[zaloguj się]
[pdf]

MOCARZ (328) sb m

-c- (324), -cz- (19), -tz- (4), -cż- (1).

o jasne, a pochylone (w tym 8 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N mocårz mocårze, mocårzowie
G mocårza mocårzów
D mocårzowi mocårz(o)m
A mocårza mocårze
I mocårz(e)m mocårzmi, mocårzåmi
L mocårzu mocårz(o)ch, mocårzåch
V mocårzu mocårze

sg N mocårz (63). ◊ G mocårza (16). ◊ D mocårzowi (5). ◊ A mocårza (21). ◊ I mocårz(e)m (3). ◊ L mocårzu (3). ◊ V mocårzu (1). ◊ pl N mocårze (73), mocårzowie (2); -owie OrzQuin; -e : -owie BudBib (2:1). ◊ G mocårzów (36); -ów (1) OrzQuin, -ow OpecŻyw (2), -(o)w (33). ◊ D mocårz(o)m (8). ◊ A mocårze (62). ◊ I mocårzmi (23), mocårzåmi (1); -mi : -åmi RejAp (3:1). ◊ L mocårz(o)ch (6), mocårzåch (1) WerGośc. ◊ V mocårze (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Ten, który posiada bardzo wielką, większą niż inni siłę lub władzę; potens ModrzBaz, Vulg, PolAnt, Cn; fortis Vulg, PolAnt, Cn; dynastes Mącz, Cn; princeps robustus PolAnt; herculeus Mącz; centauricus, despota, dominus, ingentium virium vir praevalidus iuvenis, satrapes, tetrarcha, tyranus, valens, validus virium Cn (327): BierEz M4v; WróbŻołt 58/4, 85/14, 88/20; ábyſćie vbogie vpádłe á oſieroćiáłe ludzi przyimowáli wopieki ſwoie á niedáli ich dręczyć mocarzom RejPs 123, 56, 78v, 109 [2 r.], 109v, 111v (11): ktorą [łódką Kościoła] áczkolwyek częſtokroć nawáłnoſci czartowſkye przez kácyrze y mocárze tego ſwyátá kołácą [...] yednák do tychmyaſt nye zátonęłá KromRozm III L3; iż choć ſie cżárt y okrutni mocarze ſwiátá tego ſtáráią/ áby wygłádzili chwałę Páná Kryſtuſowę [...] wſzyſcy wierni zoſtáną w pokoiu LubPs Z3v, B2, N6, 04, T2, X5 (13); KrowObr 163v; RejWiz 40, 86v, 88; Y będą iákoby mocarze [fortes]/ ktorzy tłocżą bloto drożne ná bitwie y będą walcżyć bo Pan ſnimi Leop Zach 10/5, 4.Esdr 15/51, Iudith 5/28, Ps 85/14, Is 34/7, Ier 50/27, Ez 32/27; HErkules dziwny mocarz był/ co Smoki biyał/ Hidry/ Lwy/ okrutniki/ á pokorne miyał. RejZwierz 43, 25v, 42, 43, 80; Narodowie ſłyſzeli o ſromoćie twoiey/ á wołániem twym nápełnioná ieſt źiemiá: ábowiem mocarz potrąćił mocarzá [fortis in fortem impegerunt]/ á obádwá ſię ſpołu powálili. BibRadz Ier 46/12, Gen 6/4, 2.Par 32/21, Iob 34/20, 24, Ps 59/4 (10); BielKron 134, 214v, 330v; Mirmilio. Był nieyáki zapáſnik álbo ſzermierz francuskim obyczáyem we zbroyę vbrány. [...] Mirmillonium, Zbroyá przerzeczonego mocarzá. Mącz 223c; OrzQuin N4; SarnUzn C4; RejAp 51v, 64 [2 r.], 163v, 166, Ee2 [2 r.]; HistRzym 2v; O nędzneſz to złożenie tych nędznych mocarzow s ſtolczow ich/ kthorzy go poznáć áni przyiąć nie vmieią RejPos 57v, 9v, 29 [2 r.], 37v marg, 85v, 132v (18); Pyſzni á mocarze ciężey będą ćirpieć. RejZwierc 48 marg, 11, 48, 62v, 166 [2 r.], 167 (11); iż my w tych Kráinách będąc práwie w pośrodku wielkich Monárchow świátá/ w pokoiu być długo nie możem/ bo ći mocarze ná thym záwżdy ſą áby przycżyniáli ſwoich dźierżaw/ á nigdy nie vmnieyſzáli BielSpr 75v, 57; BudBib Gen 6/4, Ps 68/30, Zach 10/5, 7, 3.Reg 8/11, 2.Mach 15/3; Turek mocarz drapieżny tego świátá/ o ktorym przodkowie dawni náſzy ledwe ſłycháli. Teraz zedwu ſtron/ ną [lege: nam] pogránicżnym ieſt. BiałKaz H3; BudNT Mar 3/26 [2 r.]; Nieśćie chwałę/mocarze/ pánu mocnieyſzemu/ Nieśćie chwałę/ krolowie/ krolowi więtſzemu. KochPs 39; CzechEp 203; WerGośc 257; BielSjem 8; WujNT Matth 12/29, Mar 3/27, Luc 1/52, 11/21; PowodPr 86; SkarKazSej 668b.

mocarz czyj [= komu podległy] [w tym: pron poss (5), ai poss (1)] (6): A będą iáko mocarze Effráimowi [fortes Ephraim]/ y będzie weſołe ſerce ich by od winá Leop Zach 10/7; Cżemuż ieſt przepłoſzon mocarz twoy [fortes tui] á oſtáć ſię nie mogł iż go zápędźił Pan. BibRadz Ier 46/15, Ioel 3/11; RejAp 163v; BudBib Ier 51/57; SkarKazSej 704b.

mocarz czyj [= skąd pochodzący] (3): podburzáiąc mocarze ony Rzymſkie ná okrucieńſtwá á ná przeſládowánie prawdy Páńſkiey RejAp 105; BudBib Ex 15/15, Ier 49/22.

mocarz czyj [= nad kim] (1): y dozna wſzelkie ćiáło żem ia Iehowá zbáwićiel twoy y odkupićiel twoy mocarz Iáhákowow [fortis Iahacob]. BudBib Is 49/26.

W połączeniach szeregowych (23): Wdzyęcżna pociechá tákiemu káżdemu/ ktory ſie nye wſtyda prawdy Bożey twierdzić przed krolmi/ kſiążęty/ á mocarzmi ſwiátá tego. LubPs bb marg; BibRadz I 4a marg; ále mówię o moc/ która Królá czyni Królem/ róznégo człowieká od wſzytkich Kśiążąt/ Deſzpotów y Mocarzów inych OrzQuin T3v; á krolowie ziemſcy/ y kſiążętá/ y Bogacże/ y mocarze/ y ini vrzędnicy/ y káżdy ſługá/ y káżdy wolny kryli ſie do iáſkiń/ y miedzy gory opocżne. RejAp 62v, 139v, 162v, 163, 163v; RejPos 6 [2 r.] 124v, 130v, 159v, 195v (9); RejZwierc 179; A przetoż mocarze [potentes]/ śláchtá/ y oſoby ná vrzędźiech będące/ máią być ćiężey karáni/ niżli vboſtwo/ chłopſtwo/ y ludźie od vrzędow wolni ModrzBaz 70; WerGośc 213; KołakCath C2v; WujNT Apoc 6/15, 19/18.

W przeciwstawieniach: »mocarz ... pokorny (11), nędznik (2), chudzina, mdły, nędzny, niemężny, niski, rozpaczający, sługa, stracony, ubogi, uniżony« [w tym: nędzne a pokorne sługi; pokorne, uniżone, mdłe, stracone, rozpaczające; ubogi, niedostateczny] (17): LubPs hh2; BibRadz Luc 4/48; BielKron 214; Cżemu Pan rychley ſzedł do nędznikow niż do mocarzow. RejPos 255v marg, 14, 57v, 184v, 255v, 293v, 304, 305; BudBib Iud 9/12; ábyś ſię vniżał pod możną ręką Bożą/ ktory ſkłáda mocarze [potentes] z ſtolic/ á niſkie [humiles] wywyżſza. ModrzBaz 58; chudźinę [imbelles] niewolſtwem [prawa] trapią/ ktora wnich iáko w śieći więźnie/ á mocarze [illis] przerywáią ie iáko páięcżynę. ModrzBaz 12v; Złożył mocarze z máieſtatu/ á podwyżſzył pokorne. LatHar 66, 399; SiebRozmyśl F4.

W porównaniach (5):

Jako comparatum (1): mocarze ziemſcj [!] leżą iáko proch á iáko błoto pod nogámi iego. RejAp BB7.

Jako comparandum (4) : LubPs cc6; Pan [Bóg] iáko mocarz [sicut fortis] wynidzie/ iáko mąż rycerſki wzbudzi zawiſną miłość Leop Is 42/13; iż on tym ſwiętim rámieniem ſwoim był śilen iáko práwy mocarz/ á drżáło przed nim wſzytko ſtworzenie/ niebo/ ziemiá/ morze/ powietrze. RejPos 80; CzechEp 167.

W charakterystycznych połączeniach: mocarz czerstwy, drapieżny, dziwny (4), hardy (2), nędzny (2), okrutny (2), prawy, przełożony (2), pyszny (2), sławny, srogi (4), śmiały, zacny (2), zbrojny, ziemski (na ziemi) (5), złościwy, zły; moc mocarza.

Przysłowia: Mocarze roſkoſz karze. RejWiz 28v marg, Cc7.

Nie wadz śię z mocarzem. BierEz N3.

Wyrażenia: »mocarz możny« [szyk 1:1] (2): RejPs 111v; Gdźie oni Monárchowie/ gdźie Mocarze możni/ Gdźie Krolowie/ Kxiążętá/ Mędrcowie oſtrożni/ Gdźie y oni co złotá śrebrá wielkość mieli/ Izali tákże pomrzeć nie wſzyſcy muśieli? KołakCath C2v.

»mocarz świata (tego), ziemski, świecki« [szyk 69:4] (61:8:4): Abowiem ſie on zmocnił niewymownem obyczáiem wſſem mocarzom ſwiátá. RejPs 70v, 52, 90v, 215; KromRozm III L3, M7; Niewdzyęcżnoſc mocarzow ſwieckich przećiw ſłowu Bożemu. LubPs F4 marg, A3v, A4 [2 r.], A4v, G4v marg, R4v marg (16); RejWiz 54; RejAp 9, 14, 39, 42, 49v (14); HistRzym 64v, 97v, 98 [2 r.]; RejPos A3, 1, 6 [2 r.], 6v, 16v [2 r.] (25); RejZwierc 48, 50, 84v; KochPs 70, 132; KołakCath B4.

»mocarz wielki (a. nawiętszy)« [szyk 3:2] (5): RejWiz 85; Mącz 155a; RejPos 306v; chociay byli ták wieldzy mocarze/ iáko o nich ſłyſzyſz/ że vpáść muſieli RejZwierc 257v, 179.

Szeregi: »bogacz, (a, i, ani) mocarz« [szyk 6:2] (8): RejAp 39, 150v; HistRzym 64v, 97v, 98; ktory ſie vkaże á zyáwi tobye s tákiemi ſkárby/ s thákiemi pociechámi [...] cżegobyś nigdy nie ználazł byś ználazł y poſiadł ſkárby nawiętſzego mocarzá á bogacża ſwiátá tego. RejPos 276, 39, 184v.

»deszpotowie i mocarzowie« (1): á ći Deſzpotowie y Mocarzowie ini/ w ſpráwách ſwych/ to Zwiérzchnośćią zniewoleni nie ſą. OrzQuin S4v.

»hospodar albo (ani) mocarz« (2) : rzecz to wam ſámá pokaże/ iż niemoże być właſnie wezwány żaden Hoſpodár áni Mocarz/ to ieſt/ Kśiążę Królem OrzQuin P, O4v.

»krol, (a, i, albo, ani) mocarz« [szyk 30:3] (33): RejPs 178v; iż kto chodzi pod ſpráwą á pod obroną Páná tego/ wiele poſiadł ſkárbow ſwiáthá tego. Iuż żadny krol áni mocarz iemu nigdy śilen być nie może. RejAp D6, 163, 164 [2 r.], 172; RejPos A3, 6v [2 r.], 16v [2 r.], 63v, 89 (18); A sthądże mu [Aleksandrowi Wielkiemu] oná iego wielka dzielność y ćwiczenie przychodziło/ czytáiąc ſpráwy onych wielkich krolow y mocarzow co też przed nim bywáli. RejZwierc 13, 48, 84v.

»książę (a. ksiądz) a (i, to jest) mocarz« = princeps robustus [szyk 3:1] (4): RejWiz 62v; OrzQuin P; Ktory [czart] ty wſzytki ine kſiążętá/ y mocarze zyemſkie poduſzcża á ſpráwuie ná ſrogośći á ná okrucieńſtwá ſwiátá tego. RejPos 130v; BudBib Ex 15/15.

»mędrzec ani (a) mocarz« [szyk 2:1] (3): Niechciál mądry bóg mędrtzow na to wybratz/ anij motzárzow/ [...] a dlá tego proſté rybitwy á grubégo rozumu na to obrál. OpecŻyw 40; KromRozm I F4; RejAp 21v.

»mocarze a okrutniki« (2): ktorzy wzruſzáią ony morzá á ony nawáłnośći iego/ tho ieft mocarze á okrutniki ſwiátá tego/ áby ſtráſzyli/ trwożyli/ á záburzáli thę ſwięthą łodkę iego. RejPos 51, 215v.

»pan, (a, abo, ani, i) mocarz« [szyk 4:1] (5): LubPs F4; Mącz 98b; Pátrzayże thu pilno márny złocżyńco/ kthoryś wpadł w ſrogye ręce nie ledá pánu á nie ledá mocarzowi/ ále Pánu wſzech pánow/ á mocarzowi nád wſzemi mocarzmi. RejPos 168, 15v, 89.

»potentat a (ani) mocarz« [szyk 1:1] (2): RejZwierc 155v; Iż dni lat náſzych w ſámych lećiech śiedmdźieśiąt. A ieſli w potentaćiech (á w mocarzách) tedy ośmdźieśiąt lat [dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni, si autem in potentatibus octoginta anni VulgPs 89/10] WerGośc 263.

»mocarz a (a(l)bo) przełożony« [szyk 2:1] (3): Y wam innem wſſem ták bych ſmiał rádzić/ ábyſćie ſie obaczáli á nie niekłádli nádzieie ſwey wżadnych ſwieckich mocarzoch/ álbo przełożonych RejPs 215; RejPos 198v, 253v.

»sprawce a mocarze« (1): Abowiem záwżdy Pan ná ſprawce ſwoie á ná mocarze ſwoie ktorym ſwiát porucżáł więtſze á przeſtrzeńſze ocży miewał RejAp 163v.

Iron. (2): Co káżdego witał. IEden w obycżáiu miał/ kogo potkał witał/ Drugi ktoby chciał pánnie gonić kwoli pytał. Ten niewie co ſie dzieie/ idzie z ręką k niemu/ Ow mnima iż ná kolbę/ y da rękę iemu. Obeſle wytánego/ wnet ſwiádſzą łotrowie/ Y wypráwią go ná płác/ wynidą pánowie. Pánná złożył mocarzá/ moẃcie zá mną dzieći/ A mocarz iuż nogámi dawno wzgorę leći. RejFig Dd3v.

a. O Bogu lub Chrystusie (18): RejWiz 142; RejZwierc 272v; Powſtań Pánie Boże moy/ mocarzu moy LatHar 589.

W połączenia szeregowym (1): twierdźieli/ że ten obiecány Meſyaſz miał być Emánuelem Bogiem z námi [...] iż imie iego miáło być/ dźiwny/ rádny/ BOG/ mocarz/ Oćiec wiecżnośći/ Kſiążę pokoiu CzechRozm 179.

Wyrażenia: »mocny mocarz« (2): Vciecżże ſie ty iedno s práwą wiárą á z zupełną nádzieią pod obronę tego to mocnieiſzego mocarzá RejPos 78v, 79v.

»mocarz nad mocarzmi« (1): kthoryś wpadł w ſrogye ręce nie ledá pánu á nie ledá mocarzowi/ ále Pánu wſzech pánow/ á moczarzowi nád wſzemi mocarzmi. RejPos 168.

»mocarz nieba i ziemie« (1): gdyż nie od ziemſkiego krolá/ ále od onego Krolá á Mocarzá niebá y zyemie/ przydzye do ciebie s pewnemy cyrography iego RejPos 317 v.

»święty mocarz« (1): Abowiem ktoryby mocarz mogł ſie vkázáć s táką mocą w rámieniu ſwoim/ [...] iáko ſie vkazał ten ſwięty mocarz. RejPos 231.

»mocarz wszech wiekow, wszechmogący« (1:1): yſz ona myala boga wſzywocze noſzycz y porodzycz moczarza wſzech wyekow PatKaz II 542, 542.

Szeregi: »mocarz, (a) krol« [szyk 3:3] (6): RejAp 22v; Coż rozumieſz o tym krolu á o tym mocarzu/ przed ktorym drży niebo y ziemiá/ y wſzytki mocy piekielne RejPos 132v, 81, l09v, 199, 317v.

»mocarz a (to jest) pan« [szyk 3:1] (4): Co ſie to wſzytko sſtáło przez tego mocarzá á przez tego Páná náſzego. RejPos 29, 79v, 168, 327v.

b. O aniołach (12): Ale ſłuchay: Iż ten mocarz dzierżał kſiąſzki otwárte w ręku ſwoich. RejAp 85v; RejPos 169.

W połączeniach szeregowych (2): OpecŻyw 186; Mocni w śile/ cżyniący przykazánie iego. A dla tego cżęſto ie Piſmo S. śiłámi álbo mocarzmi y zaſtępem Páńſkim zowie. KuczbKat 20.

Wyrażenia: »anjoł mocarz« (2): O dalyeko wyątſzą mocz pan bog vkaſzal w tey myley panye nyſz w anyelech moczarzoch PatKaz II 542, 542.

»kor mocarzow« (1): Cżwárté przyiąl ią [Matkę Bożą] kor motzárzow chwálątz z iéy poſluſſeńſtwa/ ſpiéwaiątz a rzekątz OpecŻyw 183.

»mocarze na niebie, niebiescy« [szyk 3:1] (3:1): Piekielne y niebieſkie y zyemſkie mocarze/ Wſzytko to on [Bóg] iáko chce w ocemgnieniu ſkarze. RejWiz 186; RejAp 55v; RejPos 180v; RejZwierc 10.

Szereg: »mocarze tako rzekące anjoły« (1): otocz byla ta panna począta wanyelech z obyauyenya ducha ſzwyątego (yeſzcze przewyſzyla moczarze tako rzekącze anyoly PatKaz II 54.
c. O Szatanie (13):
Wyrażenia: »okrutny mocarz« (2): Otho iuż położon ná ten cżás rowno z zyemią on okrutny mocarz á mocny zbroynik on cżárt okrutny. RejPos 305v, 104v.

»mocarz piekielny, w piekle« (2:1): ciebie chwálémy Alleluia/ ktorys tako motznie zwyciężył motzárze piekielné OpecŻyw 174; RejWiz 186; RejZwierc 10.

»podziemni, pod ziemią mocarze« (1:1): RejAp 55v; Poblażáią ći ſobie co łotrowſkie żyią/ Y podźięmnym mocárzom ná ofiárę tyią. Prot C4.

»mocarz pyszny« (1): gdy z śmierći ocućił będąc iuż wſkrzeſzonym/ Mocarzá pyſznego/ mocą ſwą zwyćiężył ArtKanc F4.

»szatan mocarz« [szyk 1:1] (2): iáko prawdźiwy ſzcżyry y mężny boiownik/ będąc mocnieyſzy nád onego pierwſzego mocarzá ſzátána/ śmiele ſię z nim potykał CzechEp 205, 150.

»mocarz świata tego« (2): á vmocnić w nas będzieſz racżył wiárę ſthałą/ y nádzieię mocną o ſobie/ iuż muśi zemdleć ten nieſláchetny ſprzećiwnik náſz/ á ten mocarz ſwiátá tego. RejPos 80, 79v.

»mocarz wielki« (1): y okazáłá ſie moc iego/ y ſtárł głowę cżártá ſproſnego/ onego mocarzá wielkiego RejPos 16v.

Szeregi: »mocarz a książę świata wszytkiego (a. tego)« (2): á tylko ſámą práwicą ſwą ſtárł mocarza onego/ á kſiążę ſwiátá wſzytkiego cżárthá ſproſnego RejPos 80, 19v.

»mocarz a nieprzyjaciel« (1): Iż iuż ieſth złupion on mocarz á nieprzyiaciel twoy z onego kroleſtwá/ ktore był chytrze wyłudził ná przodkoch twoich RejPos 77 v.

d. O Bachusie (1): ábowiem ták ſię námi mocno iął ten Krol Bachus (ktory ieſt mocarzem tego świátá/ á bogiem obżárſtwá) ſzalić/ że nie ma w cżym dáć przygány iśćie y náſz ſtan Duchowny WerGośc 260.
e. O istotach rozporządzających potężną siłą nadludzką, żywiołową lub kosmiczną (1): co to wyznawáią y Anyeli Páńſcy/ iáko ſłyſzyſz/ y wſzyſcy ſwięći á przebráni duchowie niebieſcy/ y wſzyſcy ini mocarze ná ziemi/ pod ziemią/ w morzu/ y ná wſzytki ſtrony ſwiáthá tego. RejAp 55v.
2. Człowiek występujący w igrzyskach rzymskich, zapaśnik (1): Arenarius ‒ Moczuiąci ſie z beſtijami, mocząrz. Calep 91b.

Synonimy: 1. możny pan, pan wielki, potentat, wielmożny; 2. biedziciel, pasownik, zapaśnik.

Cf NIEMOCARZ

JB