»monetę kować, kuć, bić; bicie, kowanie monety; moneta bita, kowana« = cudere nummos, ferire monetam, signata pecunia Mącz [szyk zmienny] (12 : 1 : 11; 3 : 1; 4 : 1): ktory [Boner] ná ten cżás był ſprawcą v niego /dał kowáć monetę BielKron 405v, 393 [2 r.], 408; signata pecunia, Bita monetá/ bite pieniądze. Mącz 392a, 70d, 121c; BielSat L4v; dopuſzcżám ći ábyś monetę z właſnym znákiem dał bić [facere percussuram proprium numisma regioni tuae]. BudBib 1.Mach 15/6; ModrzBaz 35; BielSjem 28; PaprUp Fv; Król nie ma kowáć monety [Rex non cudet monetam JanStat 371], przez dozwolenia Rad. SarnStat 405; [obiecujemy] iż monety bić [monetam ... non cudemus JanStat 371] okróm zwolenia Séymowégo/ wedle praw opiſánych/ áni też iną Myńcą żadną z innych Páńſtw náſzych Korony ćiſnąć nie będźiem. SarnStat 409, 142, 340, 405, 406 [4 r.], 407 (21).

»nad monetą zwierzchność mieć« = dozorować wartość monety, mieć dozór nad mennicą (1): Triumviri mensarii, Którzi nád monetą zwierſchność mieli áby odmianá monet dobrze ſzłá. Mącz 466b.

»monetę odmienić« (2): Collybus [...] Mieyſce gdzie monetę odmieniáyą/ Też ten który nád tym yeſt przełożoń/ Myncarz. Mącz 60d, 253d.

»nad monetą siedzieć« = prowadzić kantor wymiany (2): Numularius, [...] Mińcoẃnik/ który nád rozmáyitą monetą śiedźi odmieniáyąć któ chce. Mącz 253d, 216d.

»moneta czynszowa [= którą płacono podatek]« = numisma census Vulg (1): Pokażćie mi monetę czynſzową [meńcę cżynſſową Leop ]. A oni mu przynieśli groſz [pieniądz (pospolity) Leop] WujNT Matth 22/19.

»dobra moneta« = pieniądze bite według obowiązującej w danym czasie ordynαcji menniczej; nummus bonus a. asper, asperum et probum argentum Cn [szyk 2 : 1] (3): Miſtrz y Zakon przerzeczony będą nam powinni [. ..] dáć y zápłáćić dźiewięć tyśięcy złotych/ z piąćią ſet czerwonych złotych dobréy y ſpráwiedliwéy wagi/ álbo w monećie ich Pruſkiéy dobrey nowéy [in moneta Pruthenicali bona, nova JanStat 859] SarnStat 1078, 1253, 1256.

»moneta drobna« = pieniądz małej wartości, np. grosz, szeląg, ternar, denar (1): O monećie drobney SarnStat 410.

»fałszowanie monety« (2): Item, o táiemnym fałſzowániu monety, o ſtrzyżeniu, o piłowániu, wymázániu, pułtoraków, talerów, złotych czérwonych. SarnStat 247, 246.

»moneta fałszywa« = moneta nie posiadająca właściwej zawartości kruszcu w stosunku do obiegowej monety polskiej albo moneta naśladownicza lub nieprawidłowa; adulterina moneta Mącz, Cn; aerosa moneta, nummus plumbeus a. reprobus Cn [szyk 12 : 4] (16): Adulterina moneta, Fáłſzywa moneta/ albo myńca Mącz 3d; BielKron 388 marg; Zá ſtárych ludźi ták bywáło/ iż kto ſáłſzywą monetę kował [Qui falsam et adulterinam [figuram nummorum] olim cudebant]/ puſzcżano go miedzy okrutne źwierzętá ModrzBaz 35; Odpowiedział Podskarbi in Senatu o dwu Poimanych przy ktorych signa naleziono. ze monetę robili fałszywą y pytał coby z nimi czynic ActReg 25; Monetę fałſzywą [monetam falsam JanStat 359] kułéś/ albo też wnióſłeś. SarnStat 142. 258, 406 [3 r.], 408 [5 r.], 512, 534.

»gęsta moneta [= bita w dużej ilości]« (1): [w Piotrkowie] vradźili/ áby Monety przeſtano kowáć dla wiele przycżyn: iedná/ iż gęſta monetá cżyni drogość złotych cżyrwonych BielKron 408.

»grosz monety polskiej« = grossus monetae usualis Polonicalis JanPrzyw (10): áby dwa groſzá monety polſkiey [duo grossi usualis monetae in dicto Regno currentis JanPrzyw 5]/ których ośm á cztérdźieśći groſzy grzywnę czynią polſką/ [...] były płáconé. SarnStat 63, 350, 473, 883, 892 [2 r.], 1055 (10).

»grzywna (pieniędzy) monety (i liczby) polskiej« = marca monetae et numeri Polonicalis JanStat (12): anym yey wthym vskodzyl ua [!] wasznoscz polthora Stą [!] grzywyen lyczby et monethy polskyey ZapWar 1532 nr 2415; iż mu niechceſz zápłáćić ſto grzywien pieniędzy monety i liczby Polſkiey [centum marcas pecuniae, monetae et numeri Polonicalis JanStat 533] pewnégo długu SarnStat 1242, 391, 402, 407, 685, 1249 (11).

»kopa monety« = sexagena monetae JanStat (3): obiecuiemy od káżdego tákowégo więźniá dáć y zápłáćić iednę kopę monety w króleſtwie bieżącéy SarnStat 451, 135, 891.

»moneta koronna« = pieniądz według ordynacji menniczej, obowiązującej mennice koronne i koronny rynek pieniężny, różny w stosunku do ordynacji menniczych W. Ks. Litewskiego i Prus (łącznie z miastami Gdańskiem i Toruniem) (1): Monétá Koronna áby byłá bráná/ á fałſzywa brákowána/ Stároſtóm poruczono. SarnStat 512.

»moneta nieudatna« = potoczne określenie monety, której stosunek wagowy nie jest ekwiwalentny w stosunku do monet obiegowych (1): by tez ⟨...⟩ y talery mógł [hetman] kazac extunc by to czynic kazał, ale iz ⟨...⟩ iego moneta nieudatna w skrzynce też nie masz czego szukać ActReg 15.

»moneta niewarowna [= bita poniżej ordynacji menniczej na szkodę państwa]« (1): iż Piorun będąc przed tym Podſkárbim koronnym/ wiele monety nádzyáłał niewárowney/ ktorą iuż muśim bráć iáka ieſt/ ſnadź by tą gárdźili poſtronni / kiedyby inſza byłá. BielKron 408.

»odmiana monet« (1): Triumviri mensarii, Którzi nád monetą zwierſchność mieli áby odmianá monet dobrze ſzłá. Mącz 466b.

»odmieniacz (a. przemieniacz) monety, odmieniacz monetę za monetę« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Mensarius [...] qui et nummularius Argentarius et Collybista dicitur, Mincarz który nád rozmáyitą monetą ſiedźy, odmieniácz monetę zá monetę Mącz 216d; Nummularius ‒ Moneti przemieniacz. Calep 709a, 216a.

»[jaką] monetą płacon« (1): Dług zápiſány tháką monetą ma być płácon/ iáka ieſt zápiſána. UstPraw E3.

»moneta pospolita, zwyczajna, zwykła [= obiegowa]« = moneta communis, consuetis, usualis JanPrzyw [szyk 12 : 2] (8 : 3 : 3): pyenyedzmy ſzye obadwa roſzdzielily, kthorich tha ſvmma bela Talerow 21, zlothych wengierſkich 25 a monethi poſpolithey 4 zlothe LibMal 1554/185; któré to podatki zwykły bydź płáconé Monetą poſpolitą y zwyczáyną [moneta currenti et consueta JanPrzyw 10]/ á oni groſze Práſkié [...] do náſzégo ſkárbu wnieśli SarnStat 888; tylko dwa groſzá zwykłéy Monety Polſkiéy z iednéy ośiádłéy włóki [...] ſobie zoſtáwuiemy. SarnStat 1189, 349 [2 r.], 350 [2 r.], 376, 407 [2 r.], 888 (13).

»moneta postronna, cudza, cudzoziemska« = moneta obca, zagraniczna; pecunia adventicia Mącz; moneta extranea JanPrzyw [szyk 7 : 1] (3 : 3 : 2): Monety złey przeſtáń kować/ cudzey áby niewnoſzono. BielKron 393, 393; Mącz 481b; PaprUp Fv; o wywołániu do pułroká monety poſtronnéy niewaznéy: ſzelągi Węgierſkié, piętaki [...] IZ wiele ſie wnioſło do Korony nie ważnéy monety cudzoźiemſkiey/ z wielką ſzkodą R. P SarnStat 410, 410 [2 r.], 886.

»moneta prosta« = prawdopodobnie moneta obiegowa, rodzima (2): pyenyadze kthore przinym nalyazl tho ieſth cztherzi zlothe wągierſkie trzi wyardunky groſſikow ſrebrnich y yedennaſczie groſchy moneti proſty kv ſobye yeſth zabral, moneti polowyczą theyze dworcze dal a zlothe przi ſſobye zoſthawyel LibMal 1543/74.

»za żadne monety« = za żadną cenę nawet najwyższą (2): Nie dáią ſie [Moskwicini] przenáiąć/ zá żadne Monety/ Bo v nich każdy Zmiennik/ z narodem przeklęty. BielSat M4 [idem] BielSjem 34.

»moneta zła (niedobra) « = moneta o niższej próbie niż przewidywała ordynacja mennicza (3): BielKron 393 [2 r.]; monete cudza zla brac [królu] dopuſtzas y ſwoie niedobra kowac kazes PaprUp Fv.

»[ile] złotych (pieniędzy) (a. florenow, a. groszy) monety (i liczby) polskiej« = określona suma w polskim systemie monetarnym; quantum grossos monetae usualis Polonicalis JanPrzyw [szyk 12 : 1] (13): ZapWar 1527 nr 2381, 2382, 1548 nr 2668, 1549 nr 2657; Zydowie nad the pięniadze ktore kazdy rok zwykly dawać. Trzy thyſiąncze zlothich monethy, a lyczby naſſy Polſkiey [numeri et monetae Regni Poloniae JanStat 702], na obronę thego roczną przylozić. ConPiotr 31v; LibMal 1553/177, 179, 1554/ 185v; Diar 80; ZapKościer 1580/13v; pięć tyśięcy złotych pieniędzy liczby y monethy Polſkiéy/ ná tymże zamku Sieświeyſkim [...] iemu y potomkóm iego zápiſuiemy SarnStat 1209, 350, 1055.

»żelazna moneta«« (2): gdy kowano z żelázá roſpalonego pieniądze/ kazał [Likurgus] ie gáſić w ocćie [...] Wſzytki rzemieſłá y ludzi niepotrzebne z miáſtá wygnał/ ácżkolwiek ſámi rzemieśnicy dla żelázney monethy wychodzili precż/ bo iey indzie nie brano. BielKron 272, 272 marg.

»moneta, (albo) myńca (a. mynica)« [szyk 3 : 1] (4): Cisthophoros [...] Monetá/ álbo myńcá ſtára Grecka/ ná którey mąſz trzymáyąc yáki koſz ná głowie był málowan. Mącz 54d, 3d, 416c; SarnStat 405.

»moneta, (ani, i) pieniądze« [szyk 2 : 1] (3): Imiona monety y pieniedzy. Mymer¹ [46]; Ci [Tatarzy] pieniędzi ani żadney moneti nie maią [non habent pecuniam nec monetam] telko rzecży za rzeci od mieniaią MiechGlab 75; Calep 708b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»w [jakiej] monecie« (7):