Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GRUNTOWNOŚĆ

Następne hasło: GRUNTOWY »

GRUNTOWNY (150) ai

gruntowny (123), gruntowni (1), gruntowny a. gruntowni (26); gruntowni SkarJedn.

o jasne.

comp i sup (17 + 9) -gruntowniejszy (26); -ejszy (4), -(e)jszy (22).

sup nå- (7), nåj- (2) OrzRozm, Mącz.

Fleksja

sg
m	N	gruntowny, gruntowniejszy, nåjgruntowniejszy	f	N	gruntownå, gruntowniejszå, någruntowniejszå	n	N	gruntowné, gruntowniejszé, någruntowniejszé
	G	gruntownégo, någruntowniejszégo		G	gruntownéj, gruntowniejszéj		G	gruntownégo, gruntowniejszégo, någruntowniejszégo
	D	gruntowniejsz(e)mu		D	gruntown(e)j		D	gruntown(e)mu
	A	gruntowny, gruntown(e)go		A	gruntowną, gruntowniejszą		A	gruntown(e), gruntowniejsz(e)
	I	gruntownym		I	gruntowną		I	gruntownym
	L	gruntownym		L	gruntown(e)j		L	gruntownym, gruntown(e)m

pl
N	subst	gruntown(e), gruntowniejsz(e), någruntowniejsz(e)
G		gruntownych, gruntowniejszych
D		gruntownym
A	subst	gruntown(e), gruntowniejsz(e), någruntowniejsz(e)
I	m	gruntownymi, gruntown(e)mi
	f	gruntown(e)mi
	n	gruntown(e)mi
L		gruntownych

sg m N gruntowny, gruntowniejszy, nåjgruntowniejszy (12). ◊ G gruntownégo, någruntowniejszégo (4); -égo (2), -(e)go (2). ◊ D gruntowniejsz(e)mu (1). ◊ A gruntowny (2), gruntown(e)go (1). ◊ I gruntownym (1). ◊ L gruntownym (1). ◊ f N gruntownå, gruntowniejszå, någruntowniejszå (20). ◊ G gruntownéj, gruntowniejszéj (12); -éj (2), -(e)j (10). ◊ D gruntown(e)j (1). ◊ A gruntowną, gruntowniejszą (13). ◊ I gruntowną (2). ◊ L gruntown(e)j (1). ◊ n N gruntowné, gruntowniejszé, någruntowniejszé (11); -é (2), -(e) (9). ◊ G gruntownégo, gruntowniejszégo, någruntowniejszégo (24); -égo (3), -(e)go (21). ◊ D gruntown(e)mu (1). ◊ A gruntown(e), gruntowniejsz(e) (7). ◊ I gruntownym (1). ◊ L gruntownym (1) SarnStat, gruntown(e)m (1) ModrzBaz. ◊ pl N subst gruntown(e), gruntowniejsz(e), någruntowniejsz(e) (8). ◊ G gruntownych, gruntowniejszych (6). ◊ D gruntownym (1). ◊ A subst gruntown(e), gruntowniejsz(e), någruntowniejsz(e) (8). ◊ I m gruntownymi (3) GroicPorz, OrzList, NiemObr, gruntown(e)mi (1) ZapKościer. f gruntown(e)mi (1). n gruntown(e)mi (1). ◊ L gruntownych (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Dotyczący własności ziemskiej (5)
2. Mocny, solidny (6)
3. Trwały, pewny, niepodważalny (18)
4. Ważny, istotny, podstawowy, zasadniczy (31)
- а. O księgach kanonicznych Pisma świętego (w odróżnieniu od apokryficznych) (3)
5. Wnikliwy, rzetelny, dokładny, szczegółowy, poparty dowodami, oparty na niepodważalnych podstawach, źródłowy, wiarygodny (39)
6. Prawomocny, obowiązujący (6)
7. Całkowity (1)
8. Niezawodny, pewny, budzący zaufanie (6)
9. Pierwotny, od którego pochodzą inne (1)
10. W zależności od wyrazu określanego oznacza właściwą mu cechę pozytywną: dobry, właściwy, należyty, skuteczny, pożyteczny, znaczny itp. (37)

1. Dotyczący własności ziemskiej (5): Támże też bywa rzecż/ o ich gruntownem práwie [Hic etiam et de directo et de utili dominio agitur] y o trzymániu pożytkow: ono pirwſze práwo miewáią Pánowie/ ktorych ieſt właſny grunt/ ábo ktorzi lennem práwem co oddawáią ModrzBaz 76v; Dom ktory liezy miedzy domem Koćielnikowym, a domem Paleczkowym, dal iemu Wpoſseſią [...] ze wſzytkimi gruntownemi do tego naliezącemi pożytki iako pulmorgiem, kawliem, Ogrodami. ZapKościer 1580/4, 1579/3, 1586/69.

Wyrażenie: »gruntowne imienie« (1): A wobyczai tęn iſz za thę maiętnosć albo gruntowne imienie. Wpossesią im takze poddal wyzei omieniony Bartoſz, Dom W Kośćierzinie ZapKościer 1579/3v.

2. Mocny, solidny; solidus Cn (6): Attilá náwroćił ſie do Węgier pokáźiwſzy ty miáſtá we Włoſzech co nagruntownieyſze/ Akwileią/ Padwę/ Weronę/ Wincencią/ Brixią/ Kremonę BielKron 298v; WujNT Xxxxx3v.

Szeregi: »mocny, (i) gruntowny« (2): Murus aheneus. Miedziány mur/ to yeſt/ mocny gruntowny. Mącz 4c; CzechEp 130.

»gruntowny i trwały« (1): iż wſzelki dobry budownik/ gdy chce co gruntownego y trwáłego budowáć/ nie ták zgołá gruntu budowánia ſwego ná wierzchu zákłáda CzechEp 102.

W przen (1): Gdyż to budowánie duchowne/ zbáwienne/ cáłe/ y gruntowne być ma NiemObr 33.

3. Trwały, pewny, niepodważalny; stabilis Mącz (18): BielKron 393; KochZg A3; Niemáſz nic ták gruntownego/ Co nie zginie cżáſu ſwego. RejZwierc 236; CzechEp 136; GórnRozm Fv; áby wedle łáſki byłá gruntowna obietnicá [firma sit promissio] wſzytkiemu plemieniowi WujNT Rom 4/16; iżeby iuż ná tym Séymie koniecznie práwa á gruntowna Vnia ták w ſkutek ſwóy wſtáwiona y wykończoná byłá SarnStat 1004, 193.

W charakterystycznych połączeniach: gruntowna nauka, obietnica, unija, ustawa, wiara (3); nic gruntownego (5).

Szeregi: »mocny, (i) gruntowny« [szyk 2 : 1] (3): aby iednáż y iednákaſz náuká gruntowna y mocna zoſtáłá w kośćiele iego ná wieki. BibRadz I 353v; Mącz 411c, 417d.

»gruntowny a nieodmienny« (1): vtwiérdzay w ſercu moim wiárę gruntowną á nieodmienną SiebRozmyśl E3v.

»pewny, (i) gruntowny« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 417d; tedy iuż żadnemu o iego [Chrystusa] mocy/ y zacnośći namniey wątpić nie trzebá: áni ſie iey/ dziwowáć ábo ſie iey ſprzećiwiáć: gdyż pewna y gruntowna ieſt CzechRozm 36v; SiebRozmyśl K2v.

»trwały i gruntowny« (2): Ale podobno roſkoſzy/ ábo też inſze pożytki woyną bywáią nábywáne. Lecż y to trwálſze bywáią y gruntownieyſze [Hae vero firmiores sunt et durabiliores]/ gdźie mniey ſtáránia y fráſunku. ModrzBaz 107v; Phil Q.

»twardy i (a) gruntowny« = ratus et firmus Modrz (2): gdyż to pewnie wiecie/ iż krewkie á omylne ieſt cżłowiecżeńſthwo wáſze. Aby też było y natwárdſze y nagruntownieyſze/ thedy záwżdy niepewne ieſt RejPos 322v; ModrzBaz 144.

4. Ważny, istotny, podstawowy, zasadniczy; positivus Mącz (31): Bowiem wſzitkie inſze koſci pocżynaią ſie z wilgotnoſci cżłowiekowi z przyrodzenia wkorzenioney y gruntowney, á przeto roſtą ieſzce w żiwocie matki GlabGad C3; Co nagruntownieiſzego obacżymy w tym Pſalmie. LubPs P4v marg; LIſtownego Pozwu thy ſą Okolicznoſći gruntowne/ ktore trzebá Powodowi pilnie báczyć/ áby ná pozwie były wyráżone. GroicPorz p3v, dv, t2v, t3, x3v; Frigidam et ieiunam allegasti causam, Nic nietráfną áni gruntownąś prziczinę powiedział. Mącz 164d; Enunciatum, Ciceroni est quod Dialectici propositionem vocant. Gruntowna powieść kilkiem słów ogárniona/ która yeſt w Phiłozophiey álbo w ſwiętym piſmie fundowána/ którą zwłaſzczá prawdá bywa podpierána Mącz 254b, 38c, 310a; OrzQuin Dv; żeć ieſt w rzecżách niektorych máłych niemal w káżdey Diocezyey nieiáka rozność/ wſzákże w rzecżách przednieyſzych á gruntownych wſzyſtkie Kośćioły ſie zgadzáią. WujJud 185v, 14v, 127v, 140, 140v, 194; CzechRozm 18v; ále odłożywſzy té wróżki ná ſtronę [...] chćiałbych od ćiebie co gruntownieyſzégo ſłyſzeć. KochWr 20; GostGosp 66.

W charakterystycznych połączeniach: gruntowny (-a, -e) dowod, obrona, odpowiedź, okoliczność, powieść, przyczyna, rzecz (12), słopień, wtoczenie, żywność; co gruntowniejszego (2).

Wyrażenie: »gruntowny fundament« [szyk 2 : 2] (4): OrzRozm H2v; StryjKron A; Gdyż to rzecż ſámá pokázuie/ iż właſny fundáment gruntowny y prawdźiwy/ ieſt ieſzcże zwierzchu iákąś gliną grubą y ſproſną pokryty: ná ktorym ſię ich wiele myli/ z pierwſzego w rzecż weyźrzenia: mniemáiąc żeby iuż tá gliná miáłá być ſámym fundámentem gruntownym. CzechEp 223.

Szeregi: »cały i gruntowny« (1): A iż Szábát y ceremonie inſze/ były zwierzchownym tylko podobieńſtwem rzecży przyſzłych [...] y miáły w ſobie ćień dobr przyſzłych á nie rzecż ſámę cáłą y gruntowną CzechRozm 71v.

»(po)ważny a gruntowny« (2): RejKupSekl a3; ma być s ſwoią rzeczą gotow ze wſzythkimi dowody ſwymi ważnymi á gruntownymi. GroicPorz f3.

а. O księgach kanonicznych Pisma świętego (w odróżnieniu od apokryficznych) (3): Co ſię tknie kſiąg/ ktore Apokryfami/ to ieſt kryiomemi/ zową/ około tych/ ácżem nie ták dálece/ iáko około gruntownych pracował BudBib c2; BudNT przedm d2v.

Szeregi »pewny a gruntowny« (1): To też wiedz cżytelniku żem miał wolą wtem Teſtámenćie nowem pewne á gruntowne piſmo oſobno/ á podeyrzáne oſobno położyć BudNT przedm d3.

5. Wnikliwy, rzetelny, dokładny, szczegółowy, poparty dowodami, oparty na niepodważalnych podstawach, źródłowy, wiarygodny; argumentosus, firmus Mącz; stabilis Cn (39): czoż niebacżnie/ bez dobrego rozmyſlenia/ y grvntownego poradzenia ſlvbował/ abyż tego niepełnił SeklWyzn f2v; ktora [wiara] ieſt ták gruntowna/ że też Memot tych niczemnych nikąſká ſye nieboi/ ktorzy gmerzą w piſmie/ iáko mſzyrádowie w gnoiu OrzList h, f4 [2 r.]; Przeto muśim dáć pirwſze mieyſce Zydowſkim hiſtoryom/ niż inym/ gdyż żydowſkie ſą naſtárſze y gruntownieyſze nád ine. BielKron 98; [Luter] dowodźił Piſmem iż thy rzecży ktore powiádał Ekkius/ nieſą gruntowne to ieſt niewedług Piſmá Swiętego BielKron 195, 246; Tám ſye ſtaẃćie wy wſzytcy/ którzy powiádaćie/ Ze v śiebie náukę gruntownieyſzą maćie. KochZg A4; Investigabilis Niewyſperowány/ niewyśledziony/ trudny ku gruntownemu dościu. Mącz 490c, 366d; OrzQuin T, Y; RejAp [Ff5]; GrzegŚm A3; nic nie máią Antichriſtiáni gruntowne^go/ oprocż wymyſłu ſwego vpornego CzechRozm 18, 36v; z ktorymi ſię nie vmieiętność wkorzeniłá: zá ktorą nigdy beśpiecżney á gruntowniey náuki y ſpráwy zbáwienney mieć nie możeſz. SkarJedn 357; A naprzod wſzyſtkich ile ich kolwiek ieſt ludzkich ná Swiecie Narodow gruntowne wywody. StryjKron kt; CzechEp 31, 104 [2 r.]; Iuż zá łáſką Bożą doſtátecżnymi/ y gruntownymi wywody piſmá ś. zbiłá ſię tá dumá Papieſka NiemObr 37, 67; LatHar 287; WysKaz 18; SarnStat *6.

W charakterystycznych połączeniach: gruntowny (-a, -e) dowod (3), nauka (6), odpowiedź, okazanie, pismo (3), poradzenie, profekt, racyja, rzecz, świadectwo, wiadomość (2), wiara, wyprawa, wywod (3); nic gruntown(iejsz)ego (6).

Szeregi: »gruntowny a doskonały« (1): niemáią oni o tym gruntowney/ á doſkonáłey wiádomośći GórnDworz Ff5.

»gruntowny a dowodny« (1): Argumentosa oratio, Gruntowna á dowodna rzecz á mowá. Mącz 16a.

»istotny i gruntowny« (1): Według iſtotnego y gruntownego zniesienia pewnych dowodow z rozmáitych Hiſtorikow StryjKron kt.

»pewny, (i, a) gruntowny« [szyk 5 : 3] (8): KrowObr 16v; RejPos 148; WujJudConf 104; StryjKron 41; CzechEp 111, 134, [384]; Ale y ſkąd inąd latwie poznáć niedoſkonáłośći práwá wáſzego/ á zwłaſczá rownáiąc ie z inych źiem/ y národow práwem/ ktore ma pewne á gruntowne pocżątki/ ſrżodki/ y końce GórnRozm E2.

»gruntowny, (i) słuszny« [szyk 1 : 1] (2): Trzebá czegoś innego moy Pánie/ kto chce o Medyatorze mowić ſłuſznymi gruntownymi wywody OrzList f4v; CzechEp 7.

6. Prawomocny, obowiązujący; securus Mącz; firmus, solidus JanStat (6): Securum testamentum, Gruntowny á Beſpieczny teſtament. Mącz 73a; Phil E3; SarnStat 885.

Szereg: »mocny, (i) gruntowny« (3): rozgrániczenié dóbr ták náſzych/ iáko dźiedźicznych/ [...] ſkázuiemy bydź mocné y gruntowné [firmam esse et validam decernimus JanStat 407]. SarnStat 842, 218, 1167.

7. Całkowity (1): poſeł drugi Krolá Perſkiego [...] przyiechał/ proſząc áby ſie wypráwili przećiw Turkom ná Wioſnę/ przyrzekáiąc im wygłádzenie gruntowne ich z Grecyey y z Azyey. BielKron 396v.

8. Niezawodny, pewny, budzący zaufanie; constans, firmus, stabilis Mącz (6): To ieſt moy Pánie człowiek gruntowny/ á nie ſłowy ále rzeczą ozdobny OrzList f4v; firmus, stabilis et constans amicus, Práwy ſtały gruntowny prziyaciel. Mącz 418b, 172b [2 r.], 237a; VMyſł ſtáteczny/ y w cnotách gruntowny Kto ma od Bogá/ żywie świętym rowny SzarzRyt C.

9. Pierwotny, od którego pochodzą inne (1): Ty trzy ięzyki miánowáne ſą nagruntownieyſze ná świećie/ Zydowſki/ Grecki/ y Láćińſki/ inni od nich wynáleźli ſwe poſtronne piſánie BielKron 335v.

10. W zależności od wyrazu określanego oznacza właściwą mu cechę pozytywną: dobry, właściwy, należyty, skuteczny, pożyteczny, znaczny itp.; solidus Mącz (37): WróbŻołtGlab A3v; żebyśmy [...] przyciśnieni byli wszyscy ku poprawieniu tego, czego ku gruntownej obronie na potym potrzeba Diar 68; Gruntowne ſwe rozmyſlánie myałem w zakonye twym LubPs bb, N2v; iż bez tego y rozum y miárá/ Nie może być gruntowna gdzye nie będzye wiárá. RejWiz 49v, 49v, 124v; BielKron 25; Mącz 399d; A przeto pocżćiwa białagłowá więcey tym nábędzie niż ſtráći/ kiedy przeględáiąc wyſtępki mężowe/ w gruntowney ſie vſtáwicżnośći/ á cznocie záchowa. GórnDworz Ccv; Ale mądrośći gruntowney/ zá ktorą by ſie byli ludzie do kupy zgromádzić/ á w mieſciech zgodnie mieſzkáć mogli/ vkráść [Prometeusz] nie mogł GórnDworz Ff, I5, K3v, K8v, Mv, Cc5, Hh4; Rádá w niezgodzye nigdy gruntowną być nie może. RejPos 334 marg, 142v; Kto nie rozmyſla co ma przypáść s cżego/ Pocżątku nigdy nie ma gruntownego. RejZwierc 214v, 222; CzechRozm 235; á prawdá przedśię ſłowá Boże^go prawdą zbáwienną y gruntowną zoſtánie. CzechEp 123; Nigdy nic gruntownego w Rádách nie vkuią. BielSjem 5; KochWr 24; z niego dźiwne rozżarzenie ogniá gruntownego nabożeńſtwá LatHar 663, 34, 343, 512; JanNKar D3; wſzákże gruntownieyſzy ſpoſób/ á ná wſzytko pomiernieyſzy nie zdał ſie bydź/ iedno áby káżdé miáſto y miáſteczko z przerzeczonych trzy częśći ſzoſu dawáli ná tę potrzebę ná káżdy rok SarnStat 972, *6; CiekPotr 27; Maćieli co nád ſeymy do porátowánia śiebie y Rzeczypoſp: gruntownieyſzego? SkarKazSej 695b.

W charakterystycznych połączeniach: gruntowna(-y, -e) bojaźń boża, chwała, cnota, dzielność, język, łaska, mądrość, miara, modlitwa, nabożeństwo, obrona (2), pismo, początek, postępek, prawda, przyjaźń, rada, rozmyslanie, rozum (2), rzecz (2), (s)pisanie (2), sposob, sprawa (2), szczęście, upominanie, żywność; co gruntownego, nic gruntownego (3).

Szeregi: »doskonały i gruntowny« (1): NA korrekturę práwá źiemſkiégo koronnégo/ y dla ſpiſánia doſkonáłégo y gruntownégo iednégo ſtátutu ięzykiem polſkim / [...] deputuiemy oſoby niżéy opiſáné SarnStat 58.

»pewny ani gruntowny« (1): Abowiem ći pieſzcżoſzkowie [...] nigdy nie máią nic pewnego áni nic gruntownego około ſiebie RejZwierc 144.

»ani gruntowny ani porządny« (1): Abowiém ieſcze téy rzeczypoſpolitéy áni gruntownéy/ áni porządnéy zwáć możem/ gdźie/ boiąc ſye kaźni/ [...] ludźie ſwóy vrząd czynią KochWr 24.

Synonimy: 2. mocny; 3. nieodmienny, pewny, trwały; 4. poważny, ważny; 5. głęboki, poważny, subtylny; 8. godny.

Cf GRUNTOWY, NIEGRUNTOWNY