Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [RAWKA]

Następne hasło: RAZA »

RAZ (2060) sb

raz m (2046), raz f (4) [cf A sg], *raza f (10) [cf I sg razą], [raza]; raz m : raz f GroicPorz (19:3), BielKron (188:1), raz : *raza UstPraw (20:2), SienLek (60:2), GórnTroas (2:3), SarnStat (64:3).

råz (w tym 14 r. błędne znakowanie), raz-; w raza oba a jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	råz, raza	razy
G	razu	razów, råz, razy
D	razowi
A	råz	razy
I	razem, tymråz, razą	razy, razami, tymiråz	razoma
L	razie	razi(e)ch
inne	sg D a. L - razu

sg N råz (58), [raza]. ◊ G razu (68). ◊ D razowi (3). ◊ A råz (1447) [w tym: [którą, jaką] råz (4)]. ◊ I razem (75), tymråz (1), f razą (10); -em : tymråz PowUrb (1:1); ~ -em (18), -(e)m (57). ◊ L razie (10). ◊ D a. L (cum praep „po”) razu (4). ◊ pl N razy (9). ◊ G razów (205), råz (14), razy (6); -ów (31), -ow (1) OpecŻyw, -(o)w (173). [W znacz. II.1.a.] -ów (183), råz (14), -y (6); råz March³; -y ActReg; -ów : råz : -y LibLeg (3:3), BielKron (23:4:3), SienLek (19:3), PaprUp (1:1), Calep (14:-:2), SarnStat (5:2). ◊ A razy (130). ◊ I razy (12), razami (3), tymiråz (1) FalZiołUng; -ami CzechEp, ArtKanc; -y : -ami CzechRozm (5:1). ◊ L razi(e)ch (4). ◊ [du I (cum nm) razoma.]

Sł stp: raz, raza, Cn: raz, raza s.v. pierwszy raz, Linde XVI (dwanaście z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

I. W funkcji właściwej (154)
- 1. Uderzenie, cios (77)
  - Przen (27)
    - a) Działanie (zwłaszcza podstępne) na czyjąś szkodę; dręczenie; atak (12)
  - a. W pl: Bicie, chłosta (4)
  - b. Uderzenie pioruna (1)
- 2. Ślad po uderzeniu; blizna (32)
  - Przen (6)
- 3. Złe (wyjątkowo wtórnie dobre) wydarzenie, nieszczęście (35)
  - Przen (3)
- 4. Jednorazowa realizacja jakiegoś zdarzenia (wtórna substantywizacja przysłówka w znacz. II.1.) (7)
- 5. W zwrocie: »stać na dobrym razie« = zajmować dobrą pozycję wojenną (2)
- ** Bez wystarczającego kontekstu (1)
II. W funkcji przysłówka (1906)

I. W funkcji właściwej (154):

1. Uderzenie, cios; ictus Mącz, Modrz, Calep, Calag, JanStat, Cn; plaga Vulg, PolAnt, Calag, JanStat, Cn; percussio Murm, BartBydg, Calep; verber Calag; verberatio, verberatus Calep (77): BierEz O4 [2 r.]; OpecŻyw 109; kiedy cżas iego [barana] miłowania naſtawa/ tedy o żony walcży á przeciwniki rogami tłucże/ á dla tego razu tęſzſze^go/ zawodzi ſie z dalekha także tłucże. FalZioł IV 2d; Leop Deut 25/2; Iacere prostratum, Wdłuſz ſie roſciągnąc od rázu. Mącz 161b; Kiedy oczy świerzbią á wſpuchną/ á kreẃ ná nich będźie/ z rázu álbo z inney przygody: weźmi [...] SienLek 64v, 33v, 67, 67v [2 r.]; GórnDworz P6v, T; KochMon 32; Den ſchlag ableyten. Uść rázowi. Declinare ictum. Calag 121b, 122a; KochPs 48; Nie brzytwą ći ia ná nię póydę/ nie żelázem: Mam coś oſobliwſzégo/ co ták lekkim rázem Brodę z mieyſcá wyſádźi/ że áni poczuie KochBr 153; WerGośc 252; KochPieś 28, 29; GórnTroas 13; Obeyźrzy ſię/ áno Cis nád ptaki śię śili. Sćiął cżterech iednym rázem/ dźieśiąći ochromił KmitaSpit B4v; [rázá/ Ictus, impetus. Volck Xxx2].

raz czego [= co uderza] (1): Trawá/ która nie czekáłá Rázu koſy śiekącéy: Ale przed czáſem zniſzczáłá Ogniem gwiazdy gorącéy. Tá ręki nie nápełniłá Zeńcowi ochotnemu KochPs 193.

raz od czego (1): Plagá álbo raz od bicżá cżyni śiność Leop Eccli 28/21.

W połączeniu szeregowym (1): Więc głod/ prágnienie/ źimno/ gorącośći/ Prace z pośmiechem/ wzgárdę/ zelżywośći/ Bicże/ policżki/ inſze rázy ſrogie/ Aż śmierć ná krzyżu znioſły/ cżłonki drogie. GrabowSet O4v.

Przysłowie: On idźie ná weſele/ choćia go nie proſzą/ A iákoby ná pśie raz/ choć go też przepłoſzą KlonWor 33.

Zwroty: »uskakować (a. uskoczyć) z razu(-ow)« (2): BielKron 247; [Piecinig] vderzył gwałtownie kułakiem ná Peresławiániná/ ále on chybkoſcią nárabiáiąc/ vſkoczył mu z rázu prętko StryjKron 135.

»raz(y) (za)dać; raz (za)dany« = plagam vel ictum dare, plaga facta JanStat; plagam inicere Cn [szyk zmienny] (3;3): BierEz N3; Murm 59; Talitrum, percussio, quae fit digitis complicatis in condylos, rasz pyąscyą dany BartBydg 155b; Mącz 421b; Iż ieſli rycérz rycérzowi/ álbo ſzláchćic ſzláchćicowi záda raz przez roźlania krwie: [...] winá/ którą piętnądźieſtą zową/ od tego który vderzył álbo obráźił/ ma bydź náznáczoná. SarnStat 618, 618.

»zmylić raz« (2): Ile kroć rázow pádnie/ ná oney dębinie/ Zmyli raz/ bo ſie zemknie bes ſzkody precż minie. BielSat N4 [idem] BielSjem 41.

Wyrażenie: »sztychowe razy« (1): WOlę ia ſtánąć miedzy niezlicznémi Woyſki/ [...] Gdźie miecze ćięté/ gdźie ſztychowé rázy: [...] niż poſtrzały oné Slepégo ſynká [tj. Amora] przyiąć w ſerce GosłCast 40.

Szeregi: »razy i bicie« (1): A zátym wnet od około ſtoiących [przy umierającym szlachcicu] były ſłyſzáne gwałtownych rázow y bicia trzaſki/ y kołátánia/ y częſte niewiedzieć od kogo ięki StryjKron 350.

»plaga a (albo) raz« (2): Według przewinienia iego [winnego]/ [...] będzie rázow vdzierżenia wiele: iedno ták żeby nie było plag á rázow [plagarum] więcey niż cżterdzieśći Leop Deut 25/3, Eccli 28/21.

»siek, raz« (1): Uno ictu, Iednym ſiekiem/ rázem. Mącz 504a.»raz a sztos« (1): hunc primum levi hasta strinxerat Naprzód go włoczenką álbo drzewem doyechał/ trąćił/ raz á ſztós mu zádał. Mącz 421b.

»raz, (a) uderzenie« [szyk 2:2] (4): żadna rzecż ták zle obwárowána nie ieſt/ przećiwko rázowi/ á vderzeniu/ iáko głowá. GórnDworz I; Schlag. Uderzęnie. Raz. Verber, plaga. Calag 418b; Calep 499b, 1111b.

Przen (27): ratuy iey mily panie aby ſie [dusza moja] tak niezatoczyla aby ſprętkiego razu nie vpadla w dol zley nadzieie a roſpaczy RejPs 171; ArtKanc E14v; GrabowSet D; By niebo vpáśdź miáło/ nie zna cnotá ſkázy/ Acz ma prócz licznych ſzturmów nie policzné rázy. GosłCast 10.

raz od czego (1): raz od ięzyká/ łamie kośći. Leop Eccli 28/21.

razy czyje [= przez kogo zadane] (1): Zdeymi ze mnie plagi ſwoie/ Bo prze ćięſzkié rázy twoie Wſzyſtká moc/ y wſzyſtki śiły Zgoła mię iuż opusćiły. KochPs 58.

Zwroty: »[komu] bywać na razie« = znajdować się pod ręką, na drodze; obviam esse Cn (1): O śmierći coś ćiężka ieſt/ niedoroſłéy młodźi/ [...] Mnie niewiém czemu miiaſz/ gdyć bywam ná ráźie GórnTroas 75.

»napaść [komu] na raz« (1): V śmierći w téyże cénie młody/ co y ſtáry/ Nápádnieli iéy ná raz/ nieda doróść miáry. KochFr 38.

»[czemu] z razu schadzać« = unikać, ustępować (1): Widzyſz ze wſzytczy powazni O iey [fortuny] ſie łaskę ſtaraią [...] A tobieć dzywno folguie Na wſzem łaskę okażuie [...] Iedno iey vmiey vgadzać A niechciey iey z razu ſchadzać RejJóz E7v.

»zadać raz« (1): Ocućił ſye pan/ [...] Y zádał ſromotny raz nieprzyiaćielowi/ Y podał go ná pośmiéch wſzytkiemu wiekowi. KochPs 118.

Wyrażenia przyimkowe w znaczeniu ‘z własnej winy; przez własne działanie’ (4): »(sam) od razu sw(oj)ego« (2): Widźiſz iáko tu wypadł z śiodłá ná hárcu Kácérz/ y przewróćił ſye ſam od rázu ſwoiégo wzgórę nogámi OrzQuin Aa2v, Aa2v.

»(sam) z swego razu« (3): RejKup dd2v; RejWiz 102v; Abowiem ktho iuż zoſtánie pod tym kroleſtwem á pod opieką [...] Páńſką/ iuż go będzie ſtrzegł iáko źrzenice w oku/ iuż żadna mocz iemu ſroga być nie może/ ácż ſie ná cżás iemu zmocnić może/ ále ſámá s ſwego rázu vpáść muśi ku lekkośći ſwoiey. RejZwierc 141v.

a) Działanie (zwłaszcza podstępne) na czyjąś szkodę; dręczenie; atak (12):

razy czego [= będące czym] (1): Kto nas gniewa/ tego my rázy tyśiącznémi Róznych ſztuk pſuiemy/ y kuńſty rozlicznémi GosłCast 14.

raz czyj, czego [= przez kogo zadany] [w tym: G sb i pron (3), pron poss (1), ai poss (1)] (5): GliczKsiąż P2v; ModrzBaz 141; NiemObr 19; [Mamka do Jempsar:] Ná ćię záś nic nowégo/ nic nieſłychánégo Nád inſzé niepádło. Bo żeś nieuchronnégo Rázu/ mocnéy Boginiéy [tj. miłości]/ wytrzymáć niemogłá GosłCast 34, 15.

razy czyje [= komu zadane] (2): PowodPr 25 [2 r.] cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): Dolegáły Iezuſá ná práwicy oycowſkiey/ pętá y rázy/ á mordy poſpolitego krześćiáńſtwá/ ktore Száweł wyrządzał/ [...] á niemáią go teraz dolegáć rázy kápłanow/ [...] gdy im práwá/ poſseſsie/ [...] zdrowie nákoniec wydźieráią? PowodPr 25.

Zwrot: »na razie [komu] stać« = postępować wobec kogoś podstępnie, zdradziecko, mamić, oszukiwać (1): Iáko naprzod pochlebcy/ ná ráźie nam ſtoią: Y wiele ludźi pſuią tą poſtáwą ſwoią. KlonWor 54.

Wyrażenia: »srogi raz« (2): Bo człowiek ták ieſt bárzo zfráſowány/ Ze ſrogich rázów/ ná zdrowiu ſzwánkuie/ Ták że go żaden lékarz nie rátuie. ZawJeft 27; GosłCast 29.

»śmiertelny raz« (1): [mówi Stary frant, tj. czart:] Nieuydźie mi [Józef] bez pomſty/ iáko piérwéy zrázu/ Gdy mi ſie z ręku bráckich/ śmiertelnégo rázu Wymknął GosłCast 14.

Szeregi: »razy i nabiegania« (1): A cżem kto vbożſzy/ á álbo do vwiárowánia krzywdy mdleyſzy/ álbo do vcżynienia niegotowſzy/ tem bárźiey podległ pod rázy y nábiegánia [ictibus ac impressioni] tey wolnośći [tj. bezkarności]. ModrzBaz 141.

»stosy a razy« (1): Abowyem iż małżeńſtwo yeſt wielki á trudny ſtan/ ktory záwſſe nyeprziyacyel duſſny náigrawa á nádchodzi ſwemi zdrádliwemi ſprochy. Potrzebá yeſt wtem thákich małżonkow ktorzyby ſie onego nye bali/ yego wſſytkye ſtoſy á rázy wydzyerżeli. GliczKsiąż P2v.

a. W pl: Bicie, chłosta (4): [żebrak, któremu pan nie dał pieniędzy] iął mowić. Bodayżeś ſie ty thu do ſmierći nie wroćił. Gdy tho vſłyſzał pan Boiánowſki/ hnet ſie wroćił/ y poznawſzy vbogiego/ ktory ſie bał rázow zá tákową klątwę/ rzekł mu [...] GórnDworz Q8.

W połączeniach szeregowych (3): BudNT 2.Cor 11/23; Ale we wſzytkim ſtawmy ſámych śiebie iáko ſłudzy Boży/ w ćierpliwośći wielkiey/ w vtrapieniach/ w potrzebách/ w vćiſkách; w ráźiech/ w więźieniu/ w rozruchách/ w pracách/ w nieſpániách/ w pośćiech WujNT 2.Cor 6/5, 2.Cor 11/23.

b. Uderzenie pioruna (1):

Wyrażenie: »raz piorunowy« (1): Złoto śrzodkiem Iánczárów zbroynych póydźie ſnádnie/ A przez twárdą opokę gwałtowniéy przepádnie/ Niżli ras piórunowy KochPieś 36.

2. Ślad po uderzeniu; blizna; percussura, plaga PolAnt (32): Gdy ſye kto ſtłucze/ álbo zerwie/ ma owczą żołć/ z niewieśćim mlékiem pić/ to záś wſzyſtko w nim nápráwi. [...] Ale rázy tym mu pomázuy: [...] SienLek 148v; BudBib Prov 20/30.

raz czyj [w tym: G sb i pron (7), pron poss (1)] [zawsze: o Chrystusie] (8): BibRadz Is 53/5; iż ten ták zacny y wielmożny Krol/ miał być zrániony/ zbity y zámordowány: á iż tymi ſwoimi śiniáłymi rázy/ nas vzdrowić y vſpráwiedliwić miał. CzechRozm 179v, 24, 173v, 174, 175v, 210; iż on ſam [Bóg] ná Meſyaſzá ſwego wſzech nas niepráwośći włożył/ y iego nas śiniáłymi rázámi vlecżył. CzechEp 188.

W charakterystycznych połączeniach: wnętrzny raz, wywiniony; razu uść; raz(y) goić, leczyć, mazać (pomazować) (2), nacierać; przykładać na raz (2).

Wyrażenia: »raz (s)tłuczony« [szyk 6:5] (11): BielKron 458; koźié bobki/ w ocćie á w miedźie warz/ á przykłáday bądź ná ſtłuczony álbo wywiniony raz. SienLek 143v; Bywáią téż rázy tłuczoné/ iáko ćięte rány ſzkodliwé/ á przeto iż téż y tym rádźić trzebá/ ieſt o thym w przyſzłym Rozdźiale náuká. SienLek 148, 148, 148v, 149 żp, 161 marg, 185 [2 r.], T[tt]v, Aaaa2; [Dziecię kiedy nád zakazánie oycowſkie ná łáwę álbo ná ſtoł wlezie y ſpádnie/ dwoię ſzkodę odnieſie. Bo go y raz ſtłucżony potka/ y ociec go ieſzcże dla niepoſłuſzeńſtwá [...] rozgą vbije GrzegŻarnPos 3/515v (Linde)].

»z(a)siniały, siny raz« = livor PolAnt [szyk 12:4] (9:7): A on zrániony ieſt dla złośći náſzych/ á vbit ieſt dla grzechow náſzych/ [...] zśiniáłemi rázy iego vzdrowienichmy ſą. BibRadz Is 53/5, Gen 4/23, Prov 20/30; Rozdźiał Dźieśiąty. O ráźiech tłuczonych á śinnych: tákże téż o wnętrznym rozráżeniu/ ktoré vrázem zową. SienLek 148, 148v, T[tt], T[tt]v, Xxx4v; CzechRozm 24, 173v, 174, 175v, 179v, 210; CzechEp 188; SarnStat 245.

Przen (6): Bo gdy káżdy zwas oſobne namowy poſpolite do ſwey priwaty poćiąga: gdy domá wcżáſom á roſkoſzam/ á tu záśię (w poſpolitych ziázdach) pieniądzom ábo zábiegániu łáſki ludzkiey ſłużyćie: niedźiw iż wſzyſtkie złe rázy/ ná Rzecżypoſpolitey ze wſzyſtkiego ogoloney zoſtáwáią. PowodPr 78; Gdiż miłość właſnie pſczelégo Ządłá/ á iádowitégo: Leći kropelkę miodu zoſtáwiwſzy Precz/ miążſzo wzdęty zły raz vczyniwſzy. GosłCast 41, 42, 71.

raz czego [= spowodowany czym] (1): A iáſność mieſiącá będźie iáko iáſność ſłoneczna/ [...] dniá ktorego Pan záwinie ránę ludu ſwego/ y vzdrowi raz rány iego. BibRadz Is 30/26.

razy czyje [= przez kogo uczynione] (1): A toć iuż Pan [...] okázáć racżył/ y wrzod ten twoy á tę ſzkodliwą á boleśćiwą ránę twoię [na duszy] [...]/ y morderzá twoiego od ktorego ią maſz/ á iáko to ſą śmiertelne ty rázy á ſrogie rány iego/ á nigdy nie zágoione áni vlecżone żadnym wymyſlonym lekárſtwem ſwiátá tego. RejPos 326v.

Wyrażenie: »śmiertelne razy« (2): RejPos 326v; Iednák ſię tym ſerce me nie może vkoić/ Ani śmiertelnych rázow y Lámentow zgoić. KołakCath B2.

Szereg: »razy a rany« (1): RejPos 326v cf razy czyje.

3. Złe (wyjątkowo wtórnie dobre) wydarzenie, nieszczęście; plaga PolAnt; locus Cn (35): Y Widziałem [...] án-iołow ſiedm máiących śiedm rázow oſtátecżnych/ iż wnich wykonan gniew Boży. BudNT Apoc 15/1; Y obiecawſzy tám Bog zá to napráwę/ choć z niepodobnych rázow/ tym zámyka: [...] PowodPr 67; GosłCast 20.

razy czego [= będące czym] (1): Iáko nákoniec to Kroleſtwo z ták niebeſpiecżnych rázow vpadku ſwego y cżáſow náſzych w cżęſte interregná w cále zoſtawáło? Może ſie rzec: nie ták świeckim zábiegániem/ [...] iáko właſniey modlitwą vſtáwicżną PowodPr 20.

raz czyj [= kogo, czego dotyczący] (2): Miey ſię tedy ná piecży pilnie rádzę káżdy/ Gorą názbyt nie buiáć/ miárá płátna záwżdy. Boy ſię rázu Icárá młokoſká płochego/ Pátrz iák w tęcżę w Doedálá ſtárcá przemyslnego. RybGęśli Cv; SkarKazSej 673a.

Zwroty: [»na razie stanąć« = prawdopodobnie: osiąść na mieliźnie: [żeglarz] opátruie/ iáko gdźie łodź bieży. Strzeże áby ná ráźie kiedy nie ſtánęłá: A rozbiwſzy ſię márnie/ żeby nie tonęłá. ProtKonterfet C3v (Linde).]

»razu uść, uchodzić« [szyk zmienny] (2:1): GórnDworz Aa3v; A gdy ſye ieſzcze obeyźrzy [człowiek]/ że niemoc/ álbo on ból/ śmierć ták bárzo ſtraſzliwą á nieodwłóczną zá ſobą prowádźi/ kthóréy prace á dowćipu nievżywie? áby rázu złego vſzedł [...]? Oczko 1v; GosłCast 44.

Wyrażenia: »raz dobry« (1): wſzákże mieli Turcy nád Niemce/ á to przeto iż Niemcy będąc obćiążeni zbroią y koniem/ niewolen vbieżeć z rázu złego/ áni gonić z dobrego/ Thurcżyn zá tarcżą wolen ná wſzytki ſtrony BielKron 312v.

»zły raz« = locus difficilis a. miserrimus a. periculosus, periculum Cn [szyk 23:3] (26): RejRozm 398; RejZwierz 122; ktory [koń] gdy nas z mieyſcá ná mieyſce nie potykáiąc ſye/ cáło wedle potrzeby náſzey przenieśie/ á ze złego rázu nas wynieśie/ powiedamy iż ieſt dobry koń OrzRozm P3; BielKron 312v, 396; GórnDworz Aa3v; Wiele pożytkow miewa kto rad trzeźwi bywa/ Ma nogi pogotowiu złego rázu zbywa. BielSat C [idem BielRozm]; Ano y nędzne źwirzę kiedy zły raz cżuie/ Iákoby go obminąć pilnie vpátruie. RejZwierc 250; Oczko 1v; KochFr 133; BielRozm 16; ActReg 75; WyprPl B3, C3 [2 r.], C3v; SRomotá kto odbieży w zły raz przyiaćielá RybGęśli C3v; VotSzl B2v; CiekPotr 64, 65; GosłCast 43, 66, 73; SkarKazSej 673a, 675a; KlonWor 51.

Szeregi: »raz i niebeśpieczeństwo« (1): Nie ſpuſzczáiąc ſię tedy ná záchodnych Pánow obietnice (ktorych to ieſt [...] przedśięwzięćie/ áby ſedem belli z tym Pogáninem/ ná wſchod ſłońcá co nadáley od śiebie vczynili/ á żeby námi gorſzy raz y wſzytko niebeśpieczeńſtwo záśćiełáli/ áby y ſwoich pokoiow y wczáſow/ tym beśpieczniey záżywáć mogli.) VotSzl B2v.

»przygoda i raz« (1): Coż będźie po wáſzych ſeymách/ ktore tylo ſámy ná oddalenie y leczenie przygod y złych rázow Rzeczypoſp: wam zoſtáły: ieſli z rożnemi wiátry y nieſtwornemi myślámi ná nie ſię ziedźiećie? SkarKazSej 673a.

Przen (3): KochPs 8; Niebaczyłám/ by któré zmyślné niepokoie/ Lub iádowité rázy miáły nápáśdź kiedy/ Z ſtolcá rozumu mię zbić/ álbo vwiéźdź kędy. GosłCast 32.

Zwrot: »zadać raz« (1): Lecz Pan/ który gdźie tknąć widźi/ A z przeſtrogi ludzkiéy ſzydźi/ Zádał mi raz tym znácznieyſzy/ Czymem iuż był beſpiecznieyſzy. KochTr 18.

4. Jednorazowa realizacja jakiegoś zdarzenia (wtórna substantywizacja przysłówka w znacz. II.1.); vicis JanStat, Cn (7): SWiętá Ewanieliá pokladá/ ijż pán Iezus dwa krotz rozmnożyl chléb a nakármil wielé tyſięcy ludzi/ ale ty poſpolu wloż oba razy w ieden/ a rozmyſláy iako [...] OpecŻyw 52; Mącz 503a; GórnDworz Aa8v; Zgádnićiéſz mi/ wiele rázów/ niż ieden raz minie. Mágdálená pod namiotem żywym duſzą kinie. KochFr 25; IEſli Zyd przez roſkazánié ſwégo ſędźiégo będźie wezwan do ſądu/ á zá piérwſzym pozwem y zá wtórym nie przydźie: zá obádwá rázy [pro utraque vice JanStat 1119] niepoſłuſzné winę/ która ieſt zwyczáyna z ſtárádawná/ niech zápłáći SarnStat 254.

raz czego (1): A to wſzytko co ſie poſtánowiło/ ná ten ieden raz okázowánia tylko śćiągáć ſie ma/ ad hunc ſolum actum pro hac vice. SarnStat 128.

Wyrażenie przyimkowe: »w [jakim] razie« (1): Zwyczaiu Káncelláriiéy nalepiéy ſie trzymáć. A gdźieby w natrudnieyſzym ráźie/ tedy ad corrigendum cum Actis biorą SarnStat 1286.

5. W zwrocie: »stać na dobrym razie« = zajmować dobrą pozycję wojenną (2): Dawſzy ſie im do woley kilko dni nápukáć/ Potym ná nie fortelow/ ze wſzyſtkich ſtron ſzukáć. Vmieć ſie podſzáncowáć/ ſtać ná dobrym ráźie/ Gdzieby był/ pátrzáiącym z błánkow/ ná przekáźie. BielSat N [idem] BielSjem 36.

** Bez wystarczającego kontekstu (1): Vices, Rázy też odmienność/ przemiennośc/ ſzkodá/ przigodá. Mącz 493b.

II. W funkcji przysłówka (1906):

1. Oznacza poszczególną realizację jakiegoś zdarzenia (z liczebnikiem lub elipsą „jeden”); vicis HistAl, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn (1414):

a. Z liczebnikiem, w zasadzie głównym, oznacza krotność; semel BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn (913):

α. Informacja o krotności jest w wypowiedzi istotna (563): MetrKor 34/134, 40/814, 815; March¹ A3v; OpecŻyw 20, [127]; PatKaz II 37v, 61; bo tak mouy ſzwyąty Grzegorz tele razow ſzmyerczy prelaczy ſą doſthoyny [...] yele zlych przykladow ſwym poddanym czynycz ukazuyą a tego ym dopuſzczayą PatKaz III 148v; BartBydg 110; Też proch koriandrow s ſokie^m babcżanym zmieſzany á z wodką babcżaną/ gdy ſie go napije kielo razow ten ktory ma biegunkę/ zaſtanawia ią. FalZioł I 28a; [...]: Iako wyſſzey napiſano, cżyń tak.3. razy FalZioł II 18a; Y też ocżyma ſlonych rib/ albo kopyty końſkiemi: nadolne mieſtcze raz y dwa okadzić/ mocznie poruſza białem głowam ſwoię rzecż. FalZioł V 27; Scżaw w cierpniączem winie vwarzony á ku piciu paniey ono wino dane kielko razow/ nie będzie pani brzemienna wſzelka w pożądaniu potraw niezwycżaynych. FalZioł V 83; Takieſz też zaduſzenie vſt y noſa czo nawięczey po trzy razy, ſtanowi ſzcżkawkę. FalZioł V 83v, I 4c, 5c, 33d [2 r.], 43a, 45b (69); Przewiedziawſzy o nim ſtaroſta Kijowſki, obſkocżywſzigo poimał y poſłał panom Litewſkim na Wilno. Skąd niekielko razow [aliquotiens] vciekaiącz zaſię był pogonion y przywodzon. MiechGlab 31, 69; KłosAlg D2, D2v, G4v [2 r.]; Wſzakze tho czoſſmy porvczily thylye raſzow ylye bandzie potrzeba [...] gdi ſią slvſznye bandzie vydzialo powtharzacz bandzyeſſ LibLeg 7/35; y wi przyacziel nas o thakowe krziwdi wasche kyelka ras prziſſilaly poſli wasche, abi [...] LibLeg 10/92, 6/115, 116, 7/9, 10/58v, 148, 149v, 11/88v; Niemoże tylie nikt ſſtzenięćiu dáć/ ilie raz może ogonem márgáć. March³ V8; RejPs 25v; ComCrac 15; bywall theſz wdomv yego po wywolanyv ſzwym z zyemye ſzila razow. LibMal 1546/112; kthora [Zofia] tham stanawſchi kthemv cudzoloſthwu dobrowolnye yeſth ſzye prziznala, thak thwyerdzacz ze thelko dwa razy przeſz nyą yeſth popelnyono. LibMal 1554/186v, 1544/84, 85, 93v, 1546/122v [4 r.], 123 [2 r.] (16); RejJóz H2; KromRozm I C3v, L4; MurzNT 111; KromRozm II ſ3v; Diar 65; GroicPorz nv, q2 [2 r.], ii3; A ilekolwiek rázow w niedzielę będzie od kxiędzá kropion/ tylekroć brzemię grzechow/ przes tzterzy niedziele/ będzie zgłádzone. KrowObr 70v, 70v [2 r.], 232v; Leop Matth 18/21, 22; A ná poroczkách powodowi raz proſtą niemocą ma być rok przełożon. UstPraw G3, C3v, E2v, F2, I3v [2 r.], I4; A wierz mi iż ledá gdzye/ ten w dołek nie wpádnie/ Wiele w grzywnie kwartnikow/ do trzech rázow zgádnie. RejZwierz 87, 77; A ták wy wſzytcy mężowie boiowi obeydźiećie wkoło miáſto raz/ A to vczynićie przez ſzeſć dni. (marg) To ieſt/ ná káżdy dźień raz ieden. (–) BibRadz Ios 6/3, 2.Cor 11/25; [Mojżesz] Poświęćił y ołtarze ſiedḿ rázow kropiąc. BielKron 37v; Helizeuſz posłał go [Naamana] áby ſie vmył w Iordanie rzece ſiedḿ rázy/ y vzdrowion był. BielKron [85²]; potey modlitwie [Luter] trzy rázy mowił: w ręce twoie Pánie polecam duchá moie^go/ zatym ſkonáł BielKron 224v; [Piotr Dunin] ſtocżył bitwę s Pruſy v Pucki w Pomorſkiey źiemi/ gdzye z obu ſtron bitwá trwáłá długo/ thák iż odpocżywáły kilko raz obie ſthronie BielKron 394v, 9, 9v, 15v, 24, 37 (35); Plerumque, Częſtokrość [!]/ Poſpolicie/ Podczás/ Też kilka rázów. Mącz [305]a; Quot vicibus, Iáko wiele rázów/ yle kroć. Mącz 493b, 313a, 344c, 465b; Albo vwarz w wodźie rożey Námieſzay s tym źiemie czarney/ Rychłe odelżenie weźmieſz Gdy rázow kilká pomáżeſz. SienLek 51v; thym lékárſtwem do trzech álbo do czterech rázow Dnę vléczyſz. SienLek 123, 47, 55, 62, 63v, 69v (14); GórnDworz O7, T7, Aa8v, Kkv; GrzepGeom B4; RejPos 109v [2 r.], 328; Kiedy dziáło wypaliſz/ razy dwá Borzące/ Chłodz ie rychło cżym chłodnym/ bo będzie gorące. BielSat Nv, L4 [2 r.]; RejZwierc 10v, 42v, 96v, 155, 187v; BielSpr 73v; HistHel B2v; SZczukámi iáko raz nimi [staw] nárybiſz/ Tedy ſye óny poſpolićie rády trą. Strum Q, K4v [2 r.], P4v, Qv; BiałKaz L3; CzechRozm 138v, **7; V ſtárych ludźi to bywáło/ iż ilekroć ktorego Krolá Krolem miánowano/ tyle rázow [quoties ... toties] go też zá rázem y ſtrożem ludu ábo Páſtyrzem názywano ModrzBaz 18v, 119, 121, 121v [2 r.], 138v, 139 [2 r.]; możeli kto ztąd iuz [!] wierzyć/ przeto iż go tám raz nie záſtáł/ iż nigdy w Rzymie Piotr S. nie był? SkarJedn 96, 345; Oczko 19v, 21, 24v, 32; Ięzycżne y ſwarliwe/ raz ie vpomniawſzy [św. Paula]/ tym karáłá/ áby v drzwi gdzie wſzytki iadáły/ klęcżáły modląc ſię SkarŻyw 142, 571, 580, 583; StryjKron 416; Tákże [...] mowi Iákob do Lábáná: Iużeś mi z dźieśięć rázow zapłátę odmieniał: to ieſt wiele rázow. CzechEp 372, 324, 325, 372 [2 r.]; NiemObr 33, 149 [2 r.]; KochFr 25 [2 r.], 87; ReszPrz 70; ZapKościer 1585/59v, 60; BielSjem 27 [2 r.], 36; KochPieś 30; GórnRozm H2, I4; PaprUp B3v; y widzę zem tey modestiey sieła razy vzywał, ze mito y dzis szkodzi. ActReg 167, 101; Buccellatum – Chleb woienni dwa razi pieczony. Calep 141a; Toties, Tam saepe – Tilo razow. Calep [1075]b, 319a, [891]b; GostGosp 32, 34, 90, 164; GrabowSet I4v; LatHar 465, 649; Trzykroć byłem bit rozgámi/ razem [semel] był vkámionowan/ trzykroćiem ſię z okrętem rozbił WujNT 2.Cor 11/25, s. 748; Abowiém ieſliby miáłá káżda ſtroná ſwéy rzeczy kilko raz [aliquoties JanStat 492] popráwowáć/ á Sędźia téż ná nię miał kilko kroć rozmyśláć ſie/ tedyby [...] SarnStat 791, 150, 345, 401, 408, 466 (17); WitosłLut A3; KlonFlis D4; (nagł) Nagrobek Marćinowi Stárzechowſkiemu Dźiećięćiu/ ieno XXX. godźin żywemu. (–) RAz złotowłoſy zá żywotá mego Phoebus tor przeſzedł wozu nie ſwoiego/ Ták moię witkę ſkwápliwie przećięłá Skąpa Lácheſis SzarzRyt C4v; [TerentMatKęt Kv; LustrMaz II 15; na przyjazd JMości dwiema razoma do Racziaza expositum ... ćw. 8 InwBiskWłocł 1582/212].

W charakterystycznych konstrukcjach przypadkowych z liczebnikiem: dwa, trzy, cztery razy (100), raz cztery (1), do trzech, czterech razow (5); pięć (i więcej) razow (26), razy (3); zaimek liczebny względny i wskazujący: ile, tyle itd. razow (35), raz (1); zaimek liczebny nieokreślony: kilka itp. razow (75), raz (12); zaimek liczebny przysłówkowy: wiele, si(e)ła, niemało razow (15), razy (1); liczebnik krotny: dwakroć, wielekroć itd. razow (10); liczebnik zbiorowy: dwoje razow (1).

W połączeniu z określonym odcinkiem czasu, w którym coś się powtarza [w tym: raz, [ile] razy w rok (31), do roku (12), na każdy rok (3), w pułroka (2), przez rok, przez dwie lecie, we dwie lecie; przez dzień (33), na (każdy) dzień (13), co dzień (2), przeze dni [= co drugi dzień] (2), przez trzeci dzień [= co 3 dni]; w tydzień (10), do tegodnia (2), na każdy tydzień, przez tydzień; w miesiąc (5), na miesiąc; przez wszytek żywot (a. czas żywota swego) (5), za żywota, jako żyw; przez noc; na całą zimę; jako świat stworzon] (132): PatKaz II 38v; Kthore [wiersze] gdyby kto z nabożeńſthwem raz przez dzień mowił/ tego dnia złą ſmiercią zginąć nie może TarDuch E3; Wodka przeciw złemu mięſu/ kthore ſie w vſciech mnoży z francze/ [...] bowiem wygriza ie gdy będzie macżano tą wodką przez trzeci dzień raz ieden. FalZioł II 20d; [...] maſz tho cżynić dwa razy przez dzień/ rano y wiecżor. FalZioł V 91v; Vżcyń [!] proch á pożyway go.2. razy do te^go dnia FalZioł V 111v, I 47b, II 2a, 16b, 17d, 19a (20); GlabGad K8v; aboviemſie tak nąm y Radąm naſſem zdalo doſſycz izbi iedno trzi razy wrok bely Roki ziemſkie sządzone ComCrac 15, 15; RejRozpr B4v; ZapWar 1545 nr 2646; Y tegoć obyczaiu ſtarego nieganym/ chodzić ras wrok wdom paſterzowy wſzelkiego parafiana ſwego SeklKat Z2; LibMal 1554/190v; GroicPorz b3v, b4; KrowObr 128v, 183; UstPraw B4v [2 r.]; BibRadz I 123c marg, Hebr 9/7; Y chodzili [Żydzi] cżterzy rázy przez dzyeń ſłucháć cżytánia zakonu/ y cżterzy rázy przez noc. BielKron 97, 24v, 37v, 38v, 39 [2 r.], 51 (15); Semel a condito aevo, Raz yáko ſwiát ſtworzón. Mącz 381b; ten oléy káżdé zápalenié chłodźi y tłumi: tákże y ſpuchłość bolączki/ pomázuiąc raz cztery przez dźień SienLek 160v; [uczyń maść] thymże róg pomázuy ćiepło [...]: czyń thego tydźień przed okowánim/ ná káżdy dźień ze dwá rázy. SienLek 176v, 52v, 55, 62, 63v, 64v (15); GórnDworz K7; KuczbKat 185 [3 r.]; [Rzymianie] ieſli kiedy trochę w pokoiu ſtali/ tedy przedſie ná ćwicżenie wyieżdżáli trzy rázy w Mieſiąc/ in campum Marcium BielSpr 3, 2, 4v, 9v; WujJud 189v; BudBib Ex 30/10 [2 r.], Lev 16/34; BiałKaz B2; CzechRozm 71v, 261v; PaprPan B; nietákby ſię bárzo wſzytkich máiętność wątliłá y vbożyłá/ gdyby połowicę pożytkow raz przez wſzytek żywot káżdy dał/ á potym ná káżdy rok po dwudźieſtey cżęśći ModrzBaz 123v, 121v [2 r.], 122; SkarJedn 346; W Kántábryiéy trzy źrzódłá/ ná ośm ſtóp od śiebie/ vpadáią/ álbo wyſycháią/ co dźień Boży/ rázów dwánaśćie. Oczko 9v; którégo [purgowania ciała] ieſli nie śiłá potrzebá/ przezedni raz álbo dwá vżyẃ. Oczko 24, 21, 38, [43]v; puſtki ſtáre [...] nálaſwſzy [św. Antoni]: wnich ſię zámknął: towarzyſzá ſobie ziednawſzy/ áby mu chlebá y wody raz w pułroká przynośił. SkarŻyw 57, 29 [2 r.], 31, 36 [2 r.], 46, 57 (13); StryjKron 145, 161; CzechEp 44; ReszHoz 119; WerGośc 250; PudłFr 55; ActReg 163; Triferus, Ter fructus in anno ferens – Trzi razi do roku rodząci. Calep [1086]a; GostGosp 38, 88, 165; LatHar 119, 123 [2 r.], 126 marg, 197, 198, 254; WujNT 16, Hebr 9/7; Roki wielkié té téż w káżdéy źiemi ma ſądźić Woiewodá raz przez dwie lećie SarnStat 735, 376, 716; GrabPospR M4; VotSzl Dv.

W połączeniu pleonastycznym z liczebnikiem krotnym (10): A gdy thedy Iowiſz pięćkroć rázow ſwiát obſzedł/ vmárł ná wyſpie Krecie BielKron 25; IZ ſie thu wielekroć rázow miánuią Gottowie/ Wándálowie/ Longobárdy/ przeto o nich krotko wypiſuię co to był zá narod. BielKron 159, 163 [2 r.], 165v, 189, 252v, 402; Ile kroć rázow pádnie/ ná oney dębinie/ Zmyli raz/ bo ſie zemknie BielSat N4 [idem] BielSjem 41.

W przeciwstawieniu z liczebnikiem krotnym (9): OpecŻyw 56; LibMal 1554/187v; Lepiey dwákroć ieść przes dźień niżli ieden raz wiele SienLek 10; RejPos 122v, 227v; Strum O4; ktore [Pismo Św.] powiada/ niemáſz ſpráwiedliwego ná źiemi ktoribi niezgrzeſził/ á nieraz álie śiedḿ kroć przez dźięń BiałKaz B2; SkarŻyw 172; GórnRozm F.

Przysłowia: Mąż roſtropny ieden raz błądzi. BierEz K, Kv.

Stáry á ſzalony iuż dwá rázy młod bywa. RejZwierc [121]v.

Połączenia: »raz, dwa, (i) trzy« (3): A Gdźieby ſie tráfiłá rózność/ álbo téż paritas votorum, máią raz/ dwá/ trzy znowu per votá puśćić SarnStat 47 [idem (2)] 854, 868; [PismaPolit 648].

»(i) raz i po wtore« (2): BibRadz Philipp 4/16; Ale wżdy wiernym ſtrożom/ y ras y po wtore Niech wolno będźie wołáć kiedy gore/ GORE. Prot Ev.

Fraza: »za [= czyż] (azaż już) raz?« = wielekroć (3): Za raz Melánchton ſwych locos communes/ álbo kommentarzow ná Páwłá S. do Rzymyánow popráwyał? KromRozm I H4; Azaż iuż raz miecż okrwáwiony widáliſmy w zyemi náſzey? RejZwierc 192; MWilkHist H2.

Zwrot: »dwa razy powtarzać« (1): Y ſtądże ſam [Bóg] też o ſobie mowi dwá rázy powtharzáiąc żem ia Ieſt ktorym Ieſt. SarnUzn C.

Wyrażenia: »(i) raz i (abo) drugi; raz albo dwa« = kilka razy; (et) semel et (atque) iterum PolAnt, Vulg, Cn; semel et bis Vulg (9;2): gdyby raz álbo dwá tákową niedbáłoſć s ſwą ſzkodą odnioſł/ był by potym w ſwey ſpráwie czuynieyſzy. GroicPorz y; BibRadz 2.Esdr 13/20; Quid tum postea? si modeste ac raro hoc fecit, Oy coſz ná tym/ yſz mu ſie to ras álbo dwá przigodźiło. Mącz 228c; SkarŻyw A2; CzechEpPOrz *4v; GórnRozm F4v, L3v; KochProp 10; KołakCath Cv; Abowiemeſmy chćieli przyść do was (zwłaſzczá ia Páweł) y raz y drugi: ále [...] WujNT 1.Thess 2/18, Philipp 4/16.

»raz a(l)bo (i) kilka« (3): SienLek 70v; ábowiem ieſcze to nie ieſt ſpráwiedliwy/ ábo mierny/ ktory ras ábo kilká/ tylko ná okaż ták ſię popiſze GórnRozm L2v; SarnStat *5v.

»chocia raz« (1): A ták vpiy ſię iuż choćia raz przez moie zdrowie WerGośc 256.

[»dwiema razoma« = w dwóch ratach: które pieniądze p. Grygier wziął dwiema razoma, które po tym na rachunku położył. InwMieszcz 1597 nr 301.]

»jeden raz« = semel Vulg, PolAnt [szyk 17:5] (22): BierEz K, Kv; PatKaz I 11v; PatKaz II 38v; A tho działay na kożdy tydzień ieden raz, za ieden mieſiącz zeydzie z ciała wſzytka plugawoſć FalZioł II 19a, II 20d; GlabGad B2; WróbŻołt K6v, 61/12, T4v; Aby ſzędzia ziemſki ani Grodſki ani podkomorzy iedno ieden raz ſobie bral na rozmyſlienie ComCrac 18, 18, 18v, 22; Iſz zmlynarzem laczinia Andrzeyem Czyelyeſznye przebiwala raſz yeden na polyu LibMal 1546/120; BibRadz I 123c marg, Ios 6/11; BielKron 107v; SienLek 10; SkarJedn 265; CzechEp 160 [2 r.].

»jeszcze raz« = adhuc semel PolAnt, Vulg; tantum semel PolAnt [szyk 11:1] (12): Przytym ieſzcze rzekł [Abraham]/ Proſzę niechayby ſię pan moy nie gniewał ná mię iżbych ieſzcze tylko raz [veruntamen semel] rzekł/ [...] BibRadz Gen 18/32, Iudic 6/39 [2 r.], Hebr 12/26, 27; Conicio, Yeſzcze ras przirzucam Mącz 162a; KochFr 133; WyprPl C4; WujNT Hebr 12/26, 27; Doſtánieżli mi ſię raz ieſzcże kiedy w zęby/ Nie vmknieſz mi ſię wierz mi ledáiáko z gęby. CzahTr Lv, K4.

»nie raz abo nie (ani, nie) dwa (ani trzy)« = kilka razy (3): LibLeg 10/92; Periuriis delibutus, Krziwoprzyſieſtwy opętány/ to yeſt nie ras áni dwa krzywo przyſyągł. Mącz 80d; Nie raz nie dwá áni trzy do roku iednego/ Vkradkiem zábieráią z Woiewodctwá twego/ Siłá duſz Krześćiáńſkich PaprPan B.

»(przy)namniej raz, [ile] razy (A)« [szyk 8:1] (7:2): Ty wſzytki rzecży niechay pokiſaią á pothym ie wypalić przez alembik przinamnej dwa razy FalZioł II 16c, II 16a; GlabGad K8v; BVrmiſtrzá z Rádą vrząd ná thym ieſth/ przynamniey raz w tyydźień álbo ile kroć potrzebá przynieſye ná Rathuſz ſye ſchodźić GroicPorz b3v, b4; Kto przynamniey raz przez rok nieprzyſtępuie [do Komunii]/ godzien ieſt karania. KuczbKat 185 marg, 185; GostGosp 88; LatHar 119.

»tyl(k)o, jedno, jacy raz« [w tym: jedno tylko (2)] = non nisi semel Modrz, JanStat; veruntamen semel PolAnt [szyk 25:22] (31:17:1): PatKaz III 112; FalZioł V [1]v, 35; bo ſzkoda iedno cie raz zaſmuci, ale ziſk zły długo ſmucić będzie. BielŻyw 10; ComCrac 18; LibMal 1546/122v; Ná piſmye nam [Chrystus] nic nye zoſtáwił: Raz tylko tćimy iż piſał/ y to w prochu ná źyemi KromRozm II b4v; KrowObr Bv, 182v, 183; BibRadz Gen 18/32, 1.Reg 26/8; BielKron 158, 276v; Mącz 312d; SarnUzn F; RejAp 63; GórnDworz K7; RejPos 172; KuczbKat 185, 275; BielSpr 52v; Poſt w kośćiele zwycżáyny nic inſzego nie ieſt/ iedno [...] pewnych dni od mięſá ſie wſtrzymywáiąc/ raz tylko przez dźień [...] ćiáłu pośilenie dáwáć. WujJud 189v; CzechRozm 24; ModrzBaz 121v [2 r.]; Oczko 21; [Lucjan z Samoszaty] raz tylo ná dzień iadł/ á drugdy cáły tydzień poſtámi ſię dręcżył. SkarŻyw 46, 29, 224; MWilkHist A2v; Lecz maſzli wemnie trunkiem dobroći dobywáć/ Nie każże mi v śiebie/ tylko raz w rok/ bywáć. PudłFr 55; GostGosp 110; LatHar 126 marg, 197, 198 [2 r.], 216, 252; WujNT Zzzzz3v; WSzákże my vſtáwiamy/ áby iedno tylko raz Sędźia Ziemſki rozmyślał ſie SarnStat 791, 716, 791 [2 r.], 813; SkarKaz 42a; VotSzl Dv.

»tysiąc, sto tysięcy razow« = bardzo wiele razy; millies Mącz (5:1): Millies oppetere mortem maluissem quam illa pati, Wolał bych tyśiąc rázów vmrzeć niżli to cierpieć. Mącz 221c, 221c; miec ty kámień ſto tyſięcy rázow wzgorę/ przedſię on nigdy ſie nie zwycżái ſam przez ſię wzgorę lecieć GórnDworz Ff2; ieſli ſię [kto] ſam świętym z łáſki Bożey [...] nie sſtánie: ták ani Chriſtyáninem być może/ choćiażby ſię y tyśiąc rázow krzćił CzechEp 339, 53, 71.

»żadny raz« = ani razu, wcale (5): V Gogolla Borkowskiego Powyada yſch nyebill zadni raſz po wiwolanyv ſwym zzyemye V Broczkich Bill raſz [...] alye ych doma nyepotraffil [...] V Bilyączkich powyada yſch nyebill zadny raſz po wiwolanyv ſwem zzyemye LibMal 1546/122v, 1546/123 [3 r.].

Szereg: »nie raz, ale często« (1): á nigdy wolnie o Bogu mowić nieprzeſtawał [św. Sabba]: y nie raz/ ale cżęſto wielkim ſię obrońcą wiáry być pokázował. SkarŻyw 328.

Wyrażenia przyimkowe: »po razu (D a. L)« = per vices Mącz (4): BielKron 320v; Alternatim [...], Po rázu/ albo/ yeden pro [!] drugiem/ álbo/ pierwey yeden/ potym drugi. Mącz 7b, 493b [2 r.]; [nieuſtráſzył go [Skanderbega] wielki nakład/ [...] gdy on ſam weſołą myſlą wſzytko ſpráwował/ wſzythkiego doglądał/ náwiedzáiąc po rázu wſzytki ſwoie miaſtá BarlBaz 278 (Linde)].

»na [ile] razow« = ile razy (3): GliczKsiąż M2v; Głowę pierwey po lekku wzdrápay/ á potym grzebieniem Słoniowym ſzczeſzy/ od przodku záwodząc áż do tyłu ná kielodźieśiąt rázow. SienLek 11v; Oczko 36v.

»przez [ile] raz(ow), razy (A)« = ile razy (2:1): FalZioł V 90; Więcey niż przez piętnaſcie rázow co ich [pogan] gromił/ Záwſze ich wiele vrwał ſwych nic nie vronił. PaprPan Ffv; Pobori nieznoſne przeſkilka ras wiciagnawſzi [...]/ ſam ich polowice naſwa potrzebe obratzal PaprUp I2v.

»w [ile] razow« (1): Wiem iednego/ ktorego we dwoie ábo dáley rázow ná wywolánie ſkazano. GórnRozm F4v.

»z raz« = minimum semel Cn (6): KochFr 33; WNetże moiá namilſza/ tey ſpráwy doydźiewá/ Tylko wżdy dla ochłody/ zraz przetáńcuiewá. PaxLiz E3v.

~ Wyrażenia: »z raz abo ze dwa« = kilka razy (1): Miemcy choćby ſie pokuſili/ á z ras abo ze dwá dáło ſie im znáć iáko Iágiełło/ widzimi ſie żeby nas zániecháli o ten Sżpital/ to ieſt Pruſką źięmię/ kthorego ſie nápieráią. MycPrz II D.

»aby z raz« (3): gotowem ia w sobie wazyc iako Brata starszego, chcę tez abym był powazon, aby zraz wrok ActReg 163; OrzJan 15, 74. ~

β. W połączeniu z czasownikiem dokonanym (bądź utworzonym od niego imiesłowem biernym lub rzeczownikiem odczasownikowym) podkreśla jednorazowy fakt, którego skutki są lub powinny być niezmienne i trwałe; informacja o jednokrotności jest oczywista i mogłaby być pominięta w wypowiedzi (321): Raz to ieſt nam od bogá dano znáć á wſſákoż częſto kroć ſlychamy iż iedno on ſam ieſt wſſytká nádzieiá náſſá RejPs 91; LibLeg 11/187v; KromRozm I M2v; dośić maſz i nazbyt ześ śię ras pana twego zaprzał/ i ie^go ſwiętą praẃdę [...] niezbożnie potępił MurzHist N3, D2, Mv, N3v, O2v, O4, S2, V v; MurzNT 1, 126; KromRozm II t3v; DiarDop 101, 118; Bo iż tego potrzebá áby kożdy to wypełnił/ co raz pánu bogu ſlubił. GliczKsiąż L4; LubPs P, T5v; Papieznicy nie wierzą choćia vſty wyznawáią áby Kryſtuſ ras doſić vtzynił za grzechy tego ſwiatá. KrowObr 177v marg; Tu ſtąd możeſz obátzyć/ iż Kryſtus Syn Boży przes nadroſſſzey krwie ſwoiey ná krzyżu ras wylanie/ nam ſpráwił grzechow náſzych odpuſztzenie KrowObr 190, 47v, 125 [2 r.], 132v, 137v, 141v (38); (marg) Fatum dekreth ábo raz wyrzecżenye páńſkie (–) Iáko raz rzekł nyech zyemiá da zyołá kwitnące/ Tákież rozlicżne drzewá [...]. A ktoremu z oſobná cożkolwyek mocy dał/ Iuż thego wiecżnye nigdy nie będzye odmieniał. RejWiz 128v, 129v; Wierni chwálą imię Páńſkie dla nádźieie ktorą máią o Pánu/ iż on ma raz świát ſądźic y vczynić nápráwę ięgo [!] BibRadz Ps 74 arg, II 37b marg, 69d marg, Hebr 9/12; OrzRozm Lv; BielKron 55v, 203v [2 r.]; GrzegRóżn Kv; KochSat Bv; Totius corporis nixu in id quod semel invasit incumbit, Czego ſie ras podeymie nád tym ze wſziſtkiemi śiłámi leżi Mącz 248a, 262b, 302a; Ták ſtárzy iáko y młodźi [...] Niechcą inéy Wiáry mimo tę/ która raz do Polſki przyiętá ieſt/ przed ſześćią ſet lat OrzQuin D, G3v [2 r.], I4v, Y; Tákżeć y człowiek/ gdy zdrowie raz vtráći/ á lekárſtwy ſye záś nápráwi/ dáleko łacwiey owo vpádnie co lekárſtwy podpieráią/ niżli owo co przyrodzoną mocą ſtoi. SienLek 32; LeovPrzep G3; GórnDworz Z5v, Bb6; HistRzym 103v; RejPos 87v [2 r.], 88, 172, 232v, 261, 348v; Abowiem dla zbáwienia świáthá Chryſtus raz ſtał ſye zbáwienną ofiárą/ y káżdégo winnégo iednaczem powſzechnym BiałKat 296, 166, 343v, 348v [2 r.], 366 [2 r.]; A to ieſt praedeſtinatio, co zowiemy przeyrzenie Páńſkie/ onym mocnym dekrethem Páńſkiem raz vcżynione/ iż ſie cżłowiek nędzny z oney raz nádánej onym roznym płánetam mocy rodzi ábo zły ábo dobry RejZwierc 3, 2v [2 r.], 3 [2 r.]; Koſcioł raz vgruⁿtowány fundámentu odmienić niemoże. Math. 16. WujJud 120v marg, 2v, 213, 244v, Mm3v; RejPosWstaw [21³] [2 r.]; BudBibKaw A3; BudNT Hebr 7/15[27], 9/24[26], Iudae 3, 5; Ale noc y dzień/ ſłońce/ y kſiężyć [!]/ ty mogą być wiecżnymi názwáne/ iż ſie od ſtworzenia świátá nie odmieniáią/ ále porządkiem ſwym od Bogá raz poſtánowionym idą. CzechRozm 84, A8v, 21, 28v [2 r.], 68v, 74 (15); (nagł) Márek Stogniew. (–) BA razći ſie rozgniewa ále wierz mi dobrze PaprPan L3; Prętko wiárę vtráći gdy raz chytrkiem naydą PaprPan O3, Cc3v; ModrzBaz 61v; SkarJedn 34, 50, 208, 338, 344; Oczko 2v; Razem ia Dawidowi ná ſtáteczność ſwoię Słudze wiernému przyśiągł/ y przytymże ſtoię. KochPs 134, 89; owa nędzny Iadam y Iáwá ták wiele kłopotow máiąc/ poználi co to raz Páná Bogá rozgniewáć. SkarŻyw 263, 89, 285, 299 marg; żadną trudnością nie dał ſię [Władysław Jagiełowic] od tego odwieść/ co raz porządnie poſtánowił StryjKron 607, 421; CzechEp 24, 26, 36, 147, 175 (9); CzechEpPOrz **3; NiemObr 5; ReszPrz 109; Nic známienitſze^go być nie może/ nád znáiome^go á dawnego przyiaćielá/ ktorego ſpołecżnosć y przyiaźń raz zácżęta [...] nie ma być rwána áni tárgána. WerKaz 276; KochPieś 39; ArtKanc D18 [2 r.], Q11v; W Iſzpániey tego/ kto ſię raz vpije/ nie tylko do prżyśięgi/ do świádectwá nie prżypuſczáią/ ále máią go zá nápoł czći odſądzonego GórnRozm G2; ZawJeft 33; kto do niebá Doſtał ſie raz tego iuż płákáć niepotrzebá. KochFrag 51, 21, 52; LatHar 84; Ni tym co ie złoćiſz [Fortuno] wiecżne ſą twe dáry/ Ni raz opuſzcżonych zábacżaſz bez miáry RybGęśli Bv; Iż krzeſt raz przyięty nie może być powtorzony WujNT 315 marg; Ieſteſmy poświęceni przez ofiárę ćiáłá Ieſuſá Chriſtuſá raz. WujNT 773, 227, 287, 470, 525, 526 (33); PowodPr 45, 49; Iáko w bitwie/ dwá kroć nie płáći błądźić/ bo raz zbłądźiwſzy/ popráwić ſię czáſu nie máſz: ták y ná tym Bozkim ſądźie/ raz vtráćiwſzy/ nie máſz gdźie áppellowáć. SkarKaz 8a, 156b, 158a [2 r.], 487a; GosłCast 48; SkarKazSej 688a; PudłDydo A3v.

Połączenia: »raz ... drugi raz« (3): BiałKat 251; y po tym poznáć rozſądek dobry y pámięć/ cżym ſie raz obráźi/ áby ſie tego drugi raz vſtrzegł. GostGosp 18, 80.

»raz ... (już) nigdy (potym a. więcej)« [szyk 17:2] (19): SYnogarlicza ieſt ptak [...] Cżyſtoſć tak miłuiący iż gdi raz ſwego towarzyſza ſthraci, iuż nigdy z żadnym inſzym ſie nie złącża FalZioł IV 26b; bo yakosmi wam ras slowem naschim przyaczielem bicz obieczaly, tak ſye nygdi ynaczey nalescz niema LibLeg 10/67, 11/41v; RejPs 78v; RejZwierz 130; GórnDworz D5v; HistLan F3v; RejZwierc 159; BielSpr 65; WujJud 172; obiecał Bog nákarmić y náſyćić lud ſwoy/ otoſz iuż gdy gi raz nákarmi y náſyći nigdy potym ludzie łáknąć y prágnąć áni ieść będą. CzechRozm 115v, 181v; SkarŻyw 368; LatHar 131, 132; ktorą [regułę wiary] ludzie od ſwych Apoſtołow raz przyiąwſzy/ nigdy iey więcey odmieniáć nie máią WujNT 543; SkarKaz Oooo2c; SkorWinsz A3v; KlonWor 41.

»raz ... (już a. zaś) potym (a. na potym)« (10): RejWiz 83; [królowie] niezábiegáli wczás kácerſtwu/ ktore gdy ſye od máłey iſkierki raz zaymie/ ledwie vpadkiem Koronnym/ y Krolewſkim bywa potym zgáſzona. OrzRozm C2; BielKron 107v, 311v; OrzQuin B2 marg; CzechRozm 186v; Bo cżęſto śię to trafia/ iż co kto raz nierozmyślnie wyrzecże/ tego nápotem vpornie broni. ModrzBaz 26v; SkarJedn 49; CzechEp 213; WujNT Rom 6 arg.

»raz ... (i a. już) teraz« (2): [Jezus] ofiárowawſzy onę wdzięcżną raz ná krzyżu dziwnie ſpráwioną ofiárę Bogu Oycu ſwemu/ iuż teraz ofiáruye nędzne á ſkruſzone ſercá náſze RejAp [14]; CzechRozm 191.

»raz ... ustawicznie (a. ustawnie)« (3): A fébrá wźiąwſzy raz moc/ vſtáwnie gorzáłá/ Suſząc kreẃ y wilkośći ſtroſkánégo ćiáłá. KochPam 87; Raz ſię Chriſtus ofiárował krwáwym obyczáie^m: ále niekrwáwym vſtáwicznie ſię ofiáruie. WujNT 766 marg, Aaaaaa3.

»raz ... (już) na wieki« (3): KrowObr 125v; HistRzym 97v; Nam gdy raz młodość minie/ Iuż ná wieki wiekóm ginie KochPieś 16.

»raz ... (już) więcej nie« (14): SeklWyzn g2; SeklKat Y3v; GliczKsiąż B7v; WujJud 181 [2 r.], Ll2, Nn2v; á Iezus Chriſtus wzbudzony raz będąc mocą Bożą/ więcey nie vmiera/ śmierć mu iuż więcey nie pánuie CzechRozm 194, 222; CzechEp 144; Bo kto ſię do niebá ábo do piekłá raz doſtánie/ ten iuż ſtámtąd poſpolićie więcey nie wychodzi. WujNT 227; tedy to chce rzec Páweł ś. [...]: Będąc raz przez wiárę vſpráwiedliwieni/ iuż więcey nie grzeſzmy WujNT 540, 332, Rom 6 arg.

»raz ... zawżdy (a. zawsze)« (9): RejJóz H8v; RejWiz 152v; RejPos 90, 133; WujJudConf 255; CzechRozm 181; SkarŻyw 342; W przyiáźni raz záczętéy záwżdy trwał ſtátecznie KochTarn 74; Cżęſto ſię przypátruiąc w karćiętá ſię wpráwi: [...] Ieſli raz wygra/ mniema by záwſze wygráwáć KlonWor 34.

»raz ... znowu; znowu ... raz« (5;1): KrowObr 124v, 185v; iż ſię tego żadnym ſpoſobem cżynić nie godźiło/ áby raz ochrzcżonego [...]/ znowu chrzćić miano. NiemObr 150, 150; Bo iáko Ezau nie mogł znowu nábyć dziedzictwá raz vtráconego: ták grzeſzący nie może znowu doſtáć niewinnośći WujNT 780, Hebr 6/4.

Przysłowia: RejJóz B7v; Bo ieſli zá żywotá ſwiátá nie záżywieſz/ Wierz mi kiedy raz zdechnieſz iż iuż nie ożywieſz. RejWiz 21v; BielKron 59v; RejPosWstaw [21³]; KochPs 117; SkarŻyw 207; gdy raz duſzá ćiáłá Odbieży/ prozno czekáć/ by ſye wróćić miáłá. KochTr 24; KlonŻal C3; Człowiek áby raz vmárł/ z tym ſye ná świát rodźi KochTarn 77; LatHar 51; RybGęśli D2; WujNT Hebr 9/27; Státut Boży ieſt áby káżdy raz vmárł/ á potym ſąd. SkarKaz 3b; Bo iáko wiem żem ſie raz ieden vrodziła/ Tákżem też y raz ſmutna vmrzeć vmyſliłá. PudłDydo B5. [Ogółem 15 r.]

wſtyd raż obrażony Naprawion iuż być nie może RejJóz Fv; iż o ktorey [białejgłowie] raz thá ſłáwá roſpuſty/ á bezwſtydu głoſno wynidzie/ [...] iuż tá niebogá záwdy w thym roſole zoſtáć muśi. GórnDworz T8, D5v; KochEpitCat 111. [Ogółem 4 r.]

Tákżeć też náſze cżáſy/ też s tą wodą płyną/ A nigdy ſie nie wrocą ktore raz przeminą. RejZwierz 130; KochPieś 47.

iáko wodá co raz vpłynęłá/ Ná zad ſie nie wroći tám ſkąd ſie pocżęłá. WisznTr 35.

Bo ieſlić raz zdrádziłá [miłośnica]/ iuż y drugi zdrádzi RejWiz 59.

A kto iuż więc ſmie raż złym być Smie ſie o to zawzdy kuſić Bo ſie złoſcz ze złoſći rodzy RejJóz H8v.

A my co ſię Potentaty y mądrymi cżyniem/ Wſkoro ſię więc raz powiniem. Iuż nas tu żaden ná świećie znáiomy nie pytay KlonŻal C3.

Wyrażenia: »jeden raz; jednym razem« = semel Vulg [szyk 4:1] (4;1): Kto ieden raz śmie śię ważyć/ Zobopolną przyiaźń ſkáźić: Vczynić to y drugi raz BierEz N2v; WróbŻołt 88/36; Leop Hebr 10/12; Iuż nie potrzebá krwie z żadnych zwierząt [...] zá grzechy ofiárowáć/ bo nas ſwoią ofiárą racżył darowáć [Chrystus]. Ktorą nas wſzyſtkich raz Bogu Oycu wiecżnie poświęćił/ iednym rázem to iuż ſpoſobił/ ſwoiey krwie raz wylaniem z grzechow ocżyśćił. ArtKanc D18; PudłDydo B5.

»już raz« (15): MurzHist R4; DiarDop 100; Abowim on [chrześcijanin] ſye iuż ras ocżysćił y omył s plugáwosći przirodzoney/ ták iżby wyęcey nyemyał ſye yą ſzpáćić y mazáć. GliczKsiąż B7v; RejWiz 83, 128; HistLan F3v; Bárzo drogo ten tho płáći/ Kiedy iuż kto prawdę ſtráći/ Bo tá iuż raz vtrácona/ Trudno ma być przywrocona. RejZwierc 232v, 133, 159; CzechRozm 186v, 190, 191; SkarŻyw 125; CzechEp 122; co ſye iuż raz Pánu odemnie ślubiło/ PRáwo niebieſkié vczy áby ſye pełniło. ZawJeft 33.

γ. W końcu, wreszcie (2): [człowiek przed furtą o jej pani] By kámién/ by żelázo w ſercu ſwym chowáłá/ Nie wierzę temu/ żeby weſtchnąć raz nie miáłá. KochPieś 29.

Wyrażenie: »jeden raz« (1): Nie ſtoy nigdy z onym w ſporze/ Cżyiá śiłá więcey może: Acż śię niektory raz vmknieſz/ Ieden mu raz wżdy nápádnieſz. BierEz N3.

** Bez wystarczającego kontekstu (może też znacz. 2.) (27): Semel. Eyn mol Yederaſz [!]. Bis. [...] Dwá kroć. Murm 205; Semel, Raz/ yeden kroć. Semel atque iterum, Raz álbo dwá. Mącz 381b; Ter, Trzi kroć/ trzi rázy. Mącz 449c, 47c, 221c, 339c, 342c, 503a; Quadringenties – Czterzi ſta krocz, albo razow. Calep [882]b; Quingenties – Piecz ſeth razi. Calep 889a; Sexcenties – Szeſcz ſeth razow. Calep 976a; Vicies – Dwadzieſczia razow. Calep 1121a, 130b, 290a, [723]a [2 r.], 886b, 888b (18).

b. Z liczebnikiem porządkowym (lub odpowiednim zaimkiem i przymiotnikiem), wyjątkowo 1 r. z elipsą „pierwszy”, też 1 r. z „jeden”, oznacza kolejność powtarzających się zdarzeń (501): yze o zlodzyeyſthwo obwynyony Cztherzy raſzy, moze ſſya przyszyągą sprawycz a poczwarthym razye o zlodzyeyſthwo obwynyony nyema przyszyągacz alye ma bycz obyeſzon yako yvſz yawny slodzyey MetrKor 34/134; GroicPorz z2; Pozwánemu ná roki może mu być rok przełożon proſtą niemocą/ Ná wtorym roku prawdziwą niemocą/ Ná trzećim roku ma przyſiądz/ iż był w przeſzłe roki álbo poroczki chor. A ieſliby przedſię w tey niemocy trwał/ tedy tákiemu ma być przełożono do trzećiego rázu. UstPraw G3; BibRadz 3.Reg 18/43; Annus climactericus, Podeyźrzány á niefortunny rok. Astrologi liczą ſiodmy á ſiodmy rok po národzeniu áż do dziewiątego rázu/ á oſtatnia ſiodma liczbá która czini 63. látá/ yeſt nayniebezpiecznieyſza Mącz 57b; SarnStat 1272.

Wyrażenie: bibl. »(aż) do siedmdziesiątego (i) siodmego razu« = zawsze; septuagies septies Vulg (2): Leop Matth 18/22; [Piotr spytał Jezusa:] Pánie ilekroć przećiwko mnie zgrzeſzy bráth moy/ á mam mu odpuśćić? Ieſliże ieſth doſyć do ſiodmego rázu? Rzekł mu Pan Iezus: Nye thylko do ſiodmego Pietrze [...]/ ále y do ſiedḿdzyeſiąthego ſiodmego [przekład tego samego tekstu: Leop]. RejPos 246.

W konstrukcjach zleksykalizowanych z formą przypadkową lub wyrażeniem przyimkowym:

»[którego] razu« = za [którym] razem, przy [której] okazji (1): ſzeſnal iſſ myal wolyą dwa Crocz Zeliſlawſkiego poymacz alye trzecziego raſzu chczial ſznym thowarziſtwo myecz alye nyemogl LibMal 1543/68v.

»([który, jaki]) raz (A)« (429): MetrKor 40/815; PatKaz II 61; TarDuch C3; WróbŻołt cc3; LibLeg 6/115v; Ieſliby tedy pozwány trzeći raz nieſtánął/ potym [...] Sędźia go ſkaże ná vpad GroicPorz q2; A ná wtorey męce [złoczyńca] gdy by nie zeznał/ ále sſtale przał/ iuż trzeći raz niema być męczon. GroicPorz ii3, nv, qv; UstPraw C3v, I4; Dniá oſmego Kwiethniá/ trzeći raz było poſádzenie oycow w Trydenćie ná Koncilium BielKron 225; Trzeći raz Kolumbus puśćił ſie ná morze z Hiſzpániey z ośmią okrętow rownych/ látá 1498. BielKron 443, 41v, 42v, 62v, 69v marg, 130 [2 r.] (27); SarnUzn D3v; CzechRozm 218v; Iuſz po trzy kroć wyrzucony/ trzeći raz ſię ná ſwoię ſtolicę przywroćił Athánázyuſz (marg) Wrocony záſie ná Biſkupſtwo trzeći raz. (–) SkarŻyw 391, 193, 225, [236], 244; poiman [Kiejstut] trzeći raz/ wſzákże rychło potym [...] po trzeći kroć Krzyżakow oſzukawſzy vćiekł z więzienia do Litwy piechotą StryjKron 443; Piotr Száfrániec Podkomorzy Krákowſki trzeći raz Krzyżakow zaſádką poráził/ 28 dniá Octobrá. StryjKron 537 marg, 161, 330, 443 marg, 467, 537; iuż mię to dźieśiąty raz kuśili (mowi to Bog do Moiżeſzá o ludźie złym Izráelſkim) to ieſt iuż mię nie raz/ ábo niewiedźieć co razow kuśili. CzechEp 372; ActReg 31; Quinto – Piątirąz. Calep 889b, 290a, 1056a [2 r.]; GostGosp 162; On [Piłat] (przedſię) y trzeći raz rzekł do nich: ále co wżdy złego ten [Jezus] vcżynił? LatHar 723, [+11]v, 275 [2 r.], 319, 541; WujNT Matth 26/44, Ioann 21/14; vſtáwuiemy: áby Roki Ziemſkie były záwżdy w káżdym Woiewództwie [...] káżdégo roku trzy kroć ſądzoné/ á czwarty raz Wiécá SarnStat 721, 150, 264, 572, 703, 710 (9).

Połączenia: »ilekroć ... (tyle) każdy raz« (2): Nád to vſtáwił/ iż ile kroć będzye biſkupſtwo Wrocſłáwſkie wákowáło/ tyle káżdy raz ośḿ tyſięcy złotych máią dáć do Rzymá Annaty BielKron 378v, 167.

»(na)pierwej ... drugi(e) raz (... a na potym trzeci raz)« (5): BielŻyw 27; Przitim tez czo pyerwej skoroni polſkiej panſtwa waschego ſtho czlowyekow przicziagnęlo pod zamek nasch Oczakow y wzyęly dwie ſczie y pyeczdzyeſſyad [...] Drugy ras prziſzly y vderzily na ribytwi szkodj ym nyemale poczinyly [...] a na potim trzeczy ras spossobywſchi sye z wyętſchim spossobem prziczyągnęly. LibLeg 11/89-89v; A Głos ten ktorym pirwey ſłyſzał z niebá záſię drugi raz záwołał do mnie/ mowiąc: [...] RejAp 87; Strum P2; SkarŻyw 459.

»napirwej ... wtorykroć ... trzeci raz« (1): RZym wzyęt ieſt cżterzy kroć rázow we 139 lat. Napirwey od Aláryká Gotſkiego krolá pod Honoryuſem Ceſarzem. Wtory kroć od Genſyryká Wándálſkiego pod Márcyanem. Trzeći raz od Totylláſá Oſtrogockiego BielKron 163.

»naprzod ... drugi raz ... trzeci raz« (1): Naprzod go [Osbernusa]/ powiáda [św. Anzelmus]/ cżárt obżáłował zgrzechow po Chrzćie vcżynionych: ále nie wygrał [...]. drugi raz ſię kuśił/ wymiatáiąc mu ná ocży grzechj wzakonie pełnione. lecż y tu nie wjgrał: [...] trzeći raz go napadł/ zgrechámi [!] po profeſſyey vcżynionemi: ále y te [...] odpuſzcżone oglądał. SkarŻyw 333.

»naprzod ... wtory raz ... trzeci raz« (1): Złodźieiá niedoroſłká naprzod rozgą karzą: A wtory raz odchodźi z pryſkowáną twarzą. Cżáſem też krwáwą brozdę przez plecy nápiſzą: [...] A przyidźieli trzeći raz; iuż tam więc nie vchem/ Nie ſkorą/ nie włoſámi/ lecż przypłáći duchem. KlonWor 37.

»(jeden) raz (...) (a) drugi(e) raz; raz (...) (a) drugi« (5;2): BielKron 39v [2 r.], 304 [2 r.]; RejPos 227v [2 r.]; Maſz iáſne świádeſtwo Bogá oycá/ ktore^go cżáſu krſtu Chryſtuſá Páná raz/ á drugieraz ná gorze/ gdy śię przemienił. BiałKaz G3; ActReg 183; Nabiáły [...] w puł látá odbierać raz/ á drugi przed ś. Marćinem GostGosp 74, 158 [ 2 r.].

»raz ... a drugi raz, aż i trzeci; raz, i drugi i trzeci« (1;1): UstPraw I2v; [żebrak prosił jedną wdowę] áby mu czo przebog dáłá: powthorzy raz/ y drugi y trzeći/ oney ſwey prośby/ [...] przedſię dobrá páni/ nic oney chudzynce nie dáłá GórnDworz O4.

»raz, dwa, trzeci raz ... czwarty raz ... a potym« (1): iż vpomień bliźniego ſwoiego raz dwá/ trzeći raz przyſtaẃ ſwiádki/ cżwarty raz opowiedz go koſciołowi/ á potym iuż niech będzye v ciebie tym iáwnogrzeſznikiem iáko był ten Máttheuſz [cf Matth 18/15-17]. RejPos 328.

»raz ... po wtore« (1): Abowiem Pan náſz przyść racżył raz ná ſwiát pokorny/ powtore przydzye wielmożny/ w chwale Bogá Oycá RejPosWstaw [21³].

»(i) drugi raz (i, aż) (...) trzeci raz (... i czwarty raz); (i) drugi raz i trzeci; i drugi i trzeci raz« (10;3;2): BierEz H3v [2 r.]; GroicPorz ov [3 r.]; BielKron 164v [2 r.], 250 [2 r.], 276v [2 r.], 345 [2 r.], 362v [2 r.]; SienLek 15; Y drugi y trzeći raz Pan pytáiąc [Piotra]/ ieſliże go miłował/ poruczył mu owce BiałKat 133v; HistHel Cv; Strum I; á on [diakon Karynus] drugi raz y trzeći raz wołał: kto mi powie co ten kruk mowi: dam mu wſzytko co mam. SkarŻyw 454, 193 [2 r.]; StryjKron 36 marg [2 r.]; GostGospSieb +2v.

»pierwszy raz ... drugi raz ... potym« (1): Trzy drogi cżynił [poseł] do Moſkwy [...]: Pierwſzy raz (piſze) ieźdźił ná wielki Nowogrod/ drugi raz ná Smoleńſko/ potym ná Oberno/ Boryſow/ Kadáienow minąwſzy Smoleńſk. BielKron 436.

»pi(e)rwszy raz ... (a) drugi raz (... trzeci raz (... czwarty)); pierwszy, wtory, (i) trzeci raz (... czwartą razą); pierwszy raz ... a drugi« (8;2;1): KrowObr 182v [2 r.]; UstPraw E3 [2 r.], E4 [3 r.], F [2 r.]; ábowiem [Dawid] pirwſzy raz był pomázan od Sámuelá ná znak kroleſtwá/ drugi raz tylko nád Iudą/ trzeći raz nád wſzytkim Izráelem. BielKron 69v; [u Turków] Złodzieiá pierwſzy raz karzą bicżem/ drugi raz tyle dwá kroć/ trzeći raz rękę vtną/ cżwarty nogę/ ieſli ſie dopuſzcżáć będzie. BielKron 261; SkarJedn 97, 98; Był sam dwakroć Pan Ciekliński od Pana Kanclerza pierwszy raz przed swięty adrugy po Swięciech ActReg 170; ieſli [strona] ku oſtátecznéy godźinie południowéy/ gdy Sędźia iuż będźie chćiał wſtáć/ piérwſzy/ wtóry/ trzeći raz záwołána nie ſtánie/ tedy niech będźie zdána. SarnStat 784, 1213 [4 r.].

»pierwszy raz a za wtorym razem« (1): A vſłyſzawſzy Iákob iż były zboża w Egipćie/ poſłał oyce náſze pierwſzy raz: á zá wtorym rázem poználi Iozephá bráćia iego WujNT Act 7/12.

»pierwszą razą ... a wtory raz; za pierwszy raz ... wtory raz ... a trzeci raz« (1;1): VStáwiamy téż: iż ieſli kto świnie właſné ná żołądź do láſá cudzégo wżenie/ ten którégo lás będźie/ zá piérwſzy raz wieprzá: wtóry raz ieſli ich naydźie/ dwá wieprzá będźie mógł y ma zábić: á trzeći raz ieſli znaydźie/ [...] SarnStat 670, 676 [2 r.].

»pirwszy raz ... wtory kroć ... trzeci« (1): Zátrąbi pirwſzy raz trębácż/ pyta/ ieſli to wtory/ zátrąbi wtory kroć/ pyta ieſli to iuż trzeći: á po trzećim thrąbieniu/ kiedy on iął wielkim głoſem wołáć [...] GórnDworz O7v.

»trzeci raz ... czwarty kroć« (1): Potym Roku 548. od Chriſtuſa/ [...] ćiż Gotowie z Totilą Krolem ſwoim Rzym trzeći raz/ á po Genſeriku Wandalſkim Krolu czwarti kroć wzięli StryjKron 36.

Zwrot: »drugi raz powtorzyć (a. powtarzać), powtorzon« [szyk zmienny] (6:1): SYnu zgrzeſzyłeſli nie powtarzay drugi raz [non adicias iterum] Leop Eccli 21/1; Muſzę to drugi raz powtorzyć/ że s tey ſtrony ſmętek á żáłość/ ále z drugiey ſtrony zoſtawa cżąſtká nádzieie dobrey. LeszczRzecz A5; SarnUzn D3v; CzechRozm 16v; Oczko 32; SkarŻyw 538; GostGospSieb +2v.

Wyrażenia: »drugi(e), wtory raz; drugą raz« = ponownie, powtórnie; znowu; następnym, kolejnym razem; iterum Vulg, Mącz, JanStat, Cn; secundo PolAnt, Vulg, Cn; bis, vice alia PolAnt; secunda vice JanStat (237:20;3): BierEz H3v, N2v, O; KV radzie gdy go [Jezusa] przywiedli/ drugi ráz iego pytali ieſtliby on byl ſyn boży? OpecŻyw 116v, 63, 63v, 65, 156, 171; OpecŻywSandR nlb 3; MetrKor 40/814, 46/46v, 118; PatKaz III 123v; FalZioł I 32c, V 1v, 5, 40v, 75v, 97v; BielŻyw 27; Krol ye^go m. proszy yzbi v C.m. roskazal sandziakowy y ynnim drvgy ras yeszcze yzbi [...] przyaczielskie w granyczach postanowienie vczinily LibLeg 11/33, 9/52v, 11/63v, 89; RejPs 35, 177; RejRozm 398; Pleban chcze aby ſię kupieċ drugieras ſpowiedal. RejKup n4, l6; MurzNT 13v; Złodźiey ieſli ma być drugą raz męczon gdy po męce vczynku przy GroicPorz oo4, nv, ov, q2, ii3; KrowObr 125, 182v; Leop 1.Mach 8/32; UstPraw E3, E4, F, I2v; RejZwierz 101v; A ták dniá wtorego obeſzli miáſto drugi raz/ á potym ſie wroćili do obozu BibRadz Ios 6/14, Gen 43/10; Rzekł Ezau/ ſpráwiedliwie ieſt imię iemu dano Iakob/ bo mię to iuż drugi raz podſzedł/ pirworodność mi pirwey wzyął/ teraz błogoſłáwieńſtwo podchwyćił. BielKron 14v; Rzekł Pan Kryſtus [do św. Piotra]/ idę do Rzymá ábych był drugi raz vkrzyżowan. BielKron 142v; á Dymitrá wſadźił do więzienia/ kthorego potym puśćił y przepraſzał. Drugie raz go brát Gábryel wſádźił/ á ſam ſie Monárchą vcżynił. BielKron 428v; Mnimał potym ten krol ábyſmy więcey pieniędzy niemieli/ [...] chćiał nam dáć ná wiárę inſzego korzenia co trzebá/ mowiąc: kiedy tu drugi raz będźiećie s ſwym towárem/ oddaćie. BielKron 454, 6, 7v, 16v, 35, 37 (61); GrzegRóżn C4; Repecto, Drugieras przeczoſuyę. Mącz 285d, 251d, 275c; OrzQuin B3v, B4; SienLek 15; RejAp 96; GórnDworz K5, Dd; A ieſli ſye tráfi/ żeby nie wyrozumiał czego/ nie wnet zárzucay Kśiąg/ ále przeczytawſzy óno mieyſce/ iáko ſámo w ſobie ieſt/ wróć ſye drugi raz ná nié GrzepGeom B4, B4; RejPos 54, 101v, 164, 227v, 261; BiałKat 98v, 133v, 251; KuczbKat 245; RejZwierc 34, 41, 186v; BudBib Nah 1/9; HistHel Cv; Strum I, P2; BiałKaz G3; Krolewiecki by teſtáment miedzy wſzemi miał przodek/ gdyby iy był iego Tłumácż Stánisłáw Murzynowſki mogł drugi raz przepátrzyć a wydáć BudNT przedm c2v; SkarJedn 88; Bo P. Bog chcąc Kaimá do pokuty przywieść/ ſam drugi raz po grzechu ſpytáć go racżył: Kaimie á gdzie ieſt brát twoy? SkarŻyw 263; Był ieſzcże [Symeon] przyzwany drugi raz do Krola: y przed nim wiele [...] mowił o S. wierze Chrześćiáńſkiey SkarŻyw 305, 21, 28, 57, 68, 89 [2 r.] (40); Iágeło drugi raz przyſięgę złamał Kieyſtutowi. StryjKron 467 marg; Moſkwá wtory raz od Smolenſká odbita. StryjKron 687 marg; Tegoż też czáſu Carz Prekopſki [...] zebrał ſię z wielkim woyſkiem/ y ciągnął wtory raz przećiw Cárzowi Nahayſkiemu StryjKron 722, 36 marg, 170 marg, 210, 225, 330 (16); [kozieł] Zyadł piſkorzá żywégo/ piſkórz niećiérpliwy Strawięnia nieczekáiąc/ przepadł przezeń żywy. Koźieł go w rzyć drugi raz: on drugi raz z rzyci KochFr 124, 51; PudłFr 34, 38; Bigamus – Tenktori drugirazſie ożenieł. Qui duas uxores duxit Calep 131a; GostGosp 10, 158; LatHar 275, 539, [541], 710, 728; Wtory [list] do Tymotheuſzá [...] piſány ieſt z Rzymu, kiedy wtory raz Páweł był poſtáwion przed Neroná Ceſárzá. WujNT 742, 762 marg, Hebr 9/28, s. 773; SarnStat 634, 670, 676, 784, 1213 [2 r.], 1272, 1278; GrabPospR L3v; KlonKr A4, D3v; SkarKaz 158a; ná káżde święto Nowego Látá/ dla odbieránia tego coby Ich M. Pánowie Duchowni [...] dáwáć poſtąpili/ niechby ſię zieżdżáli: tákże dla odbieránia porádlnego. Drugi raz ná dzień pierwſzy Mieśiącá Kwietniá/ dla odbieránia pogłownego od Zydow [...]. Záſię ná dzień pierwſzy Mieśiącá Lipcá/ dla odbieránia qwárty VotSzl Ev; CzahTr K4; GosłCast 14, 49, 58; Wtory raz ná świát idźie ten Flis KlonFlis Bv; KlonWor 21, 37; ZbylPrzyg B4v; [ZebrzydOdpow f2; Relego, ich vberleſe von newen. Pol. znowu czytam/ przeczytam drugą ras/ powtarzam. Volck 319]. Cf Zwrot, »potym drugi raz«, »zasię drugi raz«.

»jeden raz« = za pierwszym razem (2): RejPos 227v; Nabiáły w folwárcech verificowáć w puł Látá ieden raz/ w Ieśieni drugi raz odbieráć. GostGosp 158.

»każdy (ten) raz; każdą raz« = za każdym razem; singulis temporibus a. vicibus Cn (8;1): FalZioł II 17a; BibRadz II 103a marg; Trzy drogi cżynił [poseł] do Moſkwy á káżdą raz inſzą drogą BielKron 436, 167, 378v; Co rozumiecie W.M. w iákim mogł bywáć ſtráchu on Clearch Tyran/ káżdy ten raz/ kiedy wyſzedł ná rynek/ ábo ná vcżtę do kogo GórnDworz Gg6v, D6v; Strum B2v, H3v.»ktory (a. niektory) raz« = kilka razy, nieraz (5): BierEz N3; FalZioł V 50; Niemaſzli forytarzá/ nie zyſzcżeſz ni płátá. Bo ćie wnet zdádzą w zyſku/ Sądowni panowie/ Zádrápieſz ſie nieboże/ ktory raz po głowie. BielSat E [idem] BielRozm 33; ma opowiedźieć ſąśiad przed Vrzędnikiem ná ſąśiádá gdźieby nie robił: bo z tego rośćie niepoſłuſzeńſtwo y ſzkodá wielka/ y Włodarz ſumnienie pſuie/ kiedy mu ſie ktory raz przepiecże. GostGosp 28.

»ostatni (a. ostateczny) raz« (7): BierRaj 21v; KromRozm II v3v; Si id facis hodie postremum me vides, Ieſli to vcziniſz dźiś mnie oſtáteczny ras widźiſz. Mącz 314d; SienLek 122; CzechEp 208; [uczestnicy procesji] do [kościoła] ś. Ianá ſię obroćili/ gdźie [...] ſtoł ná ktorym Zbáwićiel náſz oſtátni raz wiecżerzał/ y inne święte reliquije [...] pozdrowili ReszList 161.

~ Połączenie: »ostatni raz ... potym« (1): Abowiem to złączenie wielkie zwierſchnich Plánetow/ iuż tám tego roku oſtátni raz będźie w Známieniu niebyeſkim wodnym/ á inſze potym wielkie złączenia będą bywáć w známionách ogniſtich LeovPrzep E4. ~

»pi(e)rwszy (a. napierwszy, a. pierwy) raz« = po raz pierwszy; poprzednio; początkowo; prima vice HistAl, JanStat, Cn; primum Vulg, Cn (38): Twey śię ia przyiáźni wſtydzę/ Poki twą śiekierę widzę. Anić dáley będę wierzył/ Gdyś mię ták pierwy raz zdrádził/ Mogłoby śię to przygodzić/ Iżby mię mogł potym zábić. BierEz N2v; FalZioł II 17d, IV 23d; LibLeg 11/185v; RejKup t2; odpowiedział [Ditomatus Aleksandrowi]/ Ieſli lubo waſzemu maieſtatowi/ ia wziąwſzy dozwolenie ſzyrmowania pirwſzy raz pocnę HistAl D4; MurzNT 131; KromRozm II q3; KrowObr 182v; Iozephowi bráćia pierwſzy raz po zboże do Egyptu przyiácháli/ niełáſkáwie przyięći więzniámi byli Leop Gen 42 arg; UstPraw E3, E4, F; Pirwſzy raz Tytus wybrawſzy co godnieyſzych ludzi Rycerſkich trochę/ przyſtąpił pod miáſto [Jeruzalem]/ był odſiecżon od miáſtá/ [...] wſzákże vſzedł bez ſzkody. BielKron 147, 69v, 100v, 105, 131v, 158v marg (9); GórnDworz O7v; RejPos 183; BielSpr 17v; Iudaſz też cudá cżynił/ ná on cżás gdy też z inſzymi napierwſzy ras od Páná wyſłány był: á wżdy go przedſię Pan Dyabłem názwał CzechRozm 189; SkarJedn 97; SkarŻyw 271; StryjKron A6; CzechEp 210; ActReg 170; WujNT Act 7/12; SarnStat 670, 784, 1213 [2 r.]; KlonKr wstęp A2 marg; A nie rácż ſię tym W.M. obrażáć/ iż ſię zda ná pierwſzym poyźrzeniu tytuł [„Flis”] niepocżeśny: gdyż pierwſzy raz pod tym imieniem Fliſowſkim nienagorzey vſzedł/ y nie do końcá zgániony. KlonFlis Bv.

»potym drugi(e) raz« = et secundo PolAnt [szyk 6:1] (7): FalZioł III 36a; LibLeg 10/67v; Na temże ſpoſob/ drugierás potem/ powiedźiáł mu inſzy iego przyiácieł/ [...] MurzHist Q4; PRzyſzedł śiwy do niego [Adriana]/ o vrząd go prośić/ Ten rzekł/ pocżekay máło/ mam inych ſpraw doſyć. Potym przyſzedł drugi raz RejZwierz 30v; BibRadz 3.Reg 19/7; SkarŻyw 164, 225.

»[który] ten raz« = już po raz [który] (2): Oto trzeći ten raz [Ecce tertio hoc] ieſtem gotow przyść do was: á nie obćiążę was. WujNT 2.Cor 12/14, 2.Cor 13/1.

»zasię (a. zaś), znowu drugi raz« [szyk 10:6] (12:4): OrzList b; Palin Latine rursus vel iterum, Záś drugi raz/ Powtóre. Mącz [273]c; Gdy ſie złamáły tablice pirwſzego przykazánia/ drugi raz Bog záſię powtorzył toż obiáwienie SarnUzn D3v; RejAp 87, 87v, 88; gdy ſie záſię drugi raz wielka tłuſzcża zeſzłá ku Pánu/ á nie mieli czoby byli iedli/ zezwawſzy do ſiebye Pan Iezus zwolenniki ſwoye/ rzekł do nich: [...] RejPos 182v; RejZwierc 85v; RejPosWstaw [21³]; HistHel C2v, C3; CzechRozm 16v; SkarJedn 98; Oczko 31; Tym cżáſem więźniow obá Krole ſtrzegli/ Y trupow/ tych co ná plácu polegli. Zeby záś iáko z martwych nie powſtáli/ A drugi raz ſie z nowu nie potkáli. KochSz B4; LatHar 692.

»[którym, jakim] razem, [którą, jaką] razą« = po raz [który], za [którym] razem (19:4): PowUrb +2; [Ditomatus] ſzyrmował y wygrał/ Y rzekł mu Alexander/ ieſli trzećim razem wygraſz [Si ter viceris] będzieſz koronowan. Natichmiaſt ſzyrmuiąc wtorym razem y trzećim [secundo et tertio] wygrał. HistAl D4, F2v; UstPraw E3; RejFig Ee2; Septimum, Septimo – Siodmim razem. Calep 970a, 1056a; Iuż tám nie będźie [złodziej niedorosłek] chłoſtą karány brzozową: Karzą go trzećim rázem śmierćią powrozową. KlonWor 38.

Połączenia: »naprzod ... drugim razem ... trzecim« (2): IEſliby kto [...] w cudzym leśie álbo gáiu rąbał [drzewa]: ten pan onégo láſu/ tego który rąbié/ naprzód w śiekiérze/ drugim rázem w ſukni/ trzećim [prius ... secundo ... tertio JanStat 1112] ná wołách y w koniach álbo w iednym koniu ma ćiążáć przez winy. SarnStat 471 [idem] 668.

»pierwszą razą ... wtory raz« (1): Gdy kto Wieprze żenie ſwoie do cudzégo láſu: piérwſzą rázą iednégo wieprzá ma zábić, á wtóry raz dwá wieprzá, etć. SarnStat 676.

»pierwszym, wtorym i trzecim razem« (1): Vſtáwiamy tedy/ iż gdy kto o główną/ ábo dźiedźiczną rzecz/ piérwſzym/ wtórym/ y trzećim rázem [primo, secundo, et tertio JanStat 631] bywa pozwan/ á nie ſtánie/ [...] SarnStat 691.

»zaraz ... drugim razem albo trzecim« (1): Przetóż ieſli [czytając te książki] záraz nie wyrozumiéſz czego/ wyrozumiéſz drugim rázem/ álbo trzećim/ według dowćipu. GrzepGeom B4.

Wyrażenia: »drugim, wtorym razem; [drugą razą]« = po raz drugi, za drugim (kolejnym) razem; secundo HistAl, Calep, JanStat; iterum, secundo loco, secunda vice Calep; alia vel altera vice Cn (4:3): HistAl D4; GrzepGeom B4; Zbácżćie ſobie/ co więc [Jezus] mawiał [...]. Iż trzebá było tey rzecży By był wydan Syn cżłowiecży. Ná śmierć [...]. (–) [...] Iuśćiem ia ſobie ſpomniáłá. Iż to ſpominał będęcy W ſtronách Ceſaree Philippi: már:8. (–) Y ná on cżás to ſpominał Gdy ſię ná gorze odmieniał Mát: 16. I záś ono drugim rázem Gdy ſzedł do Ieruzálem. Mát: 20. MWilkHist H2; Calep 961a; SarnStat 471, 668, 691; [Wziął drugą razą tenże p. Jakub od p. Jurgi tal. 56 per gr 34, faciunt fl. 63 gr 14. InwMieszcz 1597 nr 301].

»każdym razem; każdą razą« = singulis temporibus a. vicibus Cn (3;1): OpecŻyw 126v; GroicPorz dd2; Y tego ma Stároſtá doyźrzeć ktoryby ſláchćić pieniędzy drobnych bráć niechćiał/ Tákowy pierwſzy/ wthory y trzeći raz ma być káżdą rázą karan winą 10 grzywien/ czwartą rázą trzymidzieſty UstPraw E3; day mu [koniowi] owſá czterzy kroć ná dźień po trzy przygárśni kożdym rázem SienLek 190.

»pi(e)rwszym razem; pierwszą razą« = po raz pierwszy; primo JanStat; primum, prima vice Cn (2;2): Dał pan Ieſus owocz odkupienia ludskiego y łaski ſwey, a tho gdy pirwſzim razem na ſwiath przyſzedł WróbŻołt Bv; WIZERVNK Y ROZDZIAŁ STATVTV NOWOWYDANEGO, NA kſztałt dwunaśćie tablic ſtárych praw Rzymſkich, piérwſzą rázą Królowi Iego M. ná Séymie 1592. podány. SarnStat *5, 676, 691.

»pirwszym razem« = na początku (1): Sam [kniaź Roman] Hetmáná dobrego vrząd wypełniáiąc/ Y ſwą ręką Rycerſtwo Polſkie odbijáiąc/ Wiele ich ſam ná on Swiát posłał pirwſzym rázem/ Huczy Niebo y Ziemiá przed brzmiącym żelázem. StryjKron 240.

Wyrażenia przyimkowe: »na [jaki] raz« (2):

~ Wyrażenia: »na raz każdy« (1): tu téż [woda] niema być [wypita] záraz/ ále po kieliſzku/ álbo po pułkwarty/ gdy Heminám ná raz káżdy wypijáć kazał Aetius/ á heminá puł kwarty/ to ieſt librę/ waży Oczko 20.

»na ostateczny raz« (1): iáko nam thego y Páweł Apoſtoł ſwięty mocnie poſwiadcżáć racży: Iż nam iuż ná oſtátecżny raz okázáć ſie racżył [Bóg] w Synu ſwoim RejPos 294. ~

»(i) po [który] raz« (17): Otworz mowię ras potrzeczy Boċ deſczka ze drzwy wyleczy. Ieſtem poſel boży RejKup e5; quintum consul, Po piątiś ras ráycá. Mącz 343a, 449c.

~ Zwrot: »i po drugi raz powtorzyć« (1): Tamże posłowie i po drugi raz przez tegoż Siennickiego powtorzyli, prosząc, aby [...] Diar 60.

Wyrażenia: »po drugi, po wtory raz« = ponownie, powtórnie (7:1): Mądryć gdy z śidłá wynidzie/ Po drugi ras wnie nie przyydzie BierEz K3; RejAp 155, 191v [2 r.]; Bo pátrzay co tu [Matth 22] Pan powiedáć racży/ iż gdy po nie [gości na gody] powtory raz iuż poſłáć racżył/ iż zániedbáli tego/ wzgárdzili tym RejPos 239, 238v, Ooov. Cf Zwrot.

»i po drugi, i po trzeci raz« [w funkcji wzmacniającej] = tak, zaiste (5:1): SMiłuy ſie y po drugi raz ſmiłuy ſie ná demną moy panie RejPs 84; RejAp 7v; RejPos 291v; NIémáſz/ y po drugi raz niémáſz wątpliwośći/ Zeby cnotá miáłá być kiedy bez zazdrośći KochPieś 44; NIemáſz y po trzeći raz nie máſz wątpliwośći/ By w kim cnotá miáłá viść bez cżći y ſławnośći. RybGęśli D3v; CiekPotr 15. ~

[»po drugim razem« = następny raz, znowu: wie to pan bog kiedy po drugim rázem do was będę piłá. [...] weys got wenn ich zum andern mal werde zu^m euch trincken. Wokabul 1539 E3v.]

»za [którym, jakim] razem; za [jaką] razą« (18;3): BibRadz 3.Reg 18/44; SienLek 162v; A gdy niewod zápuśćili w przerębli/ zá pierwſzym rázem gdy ciągnęli Rybitwowie/ trzy máłe Rybki wywlekli/ drugim ćiągnienim nic/ [...] zá trzećim záś rázem Pokuſę [tj. straszydło] álbo cudo iákieś okrutne StryjKron 351; Siedm kroć kazał wyglądáć Eliaſz ſłudze ſwemu/ chmury/ y [...] obłoku/ ktorego od Páná BOgá żądał: ledwie zá śiodmym rázem dogodził Pan Bog żądzy y myśli iego. LatHar 665; SarnStat 710.

~ Połączenie: »za razem ... za drugim razem« (1): Napierwey kreẃ vſtánáwiáć/ ták pokoſztuy: Chuſtę ſuchą w ránę wetkay/ á gębkę w ocćie/ álbo w winie zmaczawſzy przywiń/ á choć zá rázem nieprzeſtánie/ zá drugim rázem ſuchą chuſtę włożyć/ y pokoſztowáć SienLek 144v.

Wyrażenia: »za każdym razem; za każdą razą« (4;3): A gdykolwiek niewiaſtę bole napadną/ za kożdym rażem daway thego prochu pić FalZioł V 33; GroicPorz nv, kkv; ley go [smalec wieprzowy] zá káżdą rázą ná źimną wodę/ á pothym go záś zbierz/ y záś roſpuść/ ták długo áż práwie iáſny będźie SienLek 134, 141; Kmieć gdy gnoy ná pole woźi/ lepiey z polá dármo nie przyieżdżáć/ ma zá káżdym rázem przywieść kilká kámieni GostGosp 34; SarnStat 945; [Weźmiſz ten mieſzek/ á iáko cżęſto weń śięgnieſz/ zá káżdą rázą z niego wyymieſz dźieśięć złotych we złoćie HistFort D[3]v].

»za pierwszym razem« (7): á gdy mu [wieprzowi] za pierwſzem razem rany nie zadadzą ſmiertelnej miedzi łopatki á ziobra/ tedy [...] FalZioł IV 3c; KwiatKsiąż Lv; SienLek 75v, 140; ieſli ié [te książki] drugi raz przeczytaſz/ będźieſz ié lepiéy rozumiał niż zá pierwſzym rázem GrzepGeom B4; SkarŻyw 453; StryjKron 351.

»za wtorym, za drugim razem« = in secundo Vulg (3:1): day tego truneczek wypić chorému/ gdy go ma źimno ruſzyć/ á będźie zdrów: ieſli nie zá pierwſzym/ tedy iednák zá wtórym rázem. SienLek 140, 75v, 144v; WujNT Act 7/13. ~

2. Oznacza proporcjonalne powiększenie jakiejś wielkości; z liczebnikiem głównym (lub wyjątkowo z elipsą „jeden”) [Cf też I.1.a.**] (9):

Wyrażenia: »[ile] razow (a. razy) więcej« (2): Mącz 259b; Conduplico – Dwoie, dwa razi wiecey przicziniąm. Calep 237a.

»co razow, [ile] razy (A) więtszy« (1:1): POkrzyk ieſt dwoiaki/ ieden ſamiecz drugi ſamicza/ [...] [samiec] ma iabłko dwa razy więcſze nizli ſamicza FalZioł I 86c; CzechEp 319.

»(jeden) raz tak wiele« = właśnie tyle (3): Murm 204; BartBydg 144; Simplus, nomen numerale, significat semel tantum, Ras ták wiele. Mącz 394b.

»jeszcze raz tak wiele« (1): Duplus, Alterum tantum – Dwoiaky, ieſzcze rąz tak wielię. Calep [345]a.

α. Wyraża zwielokrotnione natężenie jakiejś cechy, jej większą intensywność (1):

Fraza: »trzy razy szczęśliwy« (1): Trzy rázy ten ſz[cżę]śliwy/ kto płennymi ſnopy Cżcżą ſtodołę nákarmił RybGęśli B4 [cf Vergilius, Eneida 1,94: o terque quaterque beati].

3. Oznacza ilość splotów dokoła czegoś; z zaimkiem liczebnym nieokreślonym (1): Wiele ich ieſt/ ktorym ſię zda iákoby niebyli pocżeſnymi/ ieſliby ſie im łáńcuch nieświećił ná ſzyi/ ktory im kto drożſzy ma/ ábo mu ſię więcey rázow około ſzyie obwinie [pluraque volumina facientem]/ [...] tem ſię rozumie być pocżeſznieyſzym ModrzBaz 51.

4. W funkcji zbliżonej do spójnika wskazuje na przemienność lub różnorodność, często z odcieniem przeciwstawnym: to ... to; modo ... modo Calep, Cn; alias ... alias, iam ... iam, nunc ... nunc Cn [w tym: »raz« (A) (161), »razem« (I) (3)] (164): RejKup K; Morze huczy: á nawę miecą nawáłnośći. Raz ſye zda/ iáko w przepáść/ poyźrzeć z wyſokośći: A kiedy ſye záś wáły rosſtępuią/ áni Miáſtá widáć wielkiégo/ z głębokiéy odchłáni. KochPam 85.

Połączenia: »naprzod ... drugi raz« (1): [wojewoda siedmigrodzki pisał:] Iam ieſt gothow poſłuſzen być záwżdy Máieſtatowi krolewſkiemu: ále prze ták rozne roſkazánie krolewſkie/ niewiem cżego ſie mam dzierżeć/ naprzod wſkazano do mnie ábych był w Budzyniu v krolá/ drugi raz ábych ábo w Trácią wćiągnął/ álbo w tył Ceſárzowi vderzył BielKron 306.

»raz ... drugi ... to ... to ...« (1): ná śiewbę Raz ſuſza, drugi, mokrość, to mrozy, to wiátry CiekPotr 65.

»raz ... drugi ... trzeci« (1): v Troglotydu że przez dźień iednaſz ſtudnia/ raz ſłoną/ drugi gorzką/ trzeći ſłodką (a wiecznie ták) bywa/ Plinius nápiſał. Oczko 9v.

»raz ... a potym« (1): Bo to wſzytko przyrodzonym biegiem ſię dźieie. Raz chmury pánuią/ y grom ſrogi: á potym Bóg obdarza świat pogodą/ y ſłońcem złotym. KochFr 85.

»raz ... raz (... raz) (...)« [w tym: dwukrotne (6), trzykrotne (1), dziewięciokrotne (1)] (8): BudBib I 329a marg [2 r.]; KochMuza 26 [2 r.]; W tym do roku dźiéń dwákroć z nocą ſye miárkuie/ Raz ná Wioſnę/ raz/ kiedy Láto vſtępuie. KochPhaen 19; Raz ſłońce pięknie świéćiło: Raz ſwoié prómienié ſkryło. Raz obłoki iáſné były: Raz wnet ſpetné náſtąpiły. Raz lał déſcz/ á wiátry wſtáły: Raz záśię ćichuchné wiáły. Raz áno ſye ſpuſcza zorzá/ A dźiéń odnośi do morzá. Raz áno práwé południé/ Słońce świéći práwie cudnie. Raz áno iuż ieſt w północy PudłFr 21-22; [Niemcy] vſtáwicznie témi gadkámi [...] czás prózno trawią: raz o kielichu/ ieſliż go dáć láikóm: raz o żonách kápłańſkich/ ieſliż ie mieć máią OrzJan 129; RybGęśli Bv [2 r.]; WitosłLut A5v [3 r.]; CzahTr L4v [2 r.].

»raz ... drugi(e) raz; jeden raz ... drugi(e) raz« = to ... to (26;2): MurzHist H2v [2 r.]; KwiatKsiąż L [2 r.]; Vicibus reticere, Po ráżu [!] milczeć/ yeden yeden raz/ drugi drugieraz. Mącz 493b; ábowiem nietelko káżdemu z W.M. może ſie ták zdáć/ á mnie inácżey/ ále też y mnie ſámemu raz ták/ drugiras inácżey/ widzieć ſie może. GórnDworz D, F [2 r.], M3v, M4, T5 [2 r.] (20); Tákći ná świećie być muśi: raz rádość/ Drugi raz ſmutek KochOdpr Bv; SkarŻyw 508 [2 r.]; KochBr 151 [2 r.]; Phil N [2 r.]; SkarKaz 275b [4 r.]; [nasi prawowładźcy] iednę rzecz raz chwalą, Drugi raz záśię gánią. ieden raz ná Seymách Y Seymikách ták rádzą, drugi raz przećiwnie. CiekPotr 78, 79 [2 r.]; [Fortuna] Raz pogodna/ drugi raz ſzalona y nieſtátecżna/ raz matká/ drugi raz mácochá/ raz bogáta/ drugi raz nága/ raz iezdna/ drugi raz pieſza/ raz kroluie/ drugi raz żebrze/ raz páni/ drugi raz błaźnicá. KlonFlis B.

»jeden raz ... (a) drugi; raz ... a drugi« (3;2): MetrKor 57/120v, 59/282; aby alternatą raz Polskiego narodu adrugi Litewskiego ludziom to pomienione Biskupstwo dawane było. ActReg 42; Bilinguis [...], qui modo unum, modo aliud loquitur – Mętlarż, raz toadrugy owo mowiacy. Calep 131a, 56b.

»jednym razem ... drugi raz, drugim« (2:1): RejPs 160v [2 r.]; [opiły] Iednym rázem zámrucży á drugi raz ſzepce/ A cżáſem iáko Bocian zyadſzy żábę klekce. RejWiz 30v; Ia niewiem/ co ſię wżdy dźieie. Iednym ſię rázem boimy A drugim ſię weſelimy. MWilkHist H4v.

»raz ... zaś (a. zasię)« (4): yżeby też vmieli [młodzieńczykowie] ras ſię gdy potrzeba wyſadzic/ y zaś ſię pod tarcżą zakryć/ albo ſię ią zaſadzić KwiatKsiąż Ov, L, Ov; [Władysław Łokietek] Przez Henryká raz wygnány/ záś wybrány roku 1296. y wygnány. KlonKr Ev.

a. W odniesieniu do tekstów wskazuje na poszczególne przedstawione w nich poglądy lub fakty; często uwydatnia sprzeczności w przedstawianych przez autora poglądach (64): Niezgodá Sonezianow Bo mowią raz ſłowo to Per zawżdy Synowi należy. A tu mowią: Non per filiu^m clamauit. SarnUzn E8v marg, F3v; CzechEp 172.

Połączenia: »raz ... na drugim miejscu; raz ... drugi raz ... indzie ... na innym miejscu« (1;1): ReszPrz 56; Przetoż raz czytamy: Wſzelki ktory wierzy/ ten z Bogá ieſt. A drugi raz; Wſzelki ktory miłuie/ z Bogá ſię národził. Indzie nápiſano: Iż wiárá oczyśćia ſercá. A ná innym mieyſcu: Iż miłość okrywa wielkość grzechow. WujNT 551.

»raz ... drugi raz; raz ... (a) drugi« (14;10): Tu niech káżdy bacży iáko ſię w tym X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ ſam s ſobą zgadza/ raz ták á drugi inák rzecż ſwą prowádząc CzechEp 175; Abowiem/ ait ſaepiſsime et rurſus negat, raz ſię tego chwytáiąc/ á drugi raz tegoż odſtępuiąc: raz prząc á drugi twierdząc CzechEp 212, 75 [2 r.], 109, 110 [2 r.], 172 [2 r.], 175 (24); NiemObr 31 [2 r.]; LatHar 56 [2 r.]; WujNT 551 [4 r.]; ták też y to gdy raz mowią Ewángeliſtowie/ iż wźięty ieſt w niebo/ drugi raz iż ſam w nie wſtąpił: iednoż ſię rozumie. SkarKaz 242a-b, 485a [2 r.].

»naprzod ... drugi raz« = po pierwsze ... po drugie (1): V abo vokaliſz/ abo conſonans: kiedi conſonans dwoiako śie piſze: napŗod proſto/ w radźie/ władnie: drugi raz z kréſką/ iako vłoẃ rib. JanNKarKoch F4.

»raz ... drugi raz ... trzeci raz; raz ... drugi ... trzeci ... czwarty« (1;1): (marg) Pilna przeſtrogá Duchá s. o iednym Bogu. (–) Przetoż raz mowi pámięthay/ drugi raz/ ſłuchay: trzeći raz/ pátrzay: ktorymi ſłowy nam iſcie otwarza zmyſły ták wnętrzne iáko y zwirzchnie SarnUzn D4; CzechEp 186.

»raz ... potym« (2): Cżego iż pełno wſzędy w piſmie/ káżdy to pilny cżytelnik ſnádno obacżyć może/ że cżęſtokroć tęż rzecż/ ktorą raz ná Bogá ſámego wkłada/ ſynowi ią też potym przycżyta CzechRozm 202; CzechEp 75.

»raz ... zaś (a. zasię)« (10): CzechRozm 17, 18v; CzechEp 253, 301, 313; Pan Chriſtus nie ieſt ſobie przećiwny/ áby to co raz zgánił/ drugi raz pochwaláć miał/ ábo cżego raz zákazał to záśię roſkázowáć y poſtánawiáć miał. NiemObr 31; Raz piſze [Luter]: Wſzyſcy święći wſzyſtko v Páná Bogá przemogą [...]. Záś inácżey: Nie dał bym práwi/ zá pomoc y zaſługę świętego Piotrá iednego pieniądzá ReszPrz 60, 57, 59 [2 r.].

»raz ... zaś potym« (1): CzechRozm 128v cf Szereg.

Wyrażenie: »drugi raz« = w innych okolicznościach; kiedy (gdzie) indziej; w innym miejscu tekstu (20): Abowiem cżáſem v nich rzecżon ieſt Bog Iſtność/ po chwili záś nie Bożą Iſtnośćią ieſth/ ále ſámá Bogiem ieſth/ [...] Záſię drugi raz nie ieſt Bog w niey/ ále oná ſámá w Bogu ieſt GrzegRóżn D4v; SarnUzn D4, F4v; Bo raz go [papieżnicy Jezusa] ſobie duchem/ ániołem/ Bogiem bez ćiáłá ſtánowią/ á drugi raz go ćiáłem przyobłocżą CzechEp 75, 110, 172, 182, 212, 324, 342; NiemObr 31; LatHar 56; WujNT 551 [3 r.]; JanNKarKoch F4; Y przetoż ná innym mieyſcu Pan máłe grzechy przyrownał do komorow/ á wielkie do wielbłądow/ [...] Y drugi raz: widźiſz/ práwi/ zdźiebłko w oku brátá twego: á drewná w oku twoim nie widźiſz. SkarKaz 313a; Co iáſnie wyznawa Ian ś. mowiąc: Bog był Słowem. [...] A ieſli ſtworzone nie ieſt: Bogiem ieſt z Oycem yednym. [...] Co drugi raz niżey Ewángeliſtá vtwierdźił/ gdy rzekł: Ná świećie był: á świát przezeń vczyniony ieſt SkarKaz 486a, 242b, 485a.

Szereg: »raz i na jednym miejscu« (1): ale też y ſam tego doznaſz/ że rzadkiego przekłádácżá naydzieſz ktoryby raz y ná iednym mieyſcu ſłowá ktore przełożywſzy w to miał potráfić/ áby záś potym onęſz rzecż tłumácżąc y ſłowá oneſz przekłádáiąc ták ie przełożyć miał/ iáko ie przełożył był pierwey. CzechRozm 128v.

5. W funkcji przysłówka czasu: oznacza nieokreślony moment, zwykle przeszły w stosunku do momentu powstania przekazu; vicis JanStat, Cn (171):

W konstrukcjach zleksykalizowanych z formą przypadkową lub wyrażeniem przyimkowym:

»[którego] razu« (G) (3):

~ Wyrażenie: »jednego razu« (3): yſch kaſzka kalynſkowną myala ſzilne porozumyąnye stem tho hannuſſem y zyuraſchkiem y naſchala ym wyącz kolaczi do panſkiego domu gdzye pan yednego razu yedzącze bill na gorze potraffil LibMal 1544/92, 1545/96; Olim, Adverbium temporis, non solum praeteritum tempus: sed etiam praesens et futurum significans – Kiedas. Iednego raſi [!]. Calep [728]b. ~

»raz« (A) (159): powyada yſch raſſ v pana Marſchalka kapluni ſzyą bili rozlyeczyali gdzye wyącz ona yednego vchwiczywſchi, Annye pod Gorką go dala vtuczicz LibMal 1544/92v; Powyada yſch theſz dala yey mązowy na bothi na plothno 4 gr. dzyewczączyu 4 groſche a raſz na gacze 4 gr LibMal 1552/172, 1545/98v, 1546/118; GliczKsiąż N6v; RejWiz 67v; Krol raz vmywáiąc ſie więc pierſcienie podał/ Ten co ie wziął ták mnimał iż ich krol zápomniał. RejFig Aav; SarnUzn B7; á znałem iednego co z roſtruchániká (iż raz ſniego wypił ſyrop) żadną miárą pić nie mogł GórnDworz H7; byłem raz przy thym we Włoſzech/ gdzie dwoie ludzi s ſobą długo/ y wolnie około miłośći mowiło GórnDworz Cc5v, C3v, C5v, N4v, O6v, P5v (20); ModrzBaz 107 marg; Tá [siostra Germana] byłá bárzo zazdrośćiwa ná S. Eufrázyą [...] y nalawſzy ią raz ſamę w kuchni/ pocżęłá ią nágráwáć/ á mowić: [...] SkarŻyw 226; A ſam ná ſwe grzechy nárzekáiąc cżęſto płákał [św. Hugon]. y pytał go raz brát ieden/ cżemu by ták bárzo płákáł SkarŻyw 293; [św. Antoninus] Raz idąc przez vlicę w Florencyey/ vyrzał ná iednym domku vbogim Aniołá SkarŻyw 413; Raz w Rzymie pielgrzymowie obcy/ y inego ięzyká/ ná miłośćiwym lećie będący/ ſłucháiąc iego [św. Antoniego] kazánia/ powiádáli iſz go każącego rozumieli. SkarŻyw 545, 87, 98, 141, 142, 160 (60); ReszList 170; GórnRozm H4; ActReg 142; ZapKościer 1588/82v; SkarKaz 417b; Y przywiedli go byli raz ći burkownicy Ná táki hak, że o włos gárłá y czći niezbył CiekPotr 13; Kilá dni obieráiąc Márſzałká/ á raz pomnię pułtrzećie niedźiele ná tym trawiąc/ czás tráćili/ gdy ich Krol [...] czekáć muśiał. SkarKazSej 694b.

~ Połączenia: »raz ... drugim czasem« (1): Byłáś raz czćią [= przedmiotem czci] pánnóm náſzem/ Byláś [!] żalem drugim czáſem/ Byłáś wzorem ſpraw vczćiwych ZawJeft 45.

»jednego czasu ... drugi raz« (2): tráfiło mu ſie [Samsonowi] iedne^go cżáſu Lwá zabić ná drodze/ ktorego zárzućił precż. Drugi raz idąc imo oń/ nálazł w iego głowie plaſtr miodu BielKron 51v; SkarŻyw 324.

»(jeden) raz ... drugi raz« (9): Zeznala yſch panyey ſwoyey Zuchowſkyey v kthorey ſluzila yeden raſz 11. grzyvien a drugi raſſ polgrzywny vkradla LibMal 1546/116v; GórnDworz C5v [2 r.], R4 [2 r.]; RejZwierc 100v [2 r.]; SkarŻyw 14 [2 r.], 226 [2 r.]; O naszych wiezniach co mysli atom niemogł zrozumiec to raz longo carcere ie karać, todrugy raz leuiter ie wspominac ActReg 102, 157 [2 r.]; iáko y S. Bernárd ſámym przyłożeniem y dotknieniem tey przenaświętſzey hoſtyey/ raz niewieśćie opętáney/ á drugi raz cżáry ſrodze zepſowánemu cżłowieku/ zdrowie przywroćił. LatHar 648.

Fraza: »trefiło się, przydało się raz« [szyk zmienny] (5:1): Woiewodá ieden [...] miał ten obycżaj/ niemal káżdą rzecż/ ábo do kilká dni/ ábo przynamniey do iutrá odłożyć/ y threfiło ſie raz/ że w drodze dla koni ſtánąć kazał [...] GórnDworz R, B8v, R7, Z5v; Przydáło mi ſię raz/ żem w pułnocy ſprędká ocknął/ tám Szátan táką ſemną diſputácyą zácżął. Słuchay/ Lutrze Doktorze przeucżony: [...] ReszPrz 46; KochAp 9.

Wyrażenia: »drugi raz« = innym razem, kiedy indziej, przy innej (a. następnej) okazji; iterum Vulg, Cn; alia occasione a. tempore, alia a. altera vice Cn (35): DRugi ráz w ſwięto poſwiątzaniá koſciola Ierozolimſkié^go pán Iezus modlil ſie w portiku/ iakoby w kaplicy Salomonowé OpecŻyw 65, 55v; LibMal 1546/116v; BielKron 51v; GórnDworz C5v [2 r.], R4; RejZwierc 100v, 163; W Rzymie pośćie każąć/ niewiáſtá cżerwoną niemoc máiąca/ [...] dotykánim ſię iego ſukniey podołká zleczyłá. drugi raz towárzyſzá/ noſzenim kośći S. Iágnieſzki ktore záwżdy przy ſobie miał/ od febry zlecżył SkarŻyw 202; bo ią [św. Eufrazję czart] raz mocą w ſtudnią w trąćił/ aſz ią śioſtry wyięły/ bez ſzkody. Y drugi raz gdy drwá rąbáłá/ ták iey ręce ſplotł/ iſz ſię ſrodze w nogę śiekierą rániłá [...]. Drugi raz cżárt ią aſz z trzećiego piętrá ná doł zrzućił. [...] Drugi raz gdy coś w gárncu wrzáło/ wſzytká potráwá zá ſzátáńſką ſpráwą ná twarz ſię iey wylałá: [...] ále żadnego obráżenia nie wzięłá. SkarŻyw 226, 14, 30, 292, 308 [2 r.], 324 (19); ReszList 170; ActReg 102, 157; LatHar 648; SkarKaz 417a, 420a; A vſłyſzawſzy o zmartwychwſtániu; iedni ſię śmiali/ á drudzy mowili [do św. Pawła]: Będźiem ćię drugi raz [BudNT: záśię] o tym ſłucháć. WujNT Act 17/32.

»drugi raz« = potem, na potem; w przyszłości, później (9): abiſmi pothim miely navke yakobismi wtey rzeczi drvgy ras poſtepowacz sTvreczkym Czeſ. miely LibLeg 10/70v, 11/26v; GórnDworz Ii5v; Bo kto wżdy iuż nieobácżnie vpádnie/ á potym ſie obacżywſzy iuż tego drugi raz przeſtrzega/ iuż tákiemu to wżdy bywa y v ludzi y od Bogá odpuſcżono. RejZwierc 37v; Tociem w dlate^go y długo y szeroce wypisał ze się tym drugy raz bawic nie mąm woley, wolę zaraz odprawic ActReg 167; GostGosp 18, 26, 80, 162.

»jeden (a. 1) raz, [jedną raz]« = kiedyś; pewnego razu (5): Okolo ſkod wolwarkowych summatim powyedzial [...] pokradl 1 raſz pol strony myąſcha wyeprzowego LibMal 1547/132v, 1546/116v; Odpowiedział iemu [królowi] Rycerz: Iácháłem ieden raz ná łow: z przygody zábieżał mi ten lew kułáiąc HistRzym [118]; NAydzie też drugie dobrodzieiſtwo co ieden raz zá nie podziękuią/ drugi raz náłáią. RejZwierc 100v; SkarŻyw 251; [(nagł) O KRZCINACH GRUBĄ CHŁOPSKĄ MOWĄ. (–) Idziemy z Staszkiem, sami gdzie nie wiemy, Ale jedną raz na krzciny trafiemy. Otwin(?)Erot 25]. ~

»[którym, jakim] razem« (I) (4):

~ Wyrażenia: »drugim, inszym razem« = kiedy indziej, przy innej okazji (1:1): Alias – Drugim razem, inſzego czaſsu. Calep 52b; Deinde – Potim, inſzim razem. Calep 299a.

»ktorym razem« = kiedyś (2): ROki y ich ſądy vſtáwiamy/ áby były ſądzoné w káżdych źiemiách y powiećiéch/ iáko były záwżdy bywáć zwykły: á gdźieby którym rázem [pro aliqua vice JanStat 454] niemogły bydź/ á miáły bydź ſądzoné/ tedy [...] SarnStat 745 [idem] 916. ~

Wyrażenia przyimkowe: »na drugi raz« = z przeznaczeniem na przyszłość (2): bo ia pánie/ ſkoro ſie kot [tj. gra polegająca na przeciąganiu kota przez wodę] odpráwi/ to powrozy hnet rozwieſzáć/ wyſuſzyć/ y ſchowáć ná drugi raz każę GórnDworz Qv; StryjKron 497.

»na drugi raz« = w przyszłości (2): którą to [przyczynę chorób] dobrze wybaczywſzy/ iuż iákobyś nápoły zá wygráną/ á do porátowánia ſye/ nadróżnieyſzą drógę nálazł: gdyż odiąwſzy ná drugi raz to co záſzkadzáło/ odiąć ſye chorobá może. Oczko 25; SarnStat 1296.

»po drugi raz« = w przyszłości (1): A gdy ták vcżyniſz [tj. nawrócisz się]/ pewnieć będzye rzecżono od tego ták dobrego Páná twego [...]: Wſtań moy miły młodzyeńcże/ á iuż ſie po drugi raz ſtrzeż vpadku tákiego. RejPos 223v.

6. Jednostki frazeologiczne o określonym znaczeniu przysłówkowym (147):

Wyrażenia: »co raz« = co chwila, bardzo często, ciągle; identidem, perpetuo Cn (23): niekáże iem [Jezus apostołom] miotac pereł przed śwynie/ niekaże być natrętami i goſpód co rás odmięniać MurzNT 43v; GórnDworz F6; KochDryas A2; Márſzałkowie laſkámi w ziemię co raz biiąc/ Poſłuchayćie/ pánowie/ Vkálegan mowi. Nie pomogły nic laſki/ [...] nań nic niedbáli. KochOdpr C2; Lzy moiá karmia/ potráwy płácz wieczny/ Kiedy mię coraz pyta lud wſzeteczny/ Gdźie teraz on twóy/ nędzniku wygnány/ Bóg záwołány? KochPs 62, 63, 188; KochTr 3; KochFr 80; KochMarsz 154; [do Hanny:] Lipá ſtoiąc w pośrzód dworu/ Wygląda ćię co raz z boru. KochPieś 34; GostGospSieb +2; CiekPotr 10; Cyránek/ łyſek/ niezlicżona tłuſzcża/ Co raz ſie nurkiem po płoćicę puſzcża. KlonFlis B4v, C3v [4 r.], F2v.

~ Połączenia: »co kiedy raz« (1): w wodźie vwárzywſzy/ źiółá ſámé wyżąwſzy/ álbo w chuśćie/ álbo ták ſámé/ ćiepło przykłádáć/ y co kiedy raz oſtydną powtarzáć. Oczko 33.

»co raz to« (3): Cżłowiek iákiś [...] ná potworney grał trąbie/ ták iż co raz/ to iey ſobie niemal puł łokciá w gárdło puſzcżał/ y záś wyimował/ y záś znowu wpychał. GórnDworz P4; KochFr 25; KochSz Cv. ~

»co raz« = oznacza narastanie, stopniowanie, zmienność (20): A iżeby też y poſpolity człowiek [...] ten ſkarb Rzeczypoſp: dla pewnieyſzey y prędſzey augmentácyey co raz pośilał VotSzl D2, D.

~ W połączeniu z wyrazami „inszy”, „nowy” (7): MurzHist Bv; Oczko 32; Twóy czyn ieſt niebo/ twoich rąk robotá Gwiazdy [...]: Ty co raz nowym świátłem zdobiſz wdźięczné Koło miesięczné. KochPs 11, 158; W trzeći rząd Rycerz/ zákoliwſzy/ wpada/ Ale ná inſzéy co raz bárwie ſiada. KochSz A3; Dobre do cżytánia święte piſmo/ [...] nie złe Práwo/ [...] niepoſpolita náuká Lekárſka/ gdyż náturę náſzę chorobam rozmáitym/ á ſnać co raz nowym podległą/ [...] przez vłomku álbo wżdy bolu wielkiego kreſowi od Bogá náznácżonemu oddawa GostGospSieb +2; PowodPr 28.

Połączenia: »co raz to« (5): LibLeg 6/190v; KmitaSpit A3; gdyż káżda ſektá/ á cżáſem káżda głowá/ według oſobnego zdánia ſwego inákſzego Bogá ábo religią/ á cżáſem coraz to inſzą ſobie tworzy PowodPr 28; Nuż ieſzcże więtſza nieſpráwiedliwość/ gdy ieden cżłowiek w náſzym práwie drożſzy niż drugi. y co raz ná Seymach to mu cenę gorzey nád vſtáwy Woiewodze odmieniáią PowodPr 68; VotSzl D3.

»co raz tym« (2): coraz tim barziej okolo powietrza w Mazowſzu ludzie cos natrącayą. KochList nlb 1; KochSz B3.

cum comp (12): LibLeg 6/190v; KochList nlb 1; KochPs 162; KochFr 104; Zátym ſie wielkie zámieſzánie sſtáło/ Co raz/ tym więcey burdy przybywáło. KochSz B3; KochProp 14; GrabowSet M3v; Iák bez nieſzcżeśćia nielzá żyć żadnemu/ Ták oprocż chorob/ ktore ćiáłu mgłemu/ To w tę to w owę ſztychy podawáią/ A śmierći co raz bliżey przymykáią. RybGęśli D; WitosłLut A3; KmitaSpit A3; PowodPr 68; iáko oni nam ſwych ſukien/ korzenia/ śledzi/ y inſzych towárow według woley ſwey/ co rok podwyżſzáią/ y one co raz to drożey przedawáią VotSzl D3. ~

»jednym razem; razem« = za jednym razem, jednorazowo, raz coś czyniąc [szyk 7:1] (8;1): Iednym razem dziecięcia thak długo nie trzymać/ ażby przyſzło obrzydzenie pokarmu. Bo daleko lepiey ieſt potrozſze [!] mu dawać pożywienia/ niżli go iednym razem albo dwiema obetkać. FalZioł V 35v; ovum sorbile, Miękkie yáye/ w rozmaczki/ które rázem álbo dwiemá może wyłknąć. Mącz 402d, 41a; Niepoczynáć od pićia (iákom rzekł) iedzenia. Ani piy iednym rázem wiele. SienLek 4v, 61; Oczko 38; iż w Rzymie zá pánowánia Auguſtá Ceſarzá/ iedná Sieląnká Fauſta imięnim/ czworo Bliźniąt żywych iednym rázem porodziłá StryjKron 345; WujNT 4.

»jednym razem« = jednocześnie; simul, uno tempore Cn (1): Bo Włoſzy wybráli Papieżem Vrbaná ſzoſtego/ [...] Fráncuzowie záś wybráli ſobie drugiego Papieżá/ ktorego Clementem ſiodmym názwáli (marg) Dwá Papieżowie iednym rázem. (–) StryjKron 457.

»jednym razem; jedną razą« = nagle, nieoczekiwanie, znienacka; subito Cn (5;3): Bruta fulmina, [...] Piorunowe vderzenie/ które [...] bes wieśćy á błyskánia iednym rázem trzáśnie. Mącz 27b; tu iednym rázem oná [miła]/ kiedy ſie miły naimniey nádziewał/ bez żadnej przycżyny/ pocżnie mu ſtronić GórnDworz Dd3v, O5; Potym ſie ćicho z obu ſtron ſkradáli/ To ſtąd/ to z owąd ná ſię przymierzáli. Aż iednym rázem cżarny ſie powádził/ Co ſie był naprzod przed inſze wyſádził. KochSz B; KochTarn 76; Tu iedną rázą náſtał w źiemi ſzmér mrukliwy/ Zá którym drżenié źiemie GórnTroas 17, 40, 68.

»ostatnim razem« = ostatnio, niedawno, dopiero co (1): Quo ego interprete novissime ad Lepidum sum usus, Któregom ya máło przed tym álbo oſtátnim rázem ku Lepiduſowi słał. Mącz 251d.

»po oba razy« = w obu przypadkach (tu: o miejscach w tekście) (1): Po ſobbocie rć. [Matth 28/1] Grecki text (zwłaſzcza chcemyli/ na articuły v święte^go Lukaſza i Iana przydané patrzyc) niemowi ſobbotny ani poſobbocie ani ſobboty/ ale po oba razy ſobbot/ iakoby tedy wielé zarás ſobbot to ieſt świąt było MurzNT 131.

»ten raz« (A) = teraz (8): A przeto [człowiecze grzeszny] bądz pilen ten ráz ij żaluy za grzéchy twoie/ abys w dzień ſądny byl bezpiecżny z blogoſlawionymi. OpecŻyw 191v, 36v [2 r.]; Ten raz wypiſzemy gadki o rzecżach człowieku przyrodzonych albo j ſzkodliwych GlabGad F4; BielKron [332²].

~ Połączenia: »ten raz ... na potym« (1): Lepiéyci ten ráz ocżyſciatz grzéchy/ ij ijnſſé zloſci odcinatz/ niżli na potym do cżyſtza ié zoſtawiatz. OpecŻyw 191v.

»ten to raz« (1): A ták wielki Ceſárzu prośimy z pozwania ſwego/ gdyż to thák długo zániechano y zániedbano było/ áby ſie ten to raz zá nowym obránim Krola Rzymſkiego ſyná twego wſzcżęło y wznowiono było BielKron [332²].

W przeciwstawieniu: »pierwej ... ten raz« (1): yeſcze tak yego ublagala [Maryja Boga] yſz czo pyeruey o naymnyeyſzy grzech karal ten raſz zauyątſze ſam chczącz ye odpuſzczycz czyerpyal PatKaz III 130v. ~

»temi razy, razem tym, tymraz, tymiraz« = teraz; obecnie (3:1:1:1): Raczy dzyſzya roſzchyrzycz y offyerowacz twoyą gorzką ſzmyercz bogu oczczu nyebyeſſzkyemu ſathego thymraſz vmyerayączego człowyeka PowUrb +2; [język słowieński] w niedbałoſć ludzką przyſzedł/ á ſnadz przez obcy narod mało w nie [lege: mało nie w] vpadek. Zaſię tymiraz/ á z rządzenia Bożego/ ku pierwey ſwey ſlawie y zacznoſci: przychodzi. FalZiołUng V 119; Bo naſtało temi rázy Iż wiątſzey wadze obrazy [...] Niſz Bog żiwy nie ſkonċony RejKup o6v, i5v, k2v; Bo ták mowi Iehowá/ oto ią [lege: ja] procą wyrzucę obywatele ziemſkie rázem tym [in vice hac]. BudBib Ier 10/18.

»tem razem« = wtedy, w tym momencie (1): Chłopyęta [...] yeden álbo dwá ſpytáyą wiele ich [jabłek] zá pyenyądz álbo zá ſſeląg/ trzeći zá nim ſtoyąc porwye ich garsć. Rurał [...] chce go gonić/ á drugi zás drugą garsć połapi. Rurał [...] zá drugim pobyeży: á wten cżás trzeći nábrawſſy ich w cżapkę zgolemo od wozá vmyka/ Rurał [...] zá nim práwye z bicżem pędził/ á tem rázem kilká ich przybyeżawſſy práwie ręce wnich pogrążywſſy/ onych ná korzec y więcey nábrali. GliczKsiąż Iv.

»temi razy« = zawsze (1): Lecz cnotá wiecznotrwáła/ wſzytko témi rázy Z myślą wolną przenośi/ wſzelkiéy prózna zmázy. GosłCast 33.

Wyrażenia przyimkowe: »do razu« = od razu, natychmiast (1): A páni biała z miecżem ſie záwiya/ Kto ſie nágodzi/ do rázu zábiya. KochSz B3v.

»z razu« = natychmiast, w krótkim czasie; bardzo szybko, od razu; zaraz (13): Vcży ſie drugi iáko koniá munſztukiem záłomić/ [...] y iáko go z rázu wybość/ ánoby ſie pirwej náucżyć iákoby ſwą wolą á wſzetecżność w ſobie záłomić RejZwierc 14, 113; Oczko 27; Co/ przyiaćielá práwego/ zyſkuie Imię/ gęſty ieſt: lecż gdy ſię záchwieie Fortuná: káżdy z rázu vſtępuie. GrabowSet Yv; OrzJan 18, 83; ná świećie rzeczy nie zrázu zwykły do ſwéy przychodźić perfectiiéy. JanNKar A4v; SarnStat 1305; Páni/ tá twa lichotá/ ſerce mi ſtrwożyłá Zrázu/ á przeſtrách wielki we mnie vczyniłá. GosłCast 34, 10, 23.

~ Wyrażenia: »jako pierwej z razu« = jak poprzednim razem (1): Nieuydźie mi bez pomſty/ iáko piérwéy zrázu/ Gdy mi ſie z ręku bráckich/ śmiertelnégo rázu Wymknął GosłCast 14.

[»z prędkiego razu«: Moſkwá z prędkiego rázu onym ogniem ſie potrwożywſzy [...]/ ięli vćiekáć z zamku BielKron 1597 766.]

Szereg: »nagle a z razu« (1): ále iáko ſam [koleryk] ogniówi coś podobny/ ták choróby w któré wpada/ nagle á zrázu pálić á gorzéć ſye z nim zdádzą Oczko 34. ~

»z razu« = na początku, od początku; ab initio operis Cn (5): OrzJan 27; Ná woźie iédź/ źle koniá ták z rázu mordowáć WyprPl C; Co gdy ią [cnotę] iáko vtráćiſz/ Iuż z nią záras ſławę ſtráćiſz. Ktorey trudno powetowáć/ Lepi iey zrázu ſzánowáć. CzahTr [D2]v, Ev.

~ Szereg: »z razu i potym« (1): Tuć ia trudno powiedźiéć mam/ wielé godźin z rázu/ y potym/ á iáko czás długi/ w Cieplicach śiedźieć maſz/ ponieważ áni ćiebie/ áni twéy choroby nie znam. Oczko 27. ~

»na raz« = za jednym razem, jednorazowo coś czyniąc (8): [wilk] Też żrze tak wiele na raz iż ma za trzy dni doſić GlabGad C8v; á ieſliby to [pół kwarty wody] komu hauſt béł wielki/ rozdwoić/ á Ciátum/ co ieſt kieliſzek/ ná raz wypić Oczko 20, 38.

~ Wyrażenie: »na jeden raz« (5): á tego prochu dać na iedeⁿ raz co dwa złota albo pięć połgroſzkow ważą FalZioł I 141b, IV 55b, V 87; Zbytek/ ſąſiedzi/ zbytek/ ktory iako morze Wſzytko poźrze/ [...] Malo mu na ieden raz wſzytki rocżne ſnopy/ Zije on kiedy zaſiędzie/ grunt zaraz/ i z chłopy. KochSat A4v; Coenas duas unica mensa explicare, Ná yeden ras dwie wieczerzi odpráwić. Mącz [305]b. ~

»[ilu, ile] na raz« = równocześnie, w jednym czasie (5): KromRozm III D8v; Quoteni, Yáko wiele/ álbo yáko wiele ná raz. Mącz 344c; Chodźiły po Rzymie proceſſye/ [...] z wielką pokorą y ſkromnośćią/ vcżćiwośćią/ po kilku ſet ná raz Páná Bogá chwaląc ReszList 158.

~ Wyrażenie: »na jeden raz« (2): Concursio rerum, fortunarum, Wiele przigód ná yeden ras. Mącz 74b; W ten święty rok niewymowna wielkość poſtronnych ludźi pielgrzymow/ pocżęłá ſię do tego ſzpitalá ſchodźić/ [...] po 4.5.6.7.8. tyſięcy ludźi ná ieden raz. ReszList 166. ~

»na raz« = na razie, tymczasem (1): Nie możem mowić: dźiś po ćię śmierć przyidźie/ á potym po mię: ále wſzyſcy ſię iey ſpodźiewamy. ná mię koley/ ia podobno drugie vprzedzę. Aby tá myśl gotowość w nas do tákiego potkánia ſpráwowáłá/ ktore ſię tylo ná raz chowa. SkarKaz 387a.

»za raz« (2):

~ Wyrażenia: »za jeden raz« = naraz, przy jednej okazji (1): Tribus congiis epotis uno impetu, Wypiwſzy trzi kwarti zá yeden raz. Mącz 295d.

»za ten raz« = tym razem (1): I zákámiáło ſerce Fáráonowe/ ták/ iż áni zá ten raz [cf BibRadz: y ná ten czás; BudBib: y onego rázu; WujBib: áni tym rázem] wypusćił Ludu. Leop Ex 8/32. ~

»za razem« (7):

~ Wyrażenia: »za jednym razem« = jednorazowo, raz coś czyniąc (6): Nuż Pychá z Niecżyſtotą wſzák ie dobrze znamy/ A ich nabożne ſpráwy też cżęſto widamy. Nuż co záſię vmieią ine towárzyſzki/ Wſzákby zá iednym rázem mogł potopić wſzytki. RejWiz 31v; Eadem opera, Zá yednym rázem/ zá yedną drógą. Mącz 264d; Náoſtátek śiłá ieſt tákich/ ktorzy zá iednym rázem wſzytko wyſypią/ iż drugi raz niemáſz co dáwáć GórnDworz Ii5v; ModrzBaz 123v; StryjKron 406; WujNT Rom 9/10.

»za tym razem« = teraz (1): Wypuść lud moy/ áby mi offiárował: bo zá thym rázem [in hac vice] przepuſzcżę wſſyſtkie plagi moie ná ſerce twe [tj. faraona]/ y ná służebniki twe/ y ná lud twoy Leop Ex 9/14. ~

Konstrukcje przysłówkowe w znaczeniu: wiele razy w krótkich odstępach czasu, często (26):

»raz po raz; raz w raz; raz za razem« = iunctim, nulla vel parva interiecta mora Cn (9;3;1): A iże [Bóg] raz po raz powtarza/ to cżyni przez pochyby/ áby tym młotem raz w raz bijęcy tę twárdą ſkáłę ſercá náſzego rozráźił. SarnUzn D4; RejPosWiecz² 93 [2 r.]; RejZwierc 83v [2 r.]; O ſrogich á częſtych raz po raz wnętrznych woynách/ y roſterkách ſzkodliwych Xiążąt Ruſkich. StryjKron 195, 200 [2 r.], 335 [2 r.]; GostGosp 170 [2 r.]; [Identidem razwraz UrsinGramm 288].

~ Połączenie: »[ile] kroć razow, [ile] kroć (a. po [ile] kroć) raz po raz« [szyk 3:1] (2:2): Arábowie y Sáráceni wybrawſzy Máchumetá zá Hetmáná/ poráźili Rzymiány raz po raz trzy kroć rázow BielKron 165v, 252v [2 r.]; Lucko dwá kroć raz po raz wzięte. StryjKron 577 marg; Tu ſłyſzymy/ iáko Chriſtus pan/ będąc w chwale/ y Pánem chwały: przedśię Oycá ſwego/ bogiem ſwoim/ po cżterykroć/ raz po raz/ miánowáć ſię nie wſtyda. NiemObr 112.

Szereg: »raz za razem, ustawicznie« (1): zgołá powiedał [tchórzliwy syn]/ ia ſie [za ojca] bić nie będę/ á te ſłowá raz zá rázem vſtáwicżnie powtarzał. GórnDworz O7. ~

Cf NIERAZ, ORAZ, RAZEM, TERAZ, ZARAZ

AN, KW