[zaloguj się]
[pdf]

MILA (457) sb f

mila (455), miela (1), miala (1); mila : miela : miala LibMal (43:1:1).

e oraz pierwsze a z tekstu nie oznaczającego pochyleń; końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl du
N mila mile
G mile, mili mil
A milę mile mili
L mili milåch milu

sg N mila (10). ◊ G mile (31), mili (1); -e : -i BielKron (6:1; 277v). ◊ A milę (49). ◊ L mili (13). ◊ pl N mile (2). ◊ G mil (255). ◊ A mile (51). ◊ L milåch (14); -åch (7), -ach (5); -(a)ch (2); -åch BielKron (3), GórnDworz; -ach ModrzBaz, SkarŻyw, GórnRozm; -åch : -ach StryjKron (2:1), KochJez (1:1). ◊ du A (cum nm) mili (30) LibMal 1543/68v [2 r.] 1546/112, 121v, 1550/157, 1551/164v, BielKron 116y, 202, 249v, 284v, 306, 309, 364v, 383v, 433, 435, 436, 447, KwiatOpis C3v, SkarŻyw 580, 582, StryjKron 772, KochJez B3, B3v, ActReg 56, 57, WujNT 294, SarnStat 1110 [2 r.], KlonWor 4. ◊ L (cum nm) milu (1) MiechGlab 76.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XIX w.

Miara odległości, której wielkość zależała od kraju i czasu; w Polsce tzw. mila wielka, średnia i mała, tj. ok. 7810, 7030 i 6250 m; w tekstach dotyczących okresu wcześniejszego oznacza milę rzymską, tj. ok. 1,5 km (1000 podwójnych kroków); miliare Mącz; miliarium Calep [w tym z z liczebnikiem lub z zaimkiem liczebnym (383), z elipsą liczebnika „jeden” (68); liczebnik + „mila” (346), „mila” + liczebnik (37)] (457): BierEz B2; Ten wyſep Taurika lezy miedzi Białym ieziorem maiąc na dłużą dwadzieſcia y cżtirzy mil á na ſzyrzą pięthnaſcie [longitudinis XXIIII miliarium, latitudinis vero XV miliarium Miech E4] MiechGlab 70; KłosAlg H2v, H3; LibLeg 6/118, 10/123v, 11/77v, 134; LibMal 1543/67, 1545/96, 99, 1551/164v [2 r.]; Vzdę ſtraći [pan] ſiodło ſtłucze Sam ſie milę pieſzki tłucze RejRozpr H2, Gv; Obras Cżęſtochowſki/ do ktorego [...] ſkielkádzieſiąt mil kożdego roku biegáćie KrowObr 113; RejWiz 56, 103v, 123v; RejFig Bb4v, Bb8v; RejZwierz 58; według dálekośći thych ſłopniow [w znamionach Zodyjaku] ſnádnie być może źiemiá rozmierzoná ná mile/ ná ſtáiánie/ y ná ſążenie álbo ſłopnie/ w iednę milę pocżytáiąc dwie godzinie wolnego chodu. Według tego pocżtu ieſt wſzytkiey źiemie wkoło mił [!] 5400. BielKron 263; oni [Moskwa i Tatarzy] nie ná mile licżą źiemie/ iedno ná werſty á cżunkaſzy: Werſt ieſt piąta cżęść mile. BielKron 436, 263 [2 r.], 269, 270v, 271, 281v (41); Mniemacie [...] że to wam baiano/ Kiedi wobiazd Kijowa ſiedm mil powiadano. KochSat A3; Mącz 221c; GórnDworz B5v; HistRzym 121; KwiatOpis B, Bv, B3, Dv; będzie podobno ku onemu chłopu co milę idzie do koſciołá RejZwierc 15v, 147v; Oczko 7v; y ſuknem śiedm mil drogę z Poznániá do Gniezná vsławſzy ſam znim [Bolesław z Ottonem] ſzedł pieſzo/ aſz ná mieyce SkarŻyw 357, 90, 357, 519, 582; á puśćiłem ſie ſámo czwárt dla drukowánia tey Kroniki náſzey áż do Krolewcá mil 20. StryjKron 72, 72, 406 [2 r.], 692; KochFr 26, 133; ActReg 5v, 6, 27, 81; Milliarium – Mila, tiſiac krokow wſobie maiąca. Calep 662a; WujNT 294 marg; wedle zwyczáiu dawnego máią [woźnowie] ſie záchowáć/ á nie wyćięgáć áni bráć więcéy ieno od wnieśienia pozwu/ od mile groſz/ od pułmile pułgroſzá. SarnStat 1162, 973, 974, 1110; KmitaSpit B; Nie był tu/ tyle mil ſtąd ieſt SkarKaz 421b, 386a; CzahTr L2; Lecz gdźie ſię páńſtwo kilá ſet mil ſzerzy/ trudno ſię wſzytkich przednich obywátelow dokłádáć. SkarKazSej 691a; KlonWor 4, 80.

mila czego (7): Potym odeſzli z Bethel/ á ieſzcze było máło nie milá chodu do Efraty [quasi miliare terrae, ad veniendum in Ephrat] BibRadz Gen 35/16; BielKron 267v; ad tertium lapidem, Trzy mile drógi. Nam olim lapidibus erectis miliaria signabantur Mącz 184a, 221c; BudBib Gen 48/7. Cf »mila ziemie«.

ile mil do czego (42): MiechGlab 77; Miechowitá Moſkiewſką źiemię thák rozmierzył/ z Wilná do Smoleńſká ſto mil/ s Smoleńſká do Moſkwy ſto mil/ s Moſkwy do Wołochdy ſto mil/ od Wołochdy do Vſtynhy ſto mil/ od Vſtynhy do Viatki ſto mil/ od Viathki do Permſkiey źiemie ſto mil/od tąd do źiemie Wohulckiey trzydźieśći mil/ á tá ná gránicy Tátárſkiey BielKron 436, 267v, 309, 414v, 431, 431v [2 r.] (38); ztąd iedno dwie mili Do Toropcá KochJez B3v, B3; SarnStat 134.

ile mil, milę, w mili, mila od czego (152:13:9:3): poſſedl [...] aż do Betleiem miaſtecżka/ ktoré bylo ſſeſtz mil od Ieruzalem. OpecŻyw 14v, 10, 16v; A Scandia leży na zachod ſlonca ku połnoci za morzem Germanſkim z Dacią pogranicna [...] wiele mil [!] [multis milibus passuum Miech Dv] od Scitiey leząca. MiechGlab 50, 52, 77; LibLeg 7/103, 11/75v [2 r.], 76, 77; Iſch v panyey ſtempinſkyey myalya od olyeſchnycze wſtempinyu zeliſlawſky myewa przechowanye. LibMal 1546/121v; Bill dwa krocz wGorcze czwyercz myelye od Kobilina LibMal 1546/123v, 1543/67v, 68 [2 r.], 68v [2 r.], 69, 72v (29); Kazdy malſzonke ſwa virzy [w noc św. Andrzeja]. By byla ſto myl od niego RejKup 15; To mieyſce milę od Bázyleiey ieſt BielKron 283v; Boleſław podkáli ſie [z cesarzem] milá od Wrocławiá BielKron 352, 18, 104, 116v, 149v, 194v (91): OrzQuin Z4; GórnDworz S5v; HistRzym 38; Dwor Xiążęćiá Chryſtophá teſz był/ dziewięć mil od Párnáwy ku Rydze. KwiatOpis C3v, B3v, B4 [2 r.], C3, C3v, C4 [3 r.]; RejZwierc 185v; Ale S. Benedict [...] ná puſtynią ſię/ ktorą Sublakus zową/ ośm mil od Rzymu vdał. SkarŻyw 249, 429, 533, 573, 580; Drugie woyſko więtſze/ ktorego 50000. leżáło z Serebrnym od Orſzy dwie mili StryjKron 772, 155, 320, 325, 355 [4 r.], 395, 421 [2 r.]; KochJez B2v, B3; Samuel Stadnicki przyszedł na mą straż trzy mile od Wielunia nad Parzimiechami ActReg 56, 28, 49, 56 [2 r.]; KochAp 12; Iey ſpráwą zbity Zeglarz z Náwy w płáwnym biegu/ Przedſię rámionmi krzepi choć ſto mil od brzegu RybGęśli B; OD Narwie do Gdańſká álbo do Lemburgu, iest 130. mil morzem brzegu pięknégo SarnStat 134, 1073; CzahTr Hv [5 r.].

ile mil za co (3): MiechGlab 76; LibMal 1546/111; [Olgerd] gránice Litewſkie áż zá Mozaiſk 6. mil vgruntował. StryjKron 787.

ile mil, w mili, milę za czym (14:1:1): Sthych yednego [konia] przedali wparchyenu trzi mylye za Glogowem a drugyego czu kozlicz pol trzeczi mylye za Glogowem LibMal 1547/135, 1545/101v, 1546/112, 1547/134v, 135 [2 r.] (9); BielKron 229; Rohátin Miáſteczko 7. mil zá Lwowem przez podánie wziął StryjKron 717; Zá Orſzą cżtery mile gdzie Kropiwná płynie/ Stánęli [hetmanowie] StryjKron 742, 355, 421, 687; Trzy mile zá Káleſem, ochromiał koń pánu CiekPotr 71.

W charakterystycznych połączeniach: cała, dobra mila; biegać milę, chodzić (4), iść (5), (od-, prze-, u-, wy) jechać (a. jeździć) (19), klusować (3), plywać (a. płynąć) (3), przemierzyć (2), ujść (6).

Przysłowie: ná podolſką milę [śmierć] áni ſie zátchnie/ á káżdego by wierę ná trzy ſkoki ſkakał thedy pewnie vgoni RejZwierc 159v.
Zwrot: »mile mierzyć (a. przemierzyć); rozmierzony na mile« [szyk 3:1] (3;1): nie maią [Tatarzy] drog ani przewozow tylko dziennem chodem ſwe mile mierzą [per dies iter suum computant Miech B2]. MiechGlab 23; BielKron 263; KlonWor 4, 80.
Wyrażenia: »mila nasza« = mila polska: wielka, średnia lub mała [szyk 3:1] (4): MiechGlab 23; BielKron 267v, 454v; W Króleſtwie Peru/ ieſt rzeká Márágnon/ mil ſzeſnaśćie náſzych wſzerz byſtro idąc/ y bárzo głęboko/ ku wſchodowi Oczko 7v.

»mila ziemie« (2): vmárłá v mnie Rachel w ziemi Kánááńſkiey wdrodze/ gdy ieſzcże milá źiemie chodu do Efraty (byłá) [esset miliare ad terrae Ephrath in veniendum] BudBib Gen 48/7; poſzedł [Nahaman] od niego [Elizeusza] iáko milę ziemie [quasi miliare terrae]. BudBib 4.Reg 5/19.

Zestawienia: »mała mila« = mała mila polska, ok. 6250 m [szyk 2:1] (3): Cynamon [idzie] z Zalonu/ za Kalekutem dwie śćie y ſześćdzieſiąt leukás/ to ieſt máłych mil. BielKron 268v, 454v; Od niego [Bardiowa] Machowicá záſię w mály [!] mili CzahTr Hv.

»mila niemiecka« = ok. 7500 m, mniej więcej równa wielkiej mili polskiej (17): viezdzą [Turcy] poſpolicie dnia każdego XX mil naſzych niemieczkich [XX miliaria magna Germanica Miech B2] MiechGlab 23, 78; bowiem tylko Europá w ſzerz ma 225. mil Niemieckich/ to ieſt od morzá Egeum do Oceaná Hiberniey BielKron 271, 263, 274, 277, 283, 286 (15).

»mila podolska« = prawdopodobnie około 10.000 m; miliare Russicum, Podolicum Cn; tu przen: bardzo duża odległość (1): RejZwierc 159v cf Przysłowie.

»mila polska« = mila wielka, średnia lub mała; leuca item Polonica, ut Clavius Germanicam leucam vocat mensuram passuum 4000, quae par est nostra; mensura longitudinum 32 stadia seu quater mille passus longa, parasanga, schoenus Cn [szyk 1:1] (2): RejZwierc 240v; ſzli [uczniowie] do miáſteczká ktore było ná ſześćdźieśiąt ſtáiow od Ieruzálem (marg) to ieſt, dwie mili polskie. Bo 30. ſtáiow czynią iednę milę. (‒) WujNT 294 marg.

»poł (a. puł) mile« [w tym: pisane rozłącznie (8), łącznie (7)] (15): pyothrek chczyal v yednego ſcholtyſcha polmylye od rzeky wſmylowye podkopacz ſyą do Comory po ſchati LibMal 1543/75, 1547/126v, 135, 1554/192v; RejFig Bb6v; [w mieście Edymburgu] Ieſt przedmieśćie ná zachod pułmile ná dłużą. BielKron 277v, 273v, 307v; HistRzym 30; ActReg 49; iż Zakon y poddáni iego téy [Noteszy] rzéki vſtępując ku górze ná półmile/ á zſtępuiąc nádół tákże ná półmile/ y ku Króleſtwu półmile [asccndendo dimidium miliare et descendendo similiter medium miliare ac versus Regnum dimidium miliare JanStat 849] [...] niech máią wolné vżywánié SarnStat 1073, 1073 [3 r.], 1162.

»mila wielka« = wielka mila polska, około 7810 m [szyk 2:1] (3): IVhrzy poſzli z krainy Scithiyſkiey połnocney á barzo zimney, na pięć ſet mil wielkich od Moſkwy [...] lezącey [quingentis miliaribus magnis Germanicis distante Miech D2] MiechGlab 52; LibLeg 11/77; BielKron 309.

»mila włoska« = w przybliżeniu 1569 m; milliare, milliarium, Polonicum milliare, quod Italica 4 seu 32 stadia seu 4000 passuum continet Cn [szyk 9:3] (12): Ale Rzym Włoſki ieſt okrągły maiąc trzydzieſci mil włoſkich, á naſzych dzidſięć [!] w okrąg [ambitu murorum triginta duo miliaria continet Miech E4] MiechGlab 70, 69; Werſt v nich [u Moskwy] iáko Włoſka milá BielKron 430, 270v, 273v, 274, 277v, 442v; Stathmos, Poſtski cug to yeſt XXVIII. włoskich mil. Mącz 412a, 371c; SkarJedn 217; (Lecz Bethánia byłá blizko Ieruzálem iákoby ná piąćinaśćie ſtáiow.) (marg) ktore czynią pułmile polskie á dwie mile włoskie. (‒) WujNT Ioann 11/18.

Szereg: »leuka albo (to jest, jako zową) (mała) mila« [szyk 3:1] (4): Ieſth mil (álbo iáko oni [mieszkańcy wysp Kanaryjskich] zową leuki) do Kánáryey 1200. BielKron 440v; Było tho mieyſce [...] od wyſpu Izábelle ſześćdźieſiąt leuk/ to ieſt mil. BielKron 442v, 268v, 454.
Wyrażenia przyimkowe: »na [ile] mil, milę« (37:14): ktorego [Aleksander Szachmeta] znamienicie prijął, thak iż też przeciw iemu wyiechał na milę [ad vnum miliare Miech B4v]. MiechGlab 31, 52, 72, 78; HistAl H5v; KrowObr B2v; A ktoby ćię kolwiek gwałtem przymuſzał ná iednę milę [miliare unum]/ idź z nim dwie. BibRadz Matth 5/41; Miáſto [Moskwa] ieſt wielkie z drzewa budowane/ ieſt go wokoł ná ſiedḿ mil BielKron 430, 75v, 249v, 250v, 267v, 269v (22); Planities millia passuum tria in longitudinem patebat, Ná trzi mile błónia w dłuſz było. Mącz 283b; RejZwierc 159v; BudNT A8v; CzechRozm 247; posłał [papież] kośći świętego Floryáná męcżeńniká do Polſki/ roku Páńſkiego 1163. [...] z nabożnymi ná ſiedm mil procesſyámi duchowieńſtwá. SkarŻyw 403; StryjKron 390, 617; CzechEp 29; ActReg 57, 130; WujNT Matth 5/41; Z wozem kto iedźie/ ten od koniá do wozu ná milę dwá groſzá dáć ma SarnStat 974, 974 [2 r.], 1073 [3 r.], 1110 [3 r.]; Leżáło trupow pełno ná kilká mil wſzędźie KmitaSpit Cv; KlonWor 4.

»o [ile] mil« (1): wody prośili [...] ále ſię wodá/ po ktorą było o kilá mil chodzić/ nienáydowáłá SkarŻyw 452.

»w(e) [ile] mil, mili« = w odległości iluś mil, na ileś mil (38:4): Potym iakoby we dwu milu [quasi duobus miliarijs Miech E4v],za Ocżarkow ku połdniu też był zamek Dzaſſow MiechGlab 76; LibLeg 11/77 [2 r.]; the [konie] przedali [...] we wſſy zoną stroną kobilina yakobi wpulthoru myll LibMal 1547/130v; Drugie [rzeki górskie] ledwe we ſtu mil/ też do morzá wchodzą. RejWiz 145v; Miáſto głowne w Szkociey ieſt Edymburg nie dáleko od morza/ Port morſki w cżwierći mili BielKron 277v, 283v, 405v, 423, 431, 432 (12); SarnUzn E5; GórnDworz P5, S5v; ieden od drugiego w mili ſie o nowinach pytáią. RejZwierc 185v; kiedyby tákich zamkow w kilku milách [aliquot miliarium] od śiebie niemáło zbudowano ModrzBaz 103v; pátrzyłá w tę ſtronę [...] zgorącym prágnieniem ſłuchánia ſłow Bożych z vſt iego [św. Antoniego] we dwu milách każącego. SkarŻyw 545; StryjKron 155, 355 [2 r.], 687; KochJez B2, B2v, B3, B4; KIedysćie ſię tych pomiarów ták dobrze vczili/ Ze wiécie ilé kroć koło obróći ſię w mili KochFr 25; GórnRozm G3; GostGosp 74; GostGosp Pon 170; ActReg 27; SIemienſki w Rádomſkiéy źiemi mieſzkáiąc w mili od klaſztorá/ ábo bliżéy Siećiechowſkiégo KochAp 12; CzahTr Hv [5 r.].

a. Jako miara powierzchni dużych obszarów (ziem, lasów, miast, wysp) (7): ſámi [Gotowie] w tych polách oſiedli (ktorych pol ieſth bliſko dwu ſeth mil) BielKron 297v, 337 [2 r.], 439; Ieſt tey źiemice ośḿ mil/ ktora ſie pocżyna od końcá rzeki Nerwy [...] á końcży ſie áż pod Rewlem. KwiatOpis A4; Dał klaſztorowi onemu trzy mile puſzcżey ná wyżywienie zakonnikow SkarŻyw 231.
Wyrażenie przyimkowe: »na [ile] mil« (1):
Zestawienie: »mila niemiecka« (1): Ieſt zá Szwecią ku pułnocy w źiemi Biármiey puſzcża wielka/ ktorey ieſth ná ośḿdzieſiąt mil Niemieckich BielKron 295.

Synonim: 1. zest. »mała mila«: leuka.

Cf PUŁMILE

AKtt, TG