tego proſtego rządu czloviek broni porval y dobyl, chocziaby tez kogo nieraniel, taki ma bycz gardlem karąn. ComCrac 18; kthoremu thoporkyem wgiſdbye okolo glowy ſchermowall y ſnacz malo nyeranyell. LibMal 1554/194, 1544/88v, 1545/103, 1546/123v, 1547/130v; HistAl B6, E4v, F8v, I2v; GroicPorz k3, hh3v; Leop 1.Par 11/20; Sługá wſzelákiego ſtanu gdy kogo ráni broniąc páná ſwego/ tákowemu ſłudze ten co go ránią y iego przyiáćiele zá złe mieć niemogą/ y też niemáią/ ále gdy by v ſądu dobył álbo ránił/ tákowy ná łáſce náſzey. UstPraw C4v; Pozwał Ian Piotrá iż go ránił ná vlicy/ Piotr wyznał iż Ianá ránił/ ále o to iż go też był Ian ránił pierwey UstPraw D3v; Bártoſz ſkárżył ná Andrzeiá o rány/ Andrzey ſię znał iż ránił niechcąc w żárćie UstPraw D4; Gdyby kto kordá dobył przed náſzym Rycerzem/ táki w łáſce Rycerzowey: á ktoby ránił/ tákiemu ręká ma być przebodźioná. UstPraw D4, B4v, D3v, D4 [4 r.], D4v [5 r.], I4v; RejZwierz 9v; A niektory człowiek wyćiągnąwſzy łuk ſwoy/ z trefunku ránił Krolá Izráelſkiego miedzy nity y páncerz BibRadz 2.Par 18/33; BielKron 58, 58v [2 r.], 86, 103, 125v, 237, 312v; Laedere ferro Ránić. Mącz 182c, 339b; GórnDworz S8v; Páchoł Kuffel piaſtuie/ miecżem ſie podpiera/ Choćia go nikt nie wśćiąga/ rzkomo ſie wydźierá. Aby Páná rátował/ bo go iuż rániono BielSat C4 [idem BielRozm]; ModrzBaz 31; Calag 576a; WerGośc 252; BielRozm 22; GórnRozm E3, G3, H [2 r.], H3, I [3 r.]; A Symon Piotr máiąc kord/ dobył go/ y ránił ſługę biſkupiego/ y vćiął vcho iego práwe. LatHar 729, 720; A tego wſzytkiégo przeſtrzégáć y pilnowáć máią ſłudzy Ich M. pánów Márſzałkow/ którym to poruczą: ná któré ktoby ſie tárgnął/ ábo vderzył á nie ránił/ ná ręce: á kto ráni/ ná gárdle ma bydź karan. SarnStat 17; Gdy kto ráni kogo broniąc ſwégo zywotá. SarnStat 620; Iáko máią bydz karáni, którzy w dóm, gdzie Sąd ieſt zbroię wnoſzą, bróniéy dobywáią, álbo kogo ránią. SarnStat 782, 16, 22 [3 r.], 29, 128, 170 [3 r.] (51); Krolá kto ránił/ á przedſię nie vćieka? Bogáſmy obráźili y Chryſtuſá vkrzyżowáli/ á przedſię ſię nie boiem? SkarKaz 7b.

ranić co [= część ciała] (3): OpecŻyw 113; (marg) Obráżonego mozgu/ známioná. (–) Kiedy mozg ránią/ ty ſą známioná: Rozum ſtráći/ oczy czyrwoné SienLek 146; A ſtrzeliwſzy pierwſzy ránił práwą rękę krolewſką. HistRzym 101v.

ranić z czego (2): Ktoby ſię tego ważył żeby kogo z ruſznice ránił ábo zábił/ tákowy ma być ſowitą winą karan UstPraw K2 [idem] SarnStat 500.

ranić przez co [= miejsce na ciele] (4): BielKron 229; powiedzą im [sługom] drudzy [...] iż ten/ á ten/ [...] páná im przez twarz ránił. GórnDworz S8v [idem] WerGośc 251; ActReg 160.

ranić w co (11): ya kom ya nyeranyl konya Czysshawego Slachethnego Stanyslawa spawlowycz w noga poslednya prawa ZapWar 1529 nr 2367, 1520 nr 2162; thamze na polyu [...] yeſth y [lege: ji, tj. Bobrka] wſchiią ranyl LibMal 1543/74; Trzeczyego ſlvzebnyka drahoſſa wobye rancze ranyono y wlocznyam ſklotho LibLeg 11/156v; HistAl E4v; A w tym cżáſu Mneſtrus Hektorá w vd ránił BielKron 57v, 252v; StryjKron 305; Ze Krzysztoph Zborowski [...] ranił Puginałem Slachcica wgłowę y przez twarz zwadziwszy się znim vstołu. ActReg 160; WujNT Mar 12/4; GDy kto Rycérzkiégo człowieká w nogę/ rękę/ álbo w nos ráni/ álbo go ochromi/ ma zá to dáć piętnaśćie grzywien SarnStat 617.

ranić czym (10): BierEz N2v; OpecŻyw 113; SMierć s Kupidem gdy ná noc w iedney budzie byli/ Ráno wſtáiąc więc ſobie ſtrzały odmienili. Potkáłá Smierć ſtárego/ ſtrzałą go rániłá/ Kupido też młodzieńcá RejFig Dd3; weźmie go [węża jadowitego] á wypuśći ſniego kreẃ/ pomázuie broń/ ktorą by namniey ránił wnet cżłowiek od niey vmrze BielKron 451, 234, 252v, 401v; Infligere securim, vel inicere, Siękierą [!] ránić/ śiekierę w łep wſzczepić. Mącz 378b; ActReg 160. Cf »mieczem ranić«.

ranić gdzie [= w miejsce na ciele] (2): ysh [...] any yemv wszyal wlocznyey a ny konya schywego yemv ranyl pod oko. ZapWar 1516 nr 2178; IEdnego vciekáiąc ná cżele ránili RejZwierz 24.

W charakterystycznych połączeniach: ranić głowę, mozg, rękę; ranić w głowę (3), w nogę (3), w nos, w palce ręki, w ramię, w rękę (w obie ręce) (4), w szyję, w ud; ranić przez twarz (4); ranić pod oko, na czele; ranić bronią, deką, ostrymi drewny, puinałem, siekierą (2), strzałą (3); ranić z rusznice (2); ranić broniąc swego żywota, (i)grając (2), niechcąc (2), śmiejąc się (2), z trefunku, w żarcie (2); ranić z przyczyny [jakiej], z rozkazania [czyjego]; ranić barzo (2), nieco, okrutnie (4), srodze; ranić na ulicy, w naszciu na dom, przy sądzie, w zwadzie (zwadziwszy się) (4).

W połączeniach szeregowych (10): ijż twego milego ſyna w domu Annáſſowym ganiebnie policżkowáno/ ij za wloſy niemiloſciwie rwáno/ po ziemi deptáno/ [...] zaſſyię go bito/ ij glowę iego oſtrymi drewny raniono. OpecŻyw 113; LibLeg 11/140v; gdi co ſyn záwini co iednobi mieli wręku bądź miecż/ bądź kiyec/ bądź bułáwę/ tedi tym zápámyętawſſy ſie karzą/ ták iż drugi ſyná zábiye/ drugi ráni/ álbo ſtłucże. GliczKsiąż G3v; UstPraw D; Vulnero, Ránić/ zádáć ránę/ vráźić. Mącz 511d; Bo Státut ieſt/ iż cżłowiek proſtego ſtanu/ ieſliby śláchćicá (ktoryby przycżyny z śiebie náśćia niedał) zábił álbo ochromił/ álbo ſrodze ránił/ da gárdło. ModrzBaz 71; bo zuchwálec wziąć może/ ránić/ náiecháć ná dom/ zgwałćić/ zábić/ ſpalić: [...] do prawá nie ſtánąwſzy/ odpowie [= zagrozi] ieſzcze onemu/ co go pozwáł GórnRozm B3v; A iesliby kto wdrodze wgospodzie albo na ktorymkolwiek inszym mieyscu [...] kapłankatolickiemu [!] Ministra Ewangelickiego albo Popa Ruskiego zabieł, ranieł, vbieł, [...] ActReg 18; SarnStat 1169 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »zabić (a. pobić) (3), głaskać ... ranić« (4): [Tatarzy] niewymownem mnoſtwem ſtrzał [...] Węgry przeſtraſzyli, wiele ich pobiwſzy ale więczy raniwſzy. MiechGlab 15; BielKron 447 [2 r.]; Co wiedzieć co nam myſlą niewierni Pogáni/ Tą ręką głaſzcże brodę á s tyłu ćie ráni. BielSpr c2.

Zwroty: »mieczem ranić« (1): Sauciare ferro, Mieczem ránić. Mącz 369d.

»ranić szkodliwie« (1): iż wielekroc ſię to trafia że w zwádźie/ ná bieśiedźie/ gołotá/ ábo kto barżo vbogi/ ráni kogo ſzkodliwie bárżo. GórnRozm I.

»ranić śmiertelnie, aż do śmierci« [szyk zmienny] (2:1): BielŻyw 148; BielKron 126; Mutuis vulneribus conciderunt, Ieden drugiego śmiertelnie ránił. Mącz 239c.

Szeregi: »obrazić albo ranić« (1): [Lamech] rzekł/ ieſli ſię kto będźie śmiał ná mię tárgnąć áby mię obráźił álbo ránił/ ſam theż żadną miárą nieuydzie. BibRadz I 3c marg.

»(u)bić abo ranić« (2): yſz yeſlibi slachta [...] kogo Chodzączego sposwy, vbyl abo ranyl, thedi themv rannemv abo vbithemv, ma za rany y za schkodi placzicz. A yeſlibi kto zabyl, za glową, y zaſchkodi ma doſſicz vczinicz MetrKor 40/822; SarnStat 1169. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»zabić, (a(l)bo, i, a) ranić« = (vel) occidere et (aut, vel) vulnerare HistAl, Modrz, JanStat; interficere aut vulnerare, vulnere seu nece afficere JanStat [szyk 11:10] (21): ZapWar 1535 nr 2486; HistAl H7; Iákom ieſt obwinion przes tego.N. iże bym przyiáćielá iego álbo brátá.N. zábił/ álbo ránił/ tego vczynku nie ieſtem winien. GroicPorz y4v, kk4v; UstPraw Bv, D3v, F3, K2; BielKron 58; ModrzBaz 71; Phil N4; A ieſli ránią álbo zábiią tego/ który zboża bróni/ niech zápłácą rány obráżonému/ álbo głowę dźiećióm SarnStat 679, 500, 506, 617, 618, 619 [2 r.] (10). [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r., w przeciwstawieniach 2 r.]

»(nie) ranić, (ani) zadać ranę« [szyk 2:1] (3): yakom ya nyeranyl slachathnego Iacuba z rybia anym mv zadal trzech ranan [!] ZapWar 1536 nr 2490; Mącz 130c, 511d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (1): tą ſzablą ſtráſzyć mnie będźieſz/ która mię nie rániłá/ ieno kiedym y kordá niemiał? OrzJan 29.
Przen (7):

ranić w co (1): RejPos 326 cf Szereg.

W przeciwstawieniu: »ranić ... leczyć« (1): iż ia/ ia koniecżnie ieſtem ſam Pánem/ á niemáſz Bogá oprocż mnie: Ia zábiiam y záś ożywiam: á ránię y záś lecżę CzechRozm 5.

Szereg: »ranić a ukąsić« (1): Pátrzayże w co cie záſię ránił/ á w co cie vkąśił then nieſláchetny morderz twoy/ á ten ſprzećiwnik twoy/ boć nie w nogę áni w rękę twoię/ [...] ále cie obráźił á ochromił ná nędzney duſzy twoiey RejPos 326v.
a) Sprawić przykrość, urazić kogoś; zaszkodzić (4): Kto niewinnego potępia ſam ſiebie rani, bo dla tego ſumnienie iego będzie gryſć zawżdy. BielŻyw 77; [Luter powiedział:] ia ſwey żadney rzecży nieodſtąpyę wpyſániu/ áż pierwey będę Piſmem Swyętym zwyciężon od ludzi dobrych vcżonych/ ábych myał ſumnyęnie ſwoie ránić kwoli Papieżowi/ álbo zebrániu iego ná Koncilium/ nieucżynię tego BielKron 196v.

ranić czym (2): Racży iuż mily panie twą boleſcią/ ij twymi ranami ranitz duſſę moię/ iako oblubienicę twoię/ do mégo ſertza racż zawitatz OpecŻyw 159v. Cf Zwrot.

Zwrot: »słowy ranić« (1): Voce vulnerare, Słowy ránić/ to yeſt/ vſzczipliwie przimówić. Mącz 511d.
b) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy; impf (1):
Zwrot: »szkodliwie ranić« (1): Popu mi żaden niechay też nie gáni/ Bo tak ſzkodliwie/ iáko ktory/ ráni. KochSz B2v.
2. impf Urażać, podrażniać, uszkadzać coś swymi naturalnymi właściwościami; sauciare Mącz [w tym: co (5)] (7): komuby ſie pocżinała cżynić formica/ to ieſt wrzedzienicza iakoby mrowka barzo iadowita/ ktora chodzi z mieſtcza na mieſtcze/ cżaſem gryzącz ciało, á cżaſem nierani iedno z mieſtcza na mieſtcze biega iako by pokrzywami parzył FalZioł III 33a, IV 36b; Bowiem takowe zioła zwierzchu bywaią przykładane ſucho [...]. Przetho zoſtawaią w ſwey prawey moci, ktora przepala ſkorę y rani ciało. GlabGad K2v; Mącz 369d; O Niedoſtátkoch płci głowney/ które ią [głowę] ſzpácą/ álbo ránią/ iáko temu zábieżeć SienLek 48, 91v; kiedy bárzo tá to ropá ćiecze/ do ſuchot człowieká prowádźi/ rzeżąc pendent/ rániąc pęchérz Oczko 15.

Formacje współrdzenne: ranić się, poranić, poranić się, uranić, zranić, zranić się; raniać, uraniać; raniwać.

Cf RANIĄCY, RANIENIE, RANION

ZCh