[zaloguj się]
[pdf]

MĘCZENNIK (697) sb m

męczennik (571), męczenik (7), męczennik a. męczenik (skróty) (119); męczenik Murm, Mymer1, HistRzym; męczennik : męczenik Mącz (1 : 3), SkarŻyw (169 : 1).

-nn- (485), -ńn- (86).

-en- (572), -ęn- (6).

e jasne.

Fleksja
sg pl du
N męczennik męczennicy, męczennikowie
G męczennika męczenników
D męczennikowi męczennikom
A męczennika męczenniki męczenniku
I męczennikiem męczenniki, męczennikami
L męczenniku męczennikach, męczennikoch
V męczenniku męczennicy

sg N męczennik (98). ◊ G męczennika (179). ◊ D męczennikowi (6). ◊ A męczennika (18). ◊ I męczennikiem (18); -em (1), -(e)m (17). ◊ L męczenniku (19). ◊ V męczenniku (5). ◊ pl N męczennicy (51), męczennikowie (1); -y : -owie SkarŻyw (15 : 1). ◊ G męczenników (193) [cf też MĘCZENNICZKA G sg]; ów (6), -(o)w (187). ◊ D męczennikom (12); -om (2), -(o)m (10). ◊ A męczenniki (30). ◊ I męczenniki (7), męczennikami (5); -i OpecŻyw (2), TarDuch, BiałKat; -ami ReszPrz, LatHar; -i : -ami SkarŻyw (3 : 3). ◊ G a. I skróty (2). ◊ L męczennikach (24), męczennikoch (2) OpecŻyw, WróbŻołt; -ach (22), -åch (1), -(a)ch (1); -ach : -åch WujNT (12 : 1); -och (1), -(o)ch (1). ◊ V męczennicy (7). ◊ sg a. pl G skróty (19). ◊ du A (cum nm) męczenniku (1) SkarŻyw A5v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Człowiek, który poniósł często poprzedzoną torturami śmierć za wiarę chrześcijańską; martyr Murm, Mymer1, Mącz, Cn (697): OpecŻyw 153v, 187v [2 r.]; PatKaz III 100; Mymer1 3; Iezu ienżes młodzionki dla ciebie pobite męcżenniki ſwemi poſwięcił. ſmiłuy ſie nad nami. TarDuch Bv; WróbŻołt O5, oo2, oo7; KromRozm I L2v, O4; Twoią Krwią mętzenniku grzechy náſze omyi KrowObr 172, 192v, 207v, 217; OrzList c3v; BielKron 153 marg, 307, 342v, 362v, 428; Inde sancti Martyres dicti Sunt, Iż dla ſwiadectwá á wyznáwánia wiáry á náuki o pánie kryſtuſie ſmierć podeymowáli/ Męczenicy. Mącz 210c, 210c, 373d; RejAp 67, 108v, 143 marg, Dd2; BiałKat 148v, 156, 358v; GrzegŚm 60; RejZwierc 258v; WujJud 60 [2 r.], 60v [2 r.], 61v, 188v; Obacż iáko y ten męcżennik zna przełożeńſtwo kośćiołá Rzymſkiego nád innemi SkarJedn 104, 327, 389 [2 r.]; Ieśli świętych z piſmá zakonu nowego y przykładów ich tylo pátrzyć mamy/ tedyć tylo dwu męcżenniku mieć y święćić będziem/ to ieſt Iaboká/ á Szcżepaná. SkarŻyw A5v, A4, 1, 21 marg, 31 [2 r.], 36 [2 r.] (98); CzechEp 131, 132; NiemObr 4; Mógł bym wam tu przywieść wiele inſzych Doktorow świętych/ y Męcżennikow ReszPrz 19, 98, 99, 110, 112; ReszList 142, 154; ArtKanc T17; Krolowa niezwyćiężonych Męcżennikow/ modl ſię zá námi. LatHar 505, 202, 323, 436, 438 [3 r.], 439 (11); Kto ſię kośći ktorego męczenniká dotyka/ ten bierze nieiáką cząſtkę świątośći/ łáſki y mocy/ ktora w niey ieſt. WujNT 143, 20 [2 r.], 43, 66 marg, 214 marg, 244 marg (26); SkarKaz 277a [2 r.], 418b, Oooo2a.

W połączeniu z imieniem [imię + męczennik (79), męczennik + imię (28)] (107): OpecŻyw 48; KromRozm I F4, O3v; KromRozm II c2; KromRozm III F4v, N6v, Ov, P6v; KrowObr 173v; OrzQuin L3v; Bo naprzod Iuſtinus Męcżennik nápiſał kſięgi ktorym Tytuł dał o Troycy ſwiętey. SarnUzn B3v; RejAp 25; RejPos 21, 339; Cóż mógł znácznieyſzégo o Mſzy Ireneus Męczennik mówić? BiałKat 351, 243v, 273v, 338, 351; KuczbKat 185; WujJud 60v, 114v, 149v, 159v, 252; WujJudConf 153v; RejPosRozpr c2; CzechRozm 49v; SkarJedn 4 [2 r.], 32, 62, 64, 90, 124 [2 r.], d6v; [papież] posłał kośći świętego Floryáná męcżeńniká do Polſki/ roku Páńſkiego 1163. SkarŻyw 403, 16, 73, 173, 179 żp, 305 marg (23); NiemObr 120; ReszPrz 18 [3 r.], 21 [2 r.]; Nálezienie S. Szcżepaná męcż: pierwſzego. LatHar ++4v, +6v, +7, ++5, 57, 76 (28); iáko męczennik ś. Iuſtinus opiſuie/ ſchadzáli ſię Chrześćijánie w niedzielę WujNT 614, 103, 288, 349, 365, 429, Act 22/20, s. 869; SkarKaz 158b, 419a [2 r.], 606a; SkarKazSej 674b.

W połączeniach szeregowych (35): BierRaj 17; O blogoſlawiona bądz krolowá wſſytkich ſwiętych męcżennikow/ ſpowiednikow/ dziewitz ſwiętych korono OpecŻyw 185, 47v [2 r.], 185, 186; TarDuch D6; KromRozm II c3; KrowObr 162, 166, 229v; RejAp 45v, 49v, 56v; RejPos 222; WujJud 52v, 133; SkarJedn 84; O iákie zákryte á táiemne ſą rády Bogá náſzego/ ktory z przenáſládowniká/ męcżenniká: z bluznierce/ wyznawcę: z Pháryzeuſzá/ Apoſtołá: z błędniká/ Doktorá: z wilká/ owcę vcżynić dziś racżył. SkarŻyw 79; ReszPrz 22, 25, 53, 109; ReszList 149; O święty Michále/ S. Gábryelu/ S. Ráphale/ święte chory wſzytkich Anyołow/ Archányołow Pátryárchow / Prorokow/ Apoſtołow/ Ewángeliſtow/ Męcżennikow/ Wyznawcow/ Kápłanow/ Lewitow/ Zakonnikow/ Pánien/ y wſzytkich ſpráwiedliwych/ proſzę was przez tego/ ktory was wybrał LatHar 41, 48 [2 r.], 101, 473, 604, 634, 667; Duchowie też świętych Pátryárchow/ Apoſtołow/ Męczennikow/ y wſzytkich świętych płći oboiey [...] pewne y poćieſzne nam ná źiemi poſługi czynią SkarKaz 635b, 41b, 241a.

Błędne tłumaczenie tatarskiego zest. szāh Ahmed [tu o człowieku męczonym nie za wiarę] (1): Siachmet [...] także go Tatarzy po ſwemu prawie zową Szachmeth tho ieſt męcennik. MiechGlab 32.

W charakterystycznych połączeniach: męczennik chwalebny (4), cierpiący, cudowny, fałszywy, kacerski (3), koronowany, krwawy, niebłogosławiony (2), niewinny, niezwyciężony (2), pobity (3), powietrzny (2), prawy (2), (prze)sławny (7), starodawny, stary, wielebny (5), wielki (4), wierny, zabity (2), zacny (3); męczennik dla wiary pańskiej; męczennicy niezliczeni (3), pomordowani, rozliczni; Bog męczennikow, chory, ciała (13), cierpliwość (2), cnoty, cuda, cześć (2), dobrodziejstwo, dokonanie, dusze (4), dzień (14), groby (10), hufce, kości (5), kościoł, krew (25), krolowa (3), męczeństwo, męka, męstwo (3), miłość (2), modlitwa, nadzieja, nalezienie, obchod, pamiątka (7), pobicie, pociecha, przeniesienie, przyczyna (3), relikwie (3), sława (2), stałość, śmierć (9), świadectwo (2), święto (7), wojny, wojsko, wyznanie (2), zasługa (wysługa) (4), zastęp, zwycięstwo (2), żywot (9); cierpieć jako męczennik, skonać (2), umrzeć (2); jako męczennika zabić (2); męczennika mordować, podnosić, święcić, targać, uczcić (3), ukoronować, zabijać; (po)święcić za męczenniki (2); męczenniki (1) poświęcić.

Wyrażenia: »błogosławiony męczennik« (6): krzyżem świetym [!] [...] błogosłáwieni męcżeńnicy/ wſzytki chytrośći y okrućieńſtwá Tyránnow przemogli. SkarŻyw 399, 120, 147; LatHar 437, 440, 562.

»męczennik boży, Boga« [szyk 9 : 1] (9 : 1): MurzNT 76; RejPos 21; WujJud Nn4; RejPosRozpr c3; SkarJedn 136; SkarŻyw 328, 357, 374, 576; WIelebny męcżenniku Boży/ Wacłáwie/ przycżyńſię o grzechow náſzych odpuſzcżenie LatHar 421.

»męczennik (Pana, Pana Jezu) Chrystusow, Chrysta Pana, Jezusow (a. Jezusa Chrystusa), w Chrystusie« [szyk 22 : 6] (20 : 5 : 2 : 1): KrowObr 25, 132, 234; RejAp 140, 142, 143; CzechRozm 49v; okrutną nędzę Męcżennik Chriſtuſow ćierpiał. SkarJedn 303, 198, 322, 324, 394, d6v; SkarŻyw 328, 341, 342, 352, 373 (9); Cżynić tedy y poſtępowáć ták przećiw nieprzyiaćielowi ſwemu będę/ iáko cżynił Stefan pierwſzy męcżennik Chriſtá Páná z nieprzyiaćioły ſwoimi CzechEp 10; LatHar 330, 473; WujNT Apoc 17/6, s. 878, 885.

»męczennik krześcijański« (2): Roſkazał był y rozeſłał piſárze po ſwiecie ſzukáć á wywiádowáć ſie o ciáłach ſwiętych męcżennikow krześćiánſkich BielKron 152, 153.

»męczennik pański« (3): RejAp 168v; Przez moc Bożą męczennicy páńſcy/ przy ſpráwách ludźi żywych bywáią BiałKat 156; LatHar 428.

»pierwszy (a. napierwszy) męczennik« [o św. Szczepanie] [szyk 16 : 1] (17): BielKron 139, 140v; RejPos 21, 21v [2 r.], 21v żp; Szczepan święty piérwſzy po Wniebowſtąpieniu Páńſkim męczennik/ prośił zá óny/ kthórzy go kámionowáli. BiałKat 213v; RejPosWstaw 22v żp; CzechRozm 49v; SkarŻyw 583; CzechEp 10; LatHar ++4v, 100, 330, 443; WujNT 292; Wyrzucał niekiedy ná ocży Pan Kryſtus/ y pierwſzy Męcżennik iego Szczepan ś. zákámiáłym Zydom/ iż zakon Boży przyięli od Moyzeſzá PowodPr 27.

»święty męczennik« [w tym: „święty” określa może imię (20)] [szyk 113 : 29] (142): OpecŻyw 180v, 185, 187v; OpecŻywPrzedm C3v; TarDuch D6; KromRozm I F4, L2v, O3v; MurzNT 76; KromRozm III F4v, N6v, O, P6v; KrowObr 89v, 229v; [papież Klemens] ſiedḿ piſárzow rozeſłał po ſwiecie/ áby ſpiſowáli żywoty ſwiętych męcżennikow. BielKron 148v, 152, 153, 471v; RejAp 49v, 56v, 143 [2 r.], 175v; HistRzym 109v; RejPos 21v, 24 [4 r.], 24v [3 r.], 222, 336v (13); BiałKat 338; KuczbKat 185, 190; wierzę/ że kreẃ oná świętych Męcżennikow Angielſkich otrzyma wrychle Oycżyznie ſwoiey wybáwienie y wyſwobodzenie/ od tych Sekt y hániebnych błędow. WujJud 2, 52v, 60v, 114v, 188v; WujJudConf 153v; SkarJedn 4 [2 r.], 32, 90, 94, 97 (9); A rzeká [...] ćiáło męcżeńniká świętego iuſz vmárłe/ ná ieden kámień wynioſłá SkarŻyw 403, A3v, A5v, 62, 74, 75 [2 r.] (28); NiemObr 99, 120, 174; ReszPrz 7, 18 [3 r.], 21 [2 r.], 33, 43, 53; Bądź pozdrowiona podporo świętych Męcżennikow LatHar 39, 17, 48 [2 r.], 57, 101, 124 (17); KołakSzczęśl D; WujNT 17 marg, 99 [2 r.], 103, 187, 234 marg (23); SkarKaz 418b, 419a, 454a, 635b; SkarKazSej 674b.

»żywoty [ = życiorysy] męczennikow« (4): BielKron 148v; Anáſtáſius święty żywoty męcżennikow cżytáiąc/ z klaſztorá ſzukáć śmierći dla Chryſtuſa wybieżał SkarŻyw A3v, 74, 161.

Zestawienia: »czterdzieści męczennikow« (6): WujJud 61v; O czterdzieśći Męcżęnnikách kazánie S. Bázyliuſzá wielkiego SkarŻyw 206, 46 marg, 207 żp; LatHar 440, 441.

»święci młodziankowie męczennicy« (1): O SS. Młodźiankach męcżęnnikách. LatHar 444.

Szeregi: »apostoł(owie), (i) męczennik (a. męczennicy)« [szyk 8 : 1] (9): KrowObr 89v; Iuż też oni ptaſzkowie domowi iego Apoſtołowie y Męcżennicy iego/ [...] tákże ſą pobići á pomordowáni RejPos 240v, 60; SkarŻyw 516, 575 marg; LatHar 330; KołakSzczęśl D; SiebRozmyśl L; SkarKaz 417b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 26 r.].

»męczennik, (i, a) biskup (a. arcybiskup)« [szyk 11 : 11] (22): KromRozm II c2, q; Cypryan S. też męczennik á biſkup Kártáinſki [...] co piſſe o yednoſci koſcyołá/ á o Pyetrze/ wyſſeyeś ſlyſſał KromRozm III Ov; OrzQuin L3v; WujJudConf 153v; SkarJedn 112; SkarŻyw 352; LatHar +6v, +7, ++5, 57, 252 (11); WujNT 103, 349, 429, 623 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»(nie tylko) dziewice (ale) i męczennicy« (2): Ták zdomu nierządnego/ nie tylko dziewice ále y męcżennicy pochodzili. SkarŻyw 342, 341 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»męczennik i (albo) kapłan« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 153; A ieſli cbcemy obcowánié z męczenniki y z kápłany Bożymi mieć/ náſláduymy ich cnot. BiałKat 148v; SkarŻyw 352. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»męczennicy i konfesorowie« (2): Ták y dźiſieyſzy kacyrze żądło ſwoie iádowite/ ná Pánnę naświętſzą Mátkę zbáwićielá náſzego obroćili/ łáiąc/ bluźniąc/ przeklináiąc/ on święty á niepokalány ſyná Bożego przybytek/ tákże y inſze ś. Męcżenniki y Confeſſory ReszPrz 43; LatHar 654. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»męczennik i (albo) męczenniczka« (2): Murm 2; [św. Małgorzata] Cżytáiąc żywoty S. Męcżennikow/ y Męczennicżek/ wielce krew ſwoię rozlać/ zá Páná ſwego prágnęłá SkarŻyw 161.

»papież, (i) męczennik« [szyk 11 : 3] (14): KromRozm III P6v; A ten zwycżay potym/ ktory nieiáko iuż vſtawał/ Anákletus Papież y męcżennik S. poniekąd odnowił KuczbKat 185; WujJud 159v; SkarJedn 94, 124, 394, d9; SkarŻyw A5v, 602; LatHar 124, 126, 252, 356; WujNT 288.

»prorocy i męczennicy« (1): [Jeruzalem] ſzpetnie było oblane y ofárbowáne krwią Páná ſwego/ y ſwiętych Prorokow y Męcżennikow iego. RejAp 175v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.].

»męczennik, (abo) świadek« (2): Protomartyr, Naypirwſzy ſwiádek/ Naypirwſzy męczęnik/ któri dla ſwiádectwá/ To yeſt wyznawánia wiári Krześćiańskiey ſmierć podyął. Mącz 327d; WujNT 488 marg.

»święci i (a) męczennicy« (7): WróbŻołt I6v, O6; Aby Rzym był onym Bábilonem wielkim [...] y niewiaſtą/ ktora ſie opiłá Krwie Świętych/ y krwie mętzennikow Páná Kryſtuſowych. KrowObr 25, 132, 234; RejAp 154v; WujNT 878. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.].

»nie tylko męczennicy, ale i wyznawce« (1): nietylko męcżennicy/ ale ij wyznáwce wiary [...] w ſmutkoch przeciwnoſciach wielką mieli cirpliwoſtz. OpecŻywPrzedm C3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.].

Iron. O zakonnikach, których zachowanie odbiega od norm życia ascetycznego (1): Azaſz to wſzytko ſwięći co chodzą w kápicy/ Doſyć też męcżennikow naydzye y w piwnicy. RejWiz 141v.

Przen: Człowiek, któremu źle się dzieje (1): Y coſz ſie wzdy iuż daley zemną ma dziać nędznikiem Y długoſz tak na ſwiecie mam być tym męczennikiem RejJóz 16.
a. O zabitych i prześladowanych za wiarę w Starym Testamencie [w tym: w połączeniu z imieniem (4); imię + męczennik (2), męczennik + imię (2)] (6):
Wyrażenie: »pierwszy (a. napierwszy) męczennik« [o Ablu] (3): BielKron 3; Táki był Abel pocżątek kościołá Bożego z Iádámá: ktory ſię w krwi y w ćirpliwośći na tym pierwſzym męcżenniku fundował. SkarŻyw 268; NiemObr 3.
Szeregi »męczennik i prorok« [szyk 2 : 1] (3): Abowiem przeklęty ieſt (mowi Hieremiaſz męcżennik y Prorok) ktory ſłużbę Páńſką odpráwia zdrádliwie. LatHar +10, 247, 325.
b. Człowiek, ktory zniósł cierpienia za wiarę chrześcijańską nie zakończone śmiercią, zwane bezkrwawym męczeństwem (1):
Wyrażenie: »męczennik bez krwie« (1): Wktorych [niewczasach] przez ſześć lát/ iáko męcżennik bez krwie trwáiąc/ y długie męcżeńſtwo ćierpiąc [św. Niceta] śmierći ſię Tyránná onego docżekáł. SkarŻyw 300.
c. W funkcji nazwy dnia kościelnego (187): Ewángelia ná dzień ktorego Męczenniká. WujNT 42 marg, 42 marg, 356 marg, 366 marg, 772 marg, 776 marg (10).

W połączeniu z imieniem [imię + męczennik (126), męczennik + imię (3)] (129): [list] yeſth pyszan a dan wkrakowye wnyedzyelya blyszą przed swyąthym Wawrzynczem. Mączennykyem MetrKor 34/135v; Goski A5 [2 r.], A6, A6v [2 r.], A8 [3 r.], A8v (16); gdy było święto męcżeńniká Prokula: mąſz zacny Fortunatus [...] prośił pilnie Bonifacyuſzá/ áby potym [...] w dom ſię iego ná dánie błogoſłáwieńſtwá ſkłonił. SkarŻyw 497; LatHar ++ [4 r.], ++v [2 r.], ++2 [5 r.], ++2v [6 r.], ++3 [6 r.] (61); WujNT 706 marg; Dan ná Wálnym Séymie Krákowſkim/ w dźiéń Swiętégo Fábianá y Sebáſtianá Męczenników/ Roku pánſkiégo 1532. SarnStat 195, 259. Cf Szeregi.

W połączeniu: imię + towarzysze (a. synowie, a. dziatki) (jego) (25): Máryuſzá/ Marthy/ y dziatek ich męcżen. LatHar ++; Symphorozy/ y 7. fynow iey mę. LatHar ++4; Hippolitá z towárzyſzámi męcżen. LatHar + +4v, ++, ++v [2 r.], ++2, ++2v, ++3 (24); SarnStat 259.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [przymiotnik + męczennik (11), męczennik + przymiotnik (3)] (14): Alexándryiſkich męcżennikow/ w poſłudze zápowietrzonych/ zmárłych. LatHar ++v, ++v [3 r.], ++2 [7 r.], ++2v, ++3, ++3v.

W połączeniu z liczebnikiem głównym [liczebnik + męczennik (12), męczennik + liczebnik (10)] (22): 10000 rycerzow y męcżen. LatHar ++3v; O dźieśiąći tyſięcy męcżennikách. LatHar 441, ++, ++v [2 r.], ++2 [6 r.], ++3, ++3v (16). Cf Zestawienia.

W charakterystycznych połączeniach: dzień [ktorego] męczennika (14), święto (4).

W charakterystycznej konstrukcji: G bez rzeczownika nadrzędnego (167).

Wyrażenia: »błogosławionych męczennikow« (1): Dan w Krákowie w dźiéń błogoſłáwionych Męczenników Dyonizégo y iego towárzyſzów [die Beatorum Martyrum Dionisii et sociorum eius JanStat 1123]/ Roku páńſkiégo 1534. SarnStat 259.

»męczennika napierwszego« (1): Szcżepaná męcżenniká napierwſzego. LatHar ++6v.

»świętych męczennikow« (2): Ewángelia ná dzień wiela ś. Męczennikow. WujNT 279 marg, 706 marg.

Zestawienia: »czterdziestu męczennikow« (1): Cżterdzieſtu męcżennikow Ormiáńſkich. LatHar + +2.

»dwunastu braciej męczennikow« (1): dwunaſtu bráćiey męcż. LatHar ++5.

»piąci braciej męczennikow« (1): piąći bráćiey męcżen. Pátr: Polſk. LatHar ++6.

»siedmi braciej męczennikow« (3): 7. bracziey mę. Goski A10v; LatHar ++4, ++5v.

Szeregi: »biskupa i męczennika« [zawsze w połączeniu z imieniem] [szyk 13 : 12] (25): LatHar ++ [2 r.], ++v [3 r.], ++2, ++2v, ++3 [2 r.] (21); Lekcia w dzień S. Ignácyuſá Biſkupá y Męczenniká. WujNT 550 marg, 759 marg, Vvvvv3v; SarnStat 1071.

»męczennika i kapłana« [zawsze w połączeniu z imieniem] [szyk 1 : 1] (2): Lucyaná męcżenniká y kápłaná. LatHar ++, ++3v.

»papieża i męczennika« [zawsze w połączeniu z imieniem] (20): Higiniuſzá Papieżá y męcżenniká. LatHar ++, ++, ++2v [3 r.], ++3 [4 r.], ++3v, ++4 [2 r.] (20).

α. O zabitych i prześladowanych za wiarę w Starym Testamencie [w tym: w połączeniu z imieniem (3)] (4):
Zestawienie: »siedmi braciej Machabejczykow męczennikow« (1): Więzienie S. Piotrá/ y śiedmi bráćiey Máchábeycżykow mę. LatHar ++4v.
Szereg:»proroka i męczennika« (3): Amoſá Proroká ſtározakonnego/ y męcżen. LatHar ++2, ++2v, ++4.

MP