[zaloguj się]
[pdf]

MOŻNY (890) ai

możny (881) możen (9).

o jasne.

comp i sup (102 + 63) -możniejszy (165); -ejszy (8), -(e)jszy (157). sup nå- (36), nåj- (27); nå- KrowObr, BielKron (2), HistRzym, WujJud, BudBib, StryjKron, Phil, WujNT; nåj- BibRadz, KochSat, GórnDworz, ReszPrz, GórnRozm; na- : nåj- RejPs (12 : 6), LubPs (2 : 1), RejAp (2 : 1), RejPos (1 : 7), RejZwierc (5 : 2), PaprPan (2 : 1), ModrzBaz (2 : 3), Calep (1 : 1); ~ nå- (29), na- (6), n(a)- (1); nå- : na- RejPs (6 : 6); ~ nåj- (26), n(a)j- (1).

Fleksja
sg
mNmożny, możniejszy, nåjmożniejszy, możn(e)j fNmożnå, możniejszå, nå(j)możniejszå, można, możn(a) nNmożné, możniejszé, nåjmożniejszé, możno
Gmożnégo, możniejszégo, nå(j)możniejszégo Gmożnéj, możniejszéj Gmożnégo, możniejszégo
Dmożnému, możniejszému, nå(j)możniejszému Dmożnéj Dmożn(e)mu, nåjmożniejsz(e)mu
Amożn(e)go, możniejsz(e)go, nå(j)możniejsz(e)go, możny, możniejszy Amożną Amożn(e)
Imożnym, możniejszym, nåmożniejszym, możn(e)m, możniejsz(e)m, nåmożniejsz(e)m Imożną Imożnym
Lmożnym Lmożn(e)j L
Vmożny, możniejszy, nå(j)możńiejszy Vmożnå Vmożn(e)
pl
N m pers możni, możniejszy, nåmożniejszy
subst możné, nåmożniejszé
G możnych, możniejszych, nåmożniejszych
D możnym, możniejszym, nå(j)możniejszym, możn(e)m
A m pers możné, możniejszé
subst możné, możniejszé, nåjmożniejszé
I m możnémi, możniejszémi, nå(j)możniejszémi, możnymi
n możnymi, możn(e)mi
L możnych
V m pers możni, nåmożniejszy
subst możn(e)

sg N m możny, możniejszy, nåjmożniejszy (206), możn(e)j (1); -y : -(e)j Calep (11 : 1). ◊ G możnégo, możniejszégo, nå(j)możniejszégo (50); -égo (5), -ego (1) BiałKat, -(e)go (44). ◊ D możnému, możniejszému, nå(j)możniejszému (35); -ému (3), -emu (1) KochPs, -(e)mu (31). ◊ A możn(e)go, możniejsz(e)go, nå(j)możniejsz(e)go (45), możny, możniejszy (9). ◊ I możnym, możniejszym, nåmożniejszym (53), możn(e)m, możniejsz(e)m, nåmożniejsz(e)m (7) RejPs (6), GórnRozm. ◊ L możnym (2). ◊ V możny, możniejszy, nå(j)możńiejszy (38). ◊ f N możnå, możniejszå, nå(j)możniejszå (76), można (4), możn(a) (3); ~ (attrib) -å (36), -a (1) RejZwierz; ~ (praed) -å (40), -a (3); -a RejPosWiecz3, CzechRozm; -å : -a GórnRozm (1 : 1). ◊ G możnéj, możniejszéj (22); -éj (2), -(e)j (20). ◊ D możnéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A możną (28). ◊ I możną (14). ◊ L możn(e)j (1). ◊ V możnå (3). ◊ n N możné, możniejszé, nåjmożniejszé (20), możno (5); -é (3), -(e) (17); ~ (attrib) -é (15); ~ (praed) -é (5) LubPs, BibRadz, Mącz, RejPos, StryjKron, -o (5) LibLeg, KromRozm III, SkarŻyw, KochFr, LatHar. ◊ G możnégo, możniejszégo (13); -égo (3), -(e)go (10). ◊ D możn(e)mu, nåjmożniejsz(e)mu (2). ◊ A możn(e) (4). ◊ I możnym (8). ◊ V możn(e) (1). ◊ pl N m pers możni, możniejszy, nåmożniejszy (57). subst możné, nåmożniejszé (18); -é (4), -(e) (14). ◊ G możnych, możniejszych, nåmożniejszych (59). ◊ D możnym, możniejszym, nå(j)możniejszym (17), możn(e)m (2) ComCrac, GórnRozm. ◊ A m pers możné, możniejszé (30); -é (3), -(e) (27). subst możné, możniejszé, nåjmożniejszé (24); -é (2), -(e) (22). ◊ I m możnémi, możniejszémi, nå(j)możniejszémi (13), możnymi (7); -émi RejPs (2), Leop, RejPos, HistLan, KochPs (2), ModrzBaz (2), PaprUp (2), SkarKazSej; -ymi LubPs (2), KrowObr, RejZwierc, SkarŻyw, SapEpit; -émi : -ymi WujNT (1 : 1); ~ -émi (1), -emi (1) KochPs (1 : 1), [-ęmi], -(e)mi (11). n możnymi (1) BudBib, możn(e)mi (1) BibRadz. ◊ L możnych (4). ◊ V m pers możni, nåmożniejszy (4). subst możn(e) (1).

Składnia comp: możniejszy nad kogo (14), możniejszy niż kto, co (7), możniejszy wszech (1). ◊ Składnia sup: nåmożniejszy z kogo (2), nåmożniejszy miedzy kim (2), nåmożniejszy kogo (1), nåmożniejszy nad kim (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Taki, który dzięki temu czym jest lub co posiada może dużo sprawić; potens Vulg, PolAnt, Modrz, Calep, JanStat, Cn; fortis Vulg, PolAnt, Modrz; magnus, robustus PolAnt; valens, validus Mącz; virilis Modrz; factiosus, pollens Cn (784): A nád iego wolą nieoſiedzi ſie wpokoiu naymożnieyſſy krol/ ácz by był niezliczonemi hufy oſtąpiony RejPs 48, 24v, 69v, 78v, 98, 103 (11); ComCrac 11; Záprawdę my ieſteſmy możni zwycięſce [victorisi enim sumus nos]/ iż nie tylko ludzie ále też y bogowie imieniu náſzemu vſluguią HistAl G7; Iż moczarze tego ſwiátá ácż możni ſą/ ále Pan możnieyſży co ie w niwecż zetrze LubPs R4v marg; Możny tu ná zyemi będzye narod yego LubPs Z5, C marg, I, P, Q3, Y (22); GroicPorzRej C4; KrowObr 241v; RejWiz 186; Leop Gen 26/16, 2.Esdr 11/14; Oto iuż thych Izráelczykow więcey niż nas y możnieyſżych BibRadz Ex 1/9, *4, I 7b marg, Esdr 7/28, Iud 18/26, Ps 68/31 (9); gdy kto możny vmárł/ obraz z modłą mu poſtáwiono v grobu BielKron 8, 91, 205v [2 r.], 214v, 415v, 439, 442; GrzegRóżn K3v; Można Rzeczpoſpolita y was vbogáći KochZg B; Valentiorum hic laterum est, Możnieyſzych ten yeſt boków. Mącz 474b; ieſlibychmy ieſzcże y Pánu ſwemu y tákim możnym ſwiádkom [aniołom, patryjarchom, prorokom]/ o ktorych tu ſłyſzymy/ nie wierzyli RejAp 176v, 47v, 94, 145, 178v; GórnDworz S3, Bb, Ff4v; HistRzym 13v, 21, 41, 41v, 48v (16); Abowiem ieſliżeś możnieyſży/ nie roſciągay możnośći ſwey ná vpadek á ná śćiſk żadnego cżłowieká RejPos 61; co Pan opowiedáć racży onym krolom/ onym mocarzom/ á onym wſzytkim co namożnieyſzym ſtanom ſwiátá tego RejPos 222v, 25, 50, 76v marg, 78v, 175 (18); BiałKat 181; RejZwierc 11v, 22v [2 r.], 53v, 68, 86 (14); Ktory ma ná lewey ſtronie możnieyſzy lud może ſie potkáć z nieprzyiaćielſkim cżołem BielSpr 36v; Lecż mąż możny (marg) wł: mąż rámieniá. (‒) miał ziemię/ á kogo w vććiwośći miano/ mieſzkał ná niey. BudBib Iob 22/8, Ruth 2/1, 2.Par 2/6, 16/9, 1.Esdr 7/27; BudBibKaw A2v; MycPrz I Cv, [C]2v, C4v; a poſpolićie ié [ryby] rádźi noſzą do tych mieſzczan możnieyſzych álbo do Kśiężéy Strum Iv; WierKróc A4, B, B2; BudNT przedm cv; StryjWjaz B3v; CzechRozm 257; PaprPan Cv, G2v, H2v, H4, M2 (11); ModrzBaz 113; KochDryas A2v; Ná was tedy krzywdę ſwą/ y żáłość niezmierną Kládę/ możni bogowie KochOdpr C3v; KochPs 4, 63, 67, 70, 71 (14); myśląc w nocy w obozie/ iákoby nieprzyiaćielá możnego pokonáć mógł SkarŻyw 396, 353; StryjKron 245, 280, 385, 395 [2 r.]; CzechEp 212, 382 [3 r.]; A Wołhá rzék północnych można Kśiężná bieży. KochJez B2v; KochEpit A3v; ReszPrz 31; ReszHoz 121; ArtKanc I2v, Q11v, S8, T19; GórnRozm Av, G4v; KmitaPsal A3; KochProp 13; gdi domi mozne zaſluzone od dawnego wieku Kroleſtwu themu/ moca y gwaltem vciſkano PaprUp E3, C, E3v, Gv,I3, L4; ZawJeft 9; Praevaleo ‒ Ieſtem moznieiſzi, waznieiſzi. Calep 844b; Magnarius ‒ Kupiecz mozni. Calep 628b, 128a, 584a, 828a [2 r.]; GrochKal 21; Phil C2v, D; GórnTroas 7, 20, 58; GrabowSet Ev, Pv; OrzJan 22, 63, 67, 98; RybGęśli D4; Idźie zá mną ten ktory możnieyſzy ieſt niżli ia [fortior me; mocnieyſzy Leop] WujNT Mar 1/7; A oto mąż Aethyopiánin Rzezániec możny [potens] Kándaki krolowey Aethyopſkiey/ ktory był przełozonym nád wſzytkimi ſkárby iey WujNT Act 8/27, s. 140, Act 25/5, s. Xxxxx3; SarnStat 111, 133, 440, 985; KlonKrGum Av; bez ktorego [posłuszeństwa] y nalepſze Hetmáńſtwo/ rządy y męſtwo/ nizacż nieſtoi. (marg) Woyſko możne bez poſłuſzeńſtwá k cżemu przjrownáne. (‒) PowodPr 62, 8, 62, 72, 73, 83; CiekPotr )?(2v, 88; y Bardiow/ Miáſto máło możnieyſze niż Podolſki Kijow. CzahTr Hv; GosłCast 71; SapEpit A3, D2; KlonWor 14; SzarzRyt C2v, D2v.

możny w kogo, w co (4): Wſzák ieſt w lud dobrze, można/ tá náſza ſąſiádá [Litwa]. BielSat G3; HistRzym 52; Niewiáſty też/ zwłaſzcżá ktore w máiętność y w przyiaćioły ſą możne [quae opum et amicorum potentia sunt fultae]/ zwykły śię hárdźiey niż przyſtoi przećiwko mężom záchowáć. ModrzBaz 32v; StryjKron 170.

możny czym (1): práwé tu Niemce naydźie/ męztwem/ bronią y miáſty możné OrzJan 81.

możny nad kim (3): RejPs 154v; RejKup aa4; A vcżynił go [Faraon Józefa] Kſyążęciem możnym nád inymi LubPs Y.

możny w czym (5): PRzecz ſie ták kochaſz człowiecze iż wiele możeſz zle vczynić/ á ieſteś możny wſrogoſći ſwoiey RejPs 78; Syny ſwoye w obfitoſcyach możne zoſtáwili LubPs D4; HistRzym 52; HistLan E3; Armipotens – Moſzni wriſtunku, Oręzu mogący zdolacz. Calep 96b.

możny gdzie [w tym: w czym (7), na czym (4)] (11): BibRadz Gen 10/9; vciekł im Alexánder/ ktory potym możnym był w Zydoſtwie BielKron 118v, 67; KochSat ktv; iákoby zli/ á burzliwi ludzie/ nigdy w ziemi iego możni nie byli GórnDworz Hh8v, A2; HistRzym 91; RejPos 44; ArtKanc I2v; Calep 345b; Iáki był Abrákám/ y Dawid/ y Iozáphát/ y Ezechiaſz/ y Iozyaſz/ y inni możni y bogáći ná źiemi: á iednák święći y v Bogá wielcy. SkarKaz 638a.

Ze zdaniem okolicznikowym stopnia [w tym z zapowiednikiem: tak (9); iż (4), aby (2), że (2), by (1)] (9): RejŁas w. 18; á wſſakoż ták możnemi vczynił był ie iż poſiadáli rozliczne národy RejPs 154; A nieobráł ſie żadny thak możny áby kiedy mógł co przeſzkodzić iem RejPs 154v, 94; RejWiz 30; Są thák możni/ iż każdy s nich może mieć hordy ſwoiey ſto tyſiąc. BielKron 439; RejAp 96v; GórnRozm Av; GórnTroas 8.

W połączenia z nazwą osobową lub etniczną (13): HistRzym 102v; Rozdziewił możny Turcżyn na nas ſwą páſzcżekę PaprPan B4, A3v, L3, S, Z3v, Cc2; KochOdpr C4; TEn pás Grétá podſtárzawſzy ſobie/ Poświęćiłá/ można Venus/ tobie. KochFr 62, 76, 129; Sławy głos ſię roſpłynął wáſzey o Kśiążętá Możni Rádźiwiłowie SapEpit A3, A2.

W połączeniach szeregowych (26): RejPs 214v; RejKup dd8; LubPs Fv, G, cc6v; KrowObr C, 241v; BibRadz 2.Esdr 9/32; Przywiodł Priamus do miáſtá ku mieſzkániu co nazacnieyſze/ możnieyſze/ á godnieyſze męże BielKron 55; Mącz 271b, 474b [2 r.]; HistRzym 52; RejPos 272; Thákżeć bácżny á mądry cżłowiek y lwá vkroći rozumem ſwoim/ to ieſt złego/ możnego/ á vpornego cżłowieká RejZwierc 72, 8v, 68; BudBib 2.Esdr 9/32; CzechRozm 217v; SkarŻyw 373; StryjKron 385; GórnRozm I3v; potęznym amoznym anaonczas wszystkiemu światu niemal ſtraszliwym Monarchom woinę wscząwszy przez niemały czas wiedli ActReg 41, 12; SkarKaz 633b; KlonWor 74.

W przeciwstawieniu: »możny ... ubogi« (2): á kto możnieyſzy/ tęn vbozſzemu ieſt Tyrannem. GórnRozm C2v, H.

W porównaniach (3): Maſz tu śiłá ták możnych iák Turecki Báſzá PaprPan Bv, R2; GórnRozm E3.

W formułach grzecznościowych i dyplomatycznych (4): KochSat ktv; Naiáſnieiſzemu Kſiążęciu/ á naymożnieyſzemu w Krześćiańſtwie pánu/ Pánu Zygmuntowi Auguſtowi GórnDworz A2; RejPos A3; WujJud A2.

W charakterystycznych połączeniach: możny (-a, -e, -i) bohater, bogowie (2), cesarz (7), hetman (2), kanclerz, krol (62), krolowa (4), książę (14), księżna, kupiec, mąż (8), monarcha (2), nieprzyjaciel (15), obrońca (2), osoba (2), pan (19), pani, panię, patron, prorok, przyjaciel, senator, sprawca, szlachcic (2), tyran (4), walecznik (wojak) (2), wodz (2), zwycięzca (2); możny (-a, -e) dom (3), familia (2), kościoł, krolestwo (5), księstwo (2), lud (2), miasto (5), narod (12), państwo (2), rod, rzeczpospolita (2); możny (-a, -e) huf, rota, wojsko (3), zastępy; bardzo możny (3); możnym (się) (u)czynić (3), przełożyć, stać się.

Przysłowia: ábowiem kto możnieyſzy ten lepſzy był. BielKron 326v.

gdźie ieſt práwo iáko páięczyná/ Sieći tárga kto możny/ vwiaznie [!] chudźiná. Prot C4.

Fraza peryfrastyczna oznaczająca Boga: »on ktory możny jest i święte imię jego« (1): Abowiem vczynił mi wielkie rzeczy on ktory możny [potens;mocny Leop ] ieſt/ y święte imię iego. WujNT Luc 1/49.
Zwroty: »być [komu] możnym« = być hojnym, łaskawym dla kogo (1): Trzecia o Pana Andrzeia Czechowskiego merita patris eius wspominaiąc prosieli [posłowie] aby [król] mu był możnym, albo iaka insza dzierzawka dana. ActReg 25.

»możnym [komu] być« = zagrażać komuś (1): A drudzyby [Polacy] ná Niż pośli/ y mogło by ſię ich ták wiele tám zebráć/ żeby nam możnieyſzy/ y cięzſzy byli niż Tátárowie/ ábo Turcy. GórnRozm E3.

Wyrażenia: »anjoł możny« (1): Y widziałem pothym Anyołá możnego [angelum fortem Vulg Apoc 5/2; ányołá mocnégo WujBib]/wołáiączego głoſem wielkim RejAp 50v.

»Bog (jest) możny, na(j)możniejszy« = Deus fortis PolAnt; Deus praepotens Modrz [szyk 30 : 24] (48 : 6): Wſſytko ſie to ſtáło przed oblicznoſćią bogá onego możnego przed ktorem drży wſſytká ziemiá RejPs 169, 91v, 201v; RejJóz Q3; Tyś od wiekow możny Boże náde wſzytkim przełoż on. LubPs T6, B6, D4v [2 r.], E, Ev, E3v (29); RejWiz 122; BibRadz 2.Esdr 9/32; Wſthąpił ieſt Pan w wielkim vweſeleniu/ á Bog możny w głoſnośći trąby. [Ascendit Deus in iubilo, et Dominus in voce tubae Vulg Ps 46/6]. RejPos [136], 17, 86, 116, 150v, 234v, 254v; RejPosWiecz2 91v; RejZwierc 10v; A teraz Boże náſz/ Boże wielki możny y ſtráſzny [Deus magne fortis et terribilis]/ ktory ſtrzeżeſz przymierza y miłoſierdzia/ nie lekce ſobie pokładay tego wſzytkiego vtrapienia ktore ogárnęło nas BudBib 2.Esdr 9/32; CzechRozm 183v; ModrzBaz 52v, 54, 87v; ArtKanc Q15, T3v; GrabowSet S3; WujNT Xxxxx3; Bog ieſt bogáty, możny, y ſámemu tylko Możność trzebá przeczytáć CiekPotr 38.

»możne bostwo« (9): RejPs 141; thák iż wielkim ſtráchem vſtráſzeni przed onym możnym Boſtwem iego/ muſieli precż vciekáć przed oblicżnoſcią iego. RejPos 194v, 122v, 133v, 137, 144, 150 (8).

»ludzie możni, czł(owi)ek możny« = viri potentes PolAnt, ModrzBaz; potentes PolAnt; homines potentes ModrzBaz [szyk 16 : 10] (14; 12): RejPs 59v, 112, 173; BibRadz 2.Mach 4/50; BielKron 76; RejAp BB2, 82; przedſię zoſtał wielkim á możnym cżłowiekiem á pirwſzym po krolu w obcym kroleſtwie onym. RejPos 215v, 57v, 120v, 282, 298; RejZwierc 72; Ludzi możne [rękojemstwo] z domow wypędziło/ á vcżyniło/ ie tułáiącymi ſię miedzy cudzemi narody. BudBib Eccli 29/23; lecż káżda Rzecżpoſpolita y káżdy wiek/ doznał bárzo wiele złego od ludźi możnych ále męſtwem nieozdobionych. ModrzBaz 42v, 7v; SkarJedn 132; KochPs 24; SkarŻyw 192, 354, 510; CzechEp 233; sſtánie ſię vbogiemu Szláchćicowi lekkość iáka znáczna od cżłowieká możnego/ pozowze/ vyzrżę iáko wygraſz. GórnRozm H4; WujNT 8; GosłCast 66; KlonWor 74.

»możny mocarz« [szyk 1 : 1] (2): RejPs 111v; Gdźie oni Monárchowie/ gdźie Mocarze możni/ [...] Izali tákże pomrzeć nie wſzyſcy muśieli? KołakCath C2v.

»możny, na(j)możniejszy (jest) Pan (nad Pany)« = magnus mundi princeps PolAnt; praepotens Deus Modrz [szyk 40 : 22] (60 : 2): RejPs 141v; RejKup dd8; Pan możny przed ktorym drżą ty ſwyeckye możnośći/ Onći to yeſt Pan możny co wſſytko zhołdował LubPs F4, C, C3, E3, F4 [2 r.], G (32); Będzyeć iuż żal obráźić Páná ták możnego. Ktory cie może zniſzcżyć y vcżynić ſwiętym RejWiz 187; RejZwierz 109; Ale Iudaſzowo rycerſthwo/ wzywáiąc możnego Páná świátá tego/ ktory oprocz táránow/ y oprocż wſzech przypraw woiennych zá cżáſow Iozue podwróćił Ierycho/ wnet gwałtownie á ſrodze dobywáło murow. BibRadz 2.Mach 12/15; RejAp 96v, 115, 150, 150v [2 r.], 164; RejPos 77v, 79 [2 r.], 139, 271, 316v, 326v, 335v; BudBib 2.Mach 12/15; ModrzBaz 127; Wieczné ieſt imię twoie/ możny pánie/ A ſławá twoiá nigdy nie uſtánie. KochPs 198, 121, 140,145; MWilkHist D4, D4v; ArtKanc L13, P19v; SzarzRyt A2.

»możny Pan Bog« [szyk 8 : 5] (18): Wywyzſſaycyeſz z wyelką cżcyą Páná Bogá możnego LubPs Xv, Lv, M4, S3v, Xv, cc6v, gg5; RejWiz 95; RejAp 149; RejPos 29; ArtKanc M3v; Możnieyſzyć nierownie P. Bog ná nas z pomſtą zgotowány/ niżeli Turek PowodPr 81; SkarKazSej 670b.

»wszech (na)możniejszy« (2): RejPs 201v; Táka/ o królu wſzech możnieyſzy/ żoná Dniá dźiśieyſzégo tobie przyniesioná KochPs 68.

»na wszem możny« [szyk 3 : 1] (4): Możny ná wſſem dobrotliwy á wſſechmocny Pánye LubPs G, F4; Vciecżże ſie iać rádzę do Bogá onego [...] co ieſt ná wſzem możny RejWiz 124v; ArtKanc Q15.

»ze wszech, nad wszemi na(j)możniejszy; we wszech możny« = praepotens Modrz (1 : 1; 1): RejPs 141v; Dobrorzecżże Duſzo moiá ná wſzem Pánu tákiemu/ Spiewáiąc mu Alleluia iáko we wſzech możnemu LubPs X6; ModrzBaz 87v.

Wyrażenia peryfrastyczne oznaczające Boga, Chrystusa: »Baranek namożniejszy« (1): iż s tym Báránkiem namożnieyſzym ſwoim wſzytki mocarze ſwiáthá thego y wſzytki ſrogośći iego zwyciężyć á márnie porázić macie. RejAp 145v.

»możny hetman« (3): LubPs E3v; iż on możnieyſzy Hetman Pan twoy ſtánie mocno przy thobie/ á roſciągnie nád tobą/ iákoś ſłyſzał/ możność Boſtwá ſwoiego. RejPos 79, 79.

»możny krol« = potens rex Vulg, PolAnt; rex fortis Vulg [szyk 15 : 6] (21): RejPs 71v; AZaſz nie ſłuſzną drogę mam iście do tego/ Wywyzſzáć cie Boże moy Krolá ták możnego LubPs ee6v, G4, P5v, T5, V5v marg, V6v, Z3v marg, Z4; RejAp 22v; RejPos 9v, 16v, 85v, 263v, 326v; Ktorego [Chrystusa] cżáſow ſwych pokaże błogoſłáwiony y ſam możny krol kroluiących/ y pan pánuiących. BudNT 1.Tim 6/15; CzechRozm 177; KochPs 70; LatHar 364; WujNT 1.Tim 6/15; ZNiſzcż/ z niebá Krolu możny/ Zywym płomieniem twey świętey miłośći / Oźiębły/ á niezbożny Smyſł GrabowSet I2v.

»możny monarcha niebieski« [szyk 1 : 1] (2): ZAcznićie nową możnému/ Pieśń Monárſze niebieſkiemu KochPs 144, 147.

»możny obrońca (nasz)« [szyk 4 : 2] (6): PAnie boze pnaſz ktoryś ieſt [...] moznem obroncą naſſem wewſſech mrzygodach naſſych RejPs 87v, 37; LubPs I2v marg, T5v á arg, bb4; Iżem ia ieſt ktory wyznawam ſpráwiedliwość adieſtem możny obrońcá ku wybáwieniu káżdego [magnus servandum PolAnt Ps 63/1]. RejPos 150.

»ociec możny« (1): przed twym okiem/ padáiąc/ ſerdecżnie Prośiłem/ o lutość/ Oycże możny wiecżnie GrabowSet D2.

Wyrażenia peryfrastyczne oznaczające szatana: »świata możny pan« (1): y ták zwyćięży Szátána/ ſwiátá możnego Páná. ArtKanc L19v.

»możny sprzeciwnik nasz« (1): Wſpomożyſz ty nas ſam w tym boiu náſz wſzechmogący Pánie/ ná tego ták możnego ſprzećiwniká náſzego RejPos 73.

Szeregi: »możny i (a) bitny, waleczny« (1 : 1): bo Tyrus był możny á walecżny. HistRzym 78; OrzJan 14.

»bogaty i (a) możny« [szyk 4 : 4] (8): y zowiem Krolá bogátym y możnym Krolem tego/ ktory Kroleſtwá ſwego obronić może ludem ſwym właſnym/ przećiwko nieprzyiaćielowi kożdemu ſwemu. OrzRozm N2; Experiuntur opes suas, Cic. Koſtuyą yáko bogáći á możni ſą. Mącz 279a; ModrzBaz 19; GórnRozm I3v; SkarKaz 638a; CiekPotr 38; SkarKazSej 670b, 682b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»groźny a możny« (1): Thedy nielza iedno iuż muſieli chowáć żołnierze á ludzi groźne a możne/ kthorzy ieżdząc po mieſciech/ gwałtem á mocą łápáli á wiązáli/ ty ktorzyby niechcieli odſtąpić od Kryſtuſá RejPos 282. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»hardy i możny« (1): Aż gdy potym przyſzłá wiárá Chriſtyáńſka ná rozſądek/ y ná regiment ludźi hárdych y możnych: ták z ſtrony zwierzchnośći źiemſkiey/ iáko y náuki Filozowſkiey CzechEp 233.

»mądry a (i) możny« (3): HistRzym 61, 106v; Kárzeł bowiem wielki/ pirwſzy Ceſarz ná zachod ſłońcá/ od Papieżá obrány: był pan mądry y możny NiemObr 169. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»możny i mężny« [szyk 3 : 2] (5): RejAp 82; Bo te ſiedḿ pior iák widziſz przeto im nádano/ Ze y możne y mężne záwſze Mniſzki znano. PaprPan S, L4, X; PaprUp C2v.

»mocny a (i) możny« = fortissimus et potens Vulg (5): átoli ieſt on ktory ieſt námocnieyſſy á námożnieyſſy wkáżdey ſpráwie waleczney. RejPs 35; Leop 1.Par 5/24; RejPos 29; MWilkHist D4, D4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»możny i (a) sławny« [szyk 4 : 1] (5): HistAlHUng A4; LubPs Z2v; RejPos A3; Powiedał iednego cżáſu v ſtołu on wielce możny á sławny [fortis et illustris] mąż/ IAN TARNOVVSKI ModrzBaz 47; GórnRozm A2.

»możny a (i) srogi« [szyk 2 : 1] (3): Widząc też około ſiebie możne á ſrogie nieprzyiacioły/ cżártá y złe á okrutne ludzi á mocarze ſwiátá tego LubPs A3v; RejAp 150; SkarŻyw 355.

»wielki, (i, a) możny« = magnus et fortis, magnus et robustus PolAnt [szyk 20 : 2] (22): Bo ſnadź yeſliby wyętſſey á możnyeyſſey ſobye nabył/ nye thák żonyby doſtał yáko do nyeyby ſie wnyewolniká obroćił. GliczKsiąż P5; LubPs V5, ff2v; Abowiem przed nim drży wſzeláki źiemſki vrząd/ y káżdy naywiętſzy y naymożnieyſzy wedle tego świátá Máieſtat. BibRadz *3, *2, Gen 18/18, Deut 4/38, 9/14, 3.Esdr 6/14; Miáſto Friburskie ieſt známienite/ głowá Brizgoyſkiey źiemie wielkie á możne/ ktore cżáſu potrzeby trzy tyſiące ludu wywodzi przećiwko nieprzyiaćielowi. BielKron 286v; RejAp 122; RejPos 115v, 215v; BiałKat 181; Abowiem łákomſtwo wielki tho ieſt á możny pan. RejZwierc 37, 170; BudBib 3.Esdr 4/41, 6/14; KochPs 145; StryjKron 300; WujNT 192 marg, 517. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»możny, (i, a) zacny« = praestans et auctoritate insignis Modrz [szyk 5 : 4] (9): LubPs A4; KwiatKsiąż P3; CzechRozm 104, 192; ModrzBaz 141v; Bo tá ieſt powinność Panow Chrześćiáńſkich/ ktore Pan Bog możne y zacne cżyni ná to: áby z nich pożytecżnieyſze zbáwieniu ludzkiemu y podnieśieniu imieniá ſwego Boſkiego/ ſługi mieć mogł. SkarJedn A6v; SkarŻyw 192, 510; co nieprzyiaćielá ták zacnego y możnego do vſtąpienia y klęſki przypráwiło? PowodPr 20. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

W przen (115): Ze ſą ták możne á oſtre ná wſſem ſtrzáły twoye/ Przez ktore w ſwą moc podbijeſz ſprzećiwniki ſwoye LubPs M2v; Wybiłeś z rąk ludu tego on ták ná wſzem możny miecż LubPs T5v; Pirwſſe zácżęcye w żywocye tego cyáłá mego/ Oglądáły możne ocży Pánye Boſtwá thwego LubPs eev, E3, E3v, G4v [2 r.], N6, O5 (18); BibRadz Dan 11/5; Mącz 474b; bo przed tą moczą vpada káżde koláno naymożnieyſze/ y niebieſkie/ y ziemſkie/ y piekielne. RejAp 85v; iż cżłowiek [...] cudnośći cżłowiecżey/ kthora w położeniu kſtałtownie cżłonkow zależy/ nie iedno ocżymá/ ále y inemi ſmyſły vżywáć pożąda: nie miłość thego przycżyną ieſt/ ále oná chćiwość nápełnienia żądzy cieleſnych/ [...] ktora chćiwość bywa cżáſem ták można/ iż cżłowiecży rozum wyſzpoći. GórnDworz L1; A káżdy co ſtał y dziś ſtoi z nádzyeią ſwoią pod ſwiętą opátrznoſćią iego [Boga]/ á pod tym możnym kroleſtwem iego/ [...] przypádnie mu wſzytko/ chocia ſam o tym áni pomyſli RejPos 316v, 284, 316, 331, 343v; KochPs 23; Tę przywárę młodość ma/ iż popędliwośći Hámowáć ſwéy nie vmié/ ni możnéy krewkośći. GórnTroas 22; GrabowSet V2; OstrEpit A4; KołakCath C4; Iáko można ieſt modlitwá ſpráwiedliwego. WujNT 794.

możny czym (1): Quid gloriaris in malitia, qui potens es in iniquita. CZemu ſie chłubiſz Tyránnie/ Z twoich práktyk złośćią możnych? SzarzRyt A4.

W porównaniu (1): Yák przetchliny hucżnych wod ták on gniew twoy możny/ Ieſt nędznemu ſumnieniu memu záwżdy groźny LubPs L4.

W charakterystycznych połączeniach: możny (-a, -e) duch [= oddech], głos (2), gniew, kolano (2), miecz, nogi, obrona, oczy, opieka, panowanie, pomoc, ratunk, sprawa (5), władza, znak.

Wyrażenia: »można myśl« (1): Bo Bog ieſt ták można myſl/ że go nic nie ruſzy/ Lecż on przedſię záwżdy wie tu o káżdey duſzy. RejWiz 138.

»można(-e) ręka, prawica (a. prawa ręka), ramię [czyja, czyje]« = manus robusta PolAnt; potens manus Modrz [szyk 73 : 4] (69 : 6 : 2): iż można práwa ręka iego [Boga] okázuie możnoſć ſwoię á wynoſi káżdego wiernego ſwego ſkáżdego ſprzećiwieńſtwá iego. RejPs 173v, 124v, 131v, 164, 174v, 188, 203v, 206; A będzyem zbáwyeni przez twą możną práwicę LubPs S3v, B4v, C, D4v, E2v, Fv (29); HErkules dziwny mocarz był/ [...] Złodzieie á złocżyńce/ iego roſkoſz byłá/ Gdy iego możná ręka/ ſrodze ie dawiłá. RejZwierz 43; RejAp 15v, 199; Gdyż nie ieſt żaden krol áni żaden mocarz kthoryby ſie ſprzećiwić mógł możney ręce twoiey [Panie Boże]. RejPos 198; Trzecie obacżay/ iáko ten Pan [Bóg] oſobámi nie brákuie/ á iáko z dáleká doſiąga można ręká iego RejPos 245 v, 25, 30v, 74, 77v, 78v (23); wdzięcżna á miła duſzycá wpada w możne ręce Páná [Bogu] tego/ ktory ią podáć może ná wiecżne zátrácenie/ cżego ſrogość ziemſka vcżynić nie może. RejZwierc 259, 10, 173v, 196; BudBib 2.Par 6/32; ModrzBaz 58; Który [Bóg] lud ſwóy zych wyrwał okrutnéy páſzczeki/ [...] Wyrwał nie zwyćiężoną możną ręką ſwoią KochPs 199, 25, 110, 133, 160; ArtKanc D8v; GrabowSet K3; y obtoczyłeś [Boże] ie [wiernych] murem możnégo rámięniá ſwoiégo SiebRozmyśl E4v.

»możne słowo« (2): CzechRozm 93v; A cżynił to wſzytko/ możnym ſłowem ſwoim/ nie inácżey iáko Bog. NiemObr 105.

Szereg: »możny a srogi« (1): BOg ſtánął w bożnicy nád wſze ine bogi/ Vcżynił nád nimi ſąd możny á ſrogi LubPs S5.
a. W funkcji rzeczownika; potens Vulg, Modrz, Cn; princeps PolAnt (115): á ći możni ktorzy ſie ſobie zdádzą gorámi wyſokiemi/ áby zá ſpráwą iego pokoy miedzy ludzmi mnożyli. RejPs 105; komuſz by tedy właſniey miał nalezec przodek chwały wſſelkiey iedno naymoznieyſſemu y wywyſſzonemu nad wſſe ine nazacnieyſſe ſtany. RejPs 146v, 70v, 204v; LubPs T5; RejWiz 44 [2 r.], Dd4v; Leop 2.Esdr 11/14; (nagł) Z możnym zły ſpołek. (‒) [...] Bo to złe towárzyſtwo/ iam vbogi tyś pan. RejZwierz 117v, 118v, bb4v [2 r.]; Przeto co możnieyſzy kleſzcżeńce przy żonách chowáią BielKron 261, 246v; Mącz 474b [2 r.]; tykáć nie trzebá/ zwłaſzcżá możnych/ bo igrzyſko z nimi ieſth niebeſpiecżne. GórnDworz O3; RejPos 29, 79, 305v; BielSat N4v; HistLan Ev; RejZwierc 79, 79v, 171, 190v, [272]; On [Bóg] obraca możne wniwecz/ ſędzie ziemſkie iáko tſzcża rzecż cżyni. BudBib Is 40/23, Ps 59/3[4]; WierKróc B2v; PaprPan Ev, S, Aa3; Záś z iąwſzy z bogáctw ludźi bogátych gorne mnimánie/ z narodu ślácheckiego nádętość y wyſoką myśł/ z moznieyſzych [qui potentiores sunt] pychę/ porownáią śię zwierzchni y zacni z niżſzemi ModrzBaz 19; A ieſliżeby ſię tráfiło możnemu práwo przegrać/ tedy y ſędźiemu y ſtrnie odpowieda/ y niebezpiecżeńſtwem groźi. ModrzBaz 94v, 19, 21v, 30, 39v, 44 (14); SkarJedn 168, 343; KochPs 171, 186; Láſkáwość w niey [św. Pauli] wielką byłá/ y przećiw pokornym łágodność. zmożnymi ſie w rzecż niewdawáłá: wſzákże ſię pyſznymi y butliwymi nie brzidziłá. SkarŻyw 140, 87; GórnRozm Av marg, A4v marg, C2v marg, C4v [3 r.], E2 (12); PaprUp L4v; GrabowSet C3v; OrzJan 60; SkarKaz )(3; Bo choćiaſz nie porownam máiętnośćią z możnym/ Leć cnotą z dobrą ſławą ſtánie o bok z kożdym. CzahTr K; Przez nię [mądrość] będę miał ſławę v ludźi/ y vczczenie młody od ſtárych/ y będę oſtry w rozſądku/ y v możnych dźiwny [et in conspectu potentium admirabilis ero Vulg Sap 8/11; y przed oczymá mocarzów będę w podźiwieniu WujBib]. SkarKazSej 657b; SapEpit Bv.

W połączeniach szeregowych (3): KrowObr 11v; Leop Eccli 13 arg; Bo przypátrzćie ſię/ bráćia/ wáſzemu powołániu/ iż nie wiele mądrych wedle ćiáłá/ nie wiele możnych [potentes]/ nie wiele zacnego rodu WujNT 1.Cor 1/26.

W przeciwstawieniach: »możny... ubogi (9), nędznik (a. nędzny) (6), słaby (4), chudy (a. chudzin(k)a) (4), podły (a. podłego stanu) (3), cichy, niewinny, lud pospolity« (29): RejPs 105; By możny baczył chudego Wſſytko by vdziáłał z niego RejRozpr I4; RejRozm 397; Gdyż on [świat] możnym hołduie/ ſłábe záwżdy gniecie. RejWiz 35; Záwżdy Wilk gromi Owce/ Orzeł Gęśi łamie/ Tákże ćichy przed możnym ná wolnośći chramie. RejWiz 102, 106v, 122, 123; á nie folguyćie vbożſzemu/ áni mieyćie w więczſzey wadze możnieyſzego [faciem magni] BibRadz Lev 19/15; RejPos 85v; ázaſz nie ieſth zdręcżon nędznik od możnieyſzego? RejZwierc 260, 79v, 226, 244, 244v; Ile tedy ieſt śláchćicow/ tyle ieſt nád podleyſzym ſtanem Krolow: y owſzem ile możnieyſzych/ tyle nád chudźinámi Krolow. ModrzBaz 72, 73 [2 r.], 94v; KochPs 49; GórnRozm B4, F, I, I2, I3v [2 r.]; WSzyſtko myśliwcy ná tym biédnym świećie/ Możnieyſzy záwżdy podleyſzégo gniećie. KochFrag 39; Mozny ſłábſzego ſkubł miáſto pomocy. KlonKr A4; vſtáwicznie ſię lud poſpolity z możnieyſzemi y z pátrycyámi wádźił SkarKazSej 691a.

Wyrażenia: »barzo możny« (1): Praepotens ‒ Barzomozni. Calep 838a.

»możni świata tego« (1): á podſzcżuwáią możnieyſze ſwiátá tego ná niewinne Páńſkie RejPos 266v.

peryfr. »wiecznie możny« = Bóg (1): DZiękuięć wiecżnie możny/ Oycże dobrotliwy GrabowSet P3.

Szeregi: »możny a (i) bogaty« [szyk 1 : 1] (2): Abowiem Bogáći á możni/ częſtokroć zwykli Rzecz poſpolitą vćiſkáć y niſzczyć. GroicPorz b3; SkarKaz 483b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»możny, (i) mądry« [szyk 1 : 1] (2): RejWiz 173; Dla thego roſkázuie obráć możne y mądre/ áby prze niedoſtátek ſwoy z boiáźni y z niepotężnośći będąc vwiedzieni/ Akciy przećiwko práwu [...] nie przyſądzili. Phil L2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»pan i możny« (1): bo pánom y możnym rzadko práwá ſzkodzą SkarKazSej 696a.

»możny a sławny« (1): Pomnicieſz też y wi nato mozni á ſlawni Senacie Swietſki PaprUp D3.

»możny a śmiały« (1): Naprzod obieránie poſłow ná ſeymikách tákie ieſt: iż możnieyſzy á śmielſzy czynią co chcą. SkarKazSej 694a.

2. Mogący, taki, który może, jest w stanie coś zrobić; potens PolAnt, Calep, Cn; magnus PolAnt (11): Dla thego ſię kocham w krewkośćiách/ w lekkośćiách/ w potrzebách/ w przeſládowániu/ w vćiſkách dla Kryſtuſa: ábowiem gdy nie mogę/ tedym możny ieſt. BibRadz 2.Cor 12/10; mogę Wſzytkę Lártiádego obiecháć drogę. [...] y iędzę/ źioły Możną ludźi przetwárzáć/ to w pſy/ to w woły. KochFr 129; Potis ‒ Mozney. Calep 828a, 825b.

możny kogo, czego (1): Nubilis Quae est apta et matura viro ‒ Meza mozną. Calep 706b.

możny ku czemu (1): ia ktory mowię wſpráwiedliwośći/ możny ku zbawiániu. BudBib Is 63/1.

możny czym (1): tedy im ſię ći zdádzą iż s przyrodzenia nieco wielkiego doſtąpili/ ktorym yeſt dąno iż y cieleſnymi śilami/ y vmyślnymi ſą możni. Ponieważ ich wiele widziemy/ Ktorym krom ich wyſtępu przygadza ſię rodzączym/ iże y dowćipu bywayą gnuśnego/ y ćiała mgłego KwiatKsiąż A4v.

możny w kim (1): Ponieważ doświadcżenia ſzukaćie/ we mnie mowiącego Chriſtuſa/ ktory do was niemoże/ ále możny ieſt w was. BudNT 2.Cor 13/3.

Zwrot: »być możny [cum inf]« = móc (1): chybá zwielkiey ſrogoſći gniewu boſkiego ángieli ſą możni tákie okrućieńſtwá ná ziemi okázowáć. RejPs 116v.
Wyrażenia: »za możniejszych lat, czasow [czyich]« = kiedy się było w sile wieku (1 : 1): áno ſie polá ony zielenią coś ſobie roſkopał zá możnieyſzych cżáſow ſwoich. A przecżże ty ſobie maſz mierźić ſtárość ſwoię? RejZwierc 172v, 172v.
3. Taki, który przewyższa wszystko inne; wielki, ogromny; obfity, zasobny, znaczny, niezwykły (33): Możne zwycięſtwo ktore Pan nád wſzemi kroleſtwy ſwiáthá otrzymáć racżił LubPs O5v marg, C marg, M4, N4v, R3, Y (10); Abowiem ani bogactw żadnych możnieyſzych/ ani pewnieyſzych potporow ku żyćiu/ rodzice ſynom ſwoym zgotować mogą/ iedno yeſliże ye rozumnie przyłączą podćiwym naukam/ y czwicżeniom wyzwolonym KwiatKsiąż A2; Quantusquantus. Iákokolwiek wielki/ Albo niechay będźie możne yáko chce. Mącz 338b; RejPos 284v, 326; áby nád nimi gdy ie ſkarze á potym záſię pocieſzy okazał możną hoyność Boſthwá ſwego RejZwierc 174; Nie day mi tonąć w powódź rzek możnych. KochPs 100; w gáiu záś ſoſnowym Zdróy możny bije KochJez B3 [2 r.]; GórnTroas 22; Długoli ten twoy gniew/ lud iuż ſtrápiony/ Znáć będźie? [...] Zaż/ iáko możny płomień/ ma ſię ſzerzyć? GrabowSet V; Bo cóż ieſt więtſzégo/ Od ſczęśćia możnégo/ Iáko gdy kto doſtánie cżłeká pożądnégo? OstrEpit A4; KmitaSpit B2v; Wam ſię cżáſy ſzcżęśliwe obiecáły ſtáwic/ Przy was można fortuná chce iuż ſwoy wiek báwić. SapEpit B; SzarzRyt A3.

W charakterystycznych połączeniach: możne(-a, -y) bogactwa, cuda (3), chwała, dary, dobrodziejstwa (2), fortuna, głowa, hojność, płomień (2), rzeka (woda) (2), sprawy (2), szczęście, walka, zdroj, zwycięstwa; dobrze możny.

Wyrażenia: »na wszem możny« (1): Ná wſzem możną chwałę iego [Boga]/ narody oglądáły LubPs V6.

»można moc« [szyk 3 : 2] (5): RejPos 50, 346; (marg) Zadne mocy nic nie ſą bez Bogá. (‒) pewnie by namożnieiſze były mocy náſze/ záwżdy nędznie oſłábieć muſzą RejZwierc 264, 255v; CzechRozm 158v.

»można siła« [szyk 1 : 1] (2): On [Turczyn] z woyſkiem niezlicżonym ná Polſkę ſie puſzcża/ Ale mu można śiłá Ruſka nie dopuſzcża. PaprPan B4; KlonKr F4.

Szereg: »zacny i możny« (1): A wſzytki zacne y możne ſpráwy iego [opus fortitudinis eius et potentiae eius]/ [...] to ieſt wypiſano w Kronikách krolow Medſkich y Perſkich. BibRadz Esth 10/2.
4. Biegły, wprawny; potens Vulg (7): BLogoſłáwyony Pan Bog co ręce me ćwicży/ [...] Ktory możne pálce me ku walce gotuye LubPs ee5v.

[możny na co: Biada wám którzyście na picié etc. możnęmi. MurzNT 77v.]

możny w czym (5): MWilkHist I4v; Pennipotens – Mozni w liataniu. Calep 773a; IEzu Dawidow/ nie day mnie nędznemu. Szkodźić: ſmokowi w chytrośći możnemu GrabowSet N4; A Zyd niektory imieniem Apollo/ [...] przyſzedł do Ephezu/ będąc możnym w piśmiech. (marg) bárzo biegły w piſmie. Hebr. (‒) WujNT Act 28/24, Act 7/22.

Przysłowie: Azaſz kiedy może być możnieiſzy vcżeń nád miſtrzá [Non est discipulus super magistrum Vulg Matth 10/24]? ták iáko ſam Pan o tym powiádáć racży. RejZwierc 259.
5. Mocny, trudny do zniszczenia, nie dający się ruszyć, trwały (5): Chcemyli tedy ná żadnym ſtopniu Króleſtwá Polſkiégo nie chramáć/ [...] w téy Wieży/ [...] ſtale mieſzkaymy poſpołu: (marg) Kośćiól Wieżá ieſt można. (‒) OrzQuin I3v; [Baranek] dzierży kſięgi otworzone oddárſzy od nich onych możnych ſiedḿ piecżęći/ ktorych żadne ſtworzenie áni ná niebie áni ná ziemi otworzyć nigdy nie mogło. RejAp BB2; Było Troiéy ták możné páńſtwo/ y ták ſtało/ Ze ſię mocy Gréciiéy wſzytkiéy nic nie bało. GórnTroas 8; CzahTr [D]v.
Szereg: »możny i stały« (1): dokąd [...] obecni z Pánem BOgiem niebędźiemy/ dotąd cżęſto vpádáć muśimy/ [...] ále kiedy nam świátłość chwały onego Kroleſtwá ktore ieſt doſkonáłe záświeći/ tedy możni y ſtali záwżdy ſtać będźiemy. KuczbKat 390.
6. Możliwy, taki, który może się wydarzyć; qui fieri potest Vulg, PolAnt, Cn; possibilis Vulg, Calep, Cn (47): RejPs 186v; Possibilis dicitur quod fieri potest: huius antitheon est impossibile – Mozny. Calep 825b.

możny komu (4): Bo byſzmy yemv radzy zathim dobrem szanſzyeczsttwem kthore nam okaſzvye wkaſdey rzeczy nam mozney zachowaly LibLeg 7/37; Leop Mar 14/36; vcżynki ktore nie cżłowiekowi/ ále ſámemu Bogu ſą możne CzechEp 294; WysKaz X3v.

Frazy: »ile rzecz można« (1): Choć rozum moy Homerá/ w piſmiech niedośięże. Wſzákoż ile rzecż można/ Oycżyznie tym ſłuży KlonKrGum Av.

»jako to rzecz można« (1): K temu/ iáko to rzecz można/ żeby ieden zakonnik wſzytkie co ich ná świećie kśięgi Graeckie/ Láćińſkie y Syryiſkie zfáłſzowáć miał WujNT 555.

»jeśli można rzecz, można li rzecz« = si fieri potest PolAnt, Vulg; si possibile est Vulg (13 : 5): Y proſſę miły pánie możnali rzecz oznacz mi dokończenie moię/ ábych mógł zrozumieć liczbę dni ſwoich RejPs 59; Leop 4.Esdr 4/44, Matth 26/39; BielKron 112; KochSat [C2]; RejPos 313v; Iesli można (rzecż) ile z was (być może) ze wſzemi ludzmi pokoy máiący. Nie mſzcżąc ſię namilſzy/ ále dayćie mieyſce gniewowi. BudNT Rom 12/18; CzechEp 4; WerGośc 220; BielSen 15; A ia wnetże z pilnośćią wypytam káżdégo/ Ieśliże rzecz ieſt można wiedźieć to od ludźi. ZawJeft 22; KochFrag 49; LatHar 692; RybGęśli Dv; WujNT Matth 26/39, Mar 14/35, Act 20/16, Rom 12/18.

Wyrażenia: »wszelakim możnym obyczajem« (1): A bliźniego miłowáć/ ieſt temu nie zażrzeć/ ále wſzythkiego dobrego życżyć/ iemu ſłużyć wſzelákim możnym obycżáiem RejPosWiecz3 99.

»można (jest) rzecz« = possibile, possibilis conditio, quod fieri potest, res viribus et potentatui alicuius conveniens Cn [szyk 19 : 12] (31): LibLeg 7/37; MurzNT Mar 13/22; Abbá/ Oycże/ wſſyſtkie rzecży tobie ſą możne [omnia tibi possibilia sunt]: przenieśże ten kielich odemnie Leop Mar 14/36; gdyż ludzie/ vmieią więcz ſobie tákie rzecży w głowie/ á ná vmyſle ſwym zbudowáć/ że onemu mnimániu ich/ nie ieſt rzecż można vcżynić doſyć GórnDworz N2v, A2v, I2v; RejPosWiecz3 96v; BiałKat 328v; GórnRozm C3v; WujNT Gal 4/15; WysKaz )?(3v. Cf Frazy.

a. W funkcji rzeczownika:

»można« = rzecz możliwa (7):

~ cum inf (4): RejZwierc 188 [2 r.]; GrabowSet S4; Bo iednák wedle methodum, iáko po ſznurku/ káżdéy rzeczy można dóśdź SarnStat *4.

Ze zdaniem podmiotowym (2): GrabowSet V; Dayże mi ieſcze z Ianá y z Anny pociechę Dźiatek mych; nie możnali áby ſię obaczył Pángracz CiekPotr 64.

Frazy: »jeśli można jest, możnali« (1 : 1): Ieſli możná ieſt Oycże/ niech ten kubek odemnie odeydźie CzechRozm 227v; CiekPotr 64.

»zaż można« (2): Zaż można/ byś ſię nie miał dáć vprośić GrabowSet V S4. ~

»możno« = rzecz możliwa, coś możliwego (5):

~ możno komu (3): LibLeg 6/55v; Rad to vczynyę/ ile mnye możno będźye. KromRozm III A5; KochFr 108; [ilie ym podlug darow od Boga danych moſzno UstKościel b].

możno u kogo (1): Abbá/ OYcże/ wſzyſtko v ćiebie możno [omnia tibi possibilia sunt Vulg Mar 14/36; ieſt podobno WujNT]/ przenieś ten kubek odemnie. LatHar 707.

cum inf (1): A czobi theſſ mozno kyedi bilo kro. iego mti prze pana voiewoda vczinicz thedi tho rad chcze vczinicz LibLeg 6/55v.

Fraza: »jeśli możno« (1): Lepiey/ ieśli możno/ ieden pſalm śpiewáć zſkruchą y z ſercá podnieśieniem/ niżli ſto zroſtárgnieniem. SkarŻyw 571. ~

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Mechtig. Możny. Potens. Calag 345a; Minus potens quam tu, Mniey możny. Albo nie ták możny yáko ty. Mącz 222ds.

Synonimy: 1. bogaty, mocny, silny, wielki; a. mocny, pan, przedni, wielmożny; 3. wielki; 4. biegły, ćwiczony, dobry, doświadczony, mocny, sprawny, umiejętny; 5. gruntowny, hruby, krzepki, mocny, niedobyty, nieprzezwyciężony, niewzruszony, niezwyciężony, obronny, opatrzony, pewny, stały, stateczny, trwały, twardy, wielki; 6. podobny.

Cf NIEMOŻNY, PRZEMOŻNY, WIELMOŻNY

JB