[»[kogo ile] pieniędzy [co] stoi« = ile ktoś musi wydać: Vix drachmis obsonatus est decem. Ledwie go dzieſieć pieniedzy obiad ſtoi. TerentMatKęt B4.]

»być dłużen, winien pieniądze« (1:1): Dwá dłużnicy byli winni długi niektoremu peniędznikowi [!]/ ieden mu był winien pieniędzy pięć ſet/ á drugi mu był winien pięćdzyeſiąt. RejPos [308], 246v.

»pieniądze kować (a. kuć); pieniądze kowane; kowanie pieniędzy« [szyk zmienny] (6;2;1): FalZioł V 51v; Ná tym też ſeymie iáwnym dekretem vſtáwiono pieniądze kowáć krolowi. BielKron 405, 272, 300v marg, 374, 403; oſtrzeżemy/ áby żaden nád wolą náſzę pod znákiem náſzym pieniędzy bitych y kowánych [nummos cuderint JanStat 378] nie vżywał SarnStat 409 [idem] 1131; KlonWor 67.

»za [ile] pieniędzy (a. za pieniądze) kupić (a. kupować), nabyć« [szyk zmienny] (3:1): Nábyłem iey tedy ſobie zá piętnaśćie pieniędzy ſrebmych [Et possedi eam mihi in quindecim argenteis] BibRadz Os 3/2; Mącz 257a; BielSat B4v; Mogł by zá ty pięć pieniędzy/ iárzyny kupić/ ábo łáżnią odpráwić SkarŻyw 100.

»pożyczyć (a. pożyczać) pieniądze; pieniądze pożyczane« [szyk zmienny] (2;1): Iſch Thomaſchovi Czieſchielczikovy Sluzaczemu nyegdi wprzibinye v pyrzschali poziczel czthirzech zlotich pyenyedzi LibMal 1548/141, 1548/142; HistRzym 49v.

»za (ile) pieniędzy przeda(wa)ć, przedan(y)« = asse venire PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (9:2): OpecŻyw 70, 70v; HistJóz A2v; TarDuch B8; BibRadz Matth 10/29; BielKron 16; Nie pięć li wroblow przedáią zá dwá pieniądzá (marg) Wł. áſſeryoná. (–) [vaeneunt assariis duobus] [...]? BudNT Luc 12/6; ArtKanc D12; WujNT Matth 10/29; A onéy nie gdźie indźie z nią płynąc/ przez ſługi y robotniki ſwé nie przedawał/ iedno w Bydgoſczy/ zá zwykłé pieniądze po grzywnie SarnStat 392; Tákći Iudaſz Chriſtuſem hándlował w Ogroycu: [...] Zá trzydźieśći pieniędzy przedał Páńſką głowę. KlonWor 27.

»pieniądzmi szacować, obszacowany; szacowanie pieniędzy« [szyk zmienny] (1:1;1): LibLeg 11/152v; Ták wielka ieſt ſwawola v nas wſzácowániu pieniędzy poſtronnych [grassatur numis peregrinis ... aestimandis]/ [...] że nigdźie indźie więtſza nieieſt. ModrzBaz 35; SkarJedn 347.

»[ile] pieniędzy tracić« (1): Drugie lepak dwá pieniądzá ná kożdy dzień trácę/ ná żonę moię kthora mi ieſt záwżdy przećiwna/ á chytra HistRzym 50.

»ukraść [ile] pieniędzy; pieniędzmi ukradać« [szyk zmienny] (5;1): oleandrowy yednemv vkradl pyenyedzi rozmaythey Myncze 100 grzywyen pruſkych LibMal 1554/186, 1546/117, 1548/142v, 143; Proſzęćię/ co dzień vkradni vmnie pięć pięniędzy SkarŻyw 100, 100.

»[ile] pieniędzy wydawać« (1): A będziemy li thák tylko ośḿ pieniędzy wydáwáć/ Thedy po tymtho żywoćie odzierżemy żywoth wiecżny. HistRzym 51v.

»(za)płacić [ile] pieniędzy; [jakimi] pieniędzmi płacony« = [quantum] pecuniae luere JanStat [szyk zmienny] (4;2): káżdé długi niech będą máłémi pieniądzmi płáconé/ y wyćiągáné SarnStat 407; tákowy gwałtownik [...] ma płáćić ſtronié przećiwko ſobie czyniącéy trzy grzywny pieniędzy poſpolitych SarnStat 471, 407, 495, 782, 932.

»drobny, mały pieniądz« = zdawkowa moneta; nummus parvus Modrz; minutus Vulg [szyk 13:5] (16:2): A gdyby kupiec álbo krámárz zá iaką kupią pieniędzy drobnych bráć niechćiał/ táki kupią tráći do nas. UstPraw E3, E3 [8 r.]; Stips unciaria, Drobny pieniądz v Rzimiánów który dwánaſtną część w ſobie miał. Mącz 502b; BielSat B4v; ModrzBaz 34v; BielRozm 15; WujNT Mar 12/42; Káźimiérzá Trzećiégo Iágełłá Státut, o przywileiowániu drobnych pieniędzy, których valorem liczą dziewięć w pulgroſzá, nie iest potrzebny SarnStat 406, 406, 407 [2 r.].

[»pieniądz dzienny« = zapłata jednego denara za dzień pracy: A gdy [gospodarz] zmowę vcżynił z robotniki z pieniądzá dziennego [ex denario diurno]/ poſlał ie do winnice ſwoiey. Leop Matth 20/2 (Linde).]

»fałszywy pieniądz« = numus adulterinus Mącz; falsus denarius JanStat; adulterina moneta, aerosum aurum, aerosa moneta, lacunam in auro, nummus plumbeus, reprobus a. aureus nummus Cn (3): ZapWar 1505 nr 1995; Mącz 253d; TEŻ zákázuiemy: áby Myńcarze w Páńſtwie naſzym będący nie śmieli Zydów z fałſzywémi pieniądzmi/ [...] iákimkolwiek ſpoſobem zátrzymawáć/ álbo imáć. SarnStat 258.

»miedziane pieniądze« (4): Bywały ną on czas iako i dźiś miedziané pięniądze acz dziś nieco śrebra przyſádzaia [!] MurzNT 51 marg; Octogeni bini aeris militibus dati, Káżdemu z oſobná żołnierzowi dano dwá y ośmidźieſiąt miedziánych pieniędzy. Mącz 259b; HistRzym 11; á káżdemu kogo vbił/ pięć y dwádźieśćiá grzywien miedźiánych pieniędzy [XXV asses pendi] záraz dáć kazał. ModrzBaz 79.

»pieniądz monety ((i) liczby) polskiej« (9): iż mu niechceſz zápłáćić ſto grzywien pieniędzy monety y liczby Polſkiéy [centum marcas pecuniae monetae et numeri Polonicalis JanStat 533] SarnStat 1242, 271, 685, 1209, 1249, 1251 (9).

[»obrzezane pieniądze«: Moneta accisa Beſchnittene Muntze Obrzezáne pieniądze ArtNom N2.]

»odmieniacz (a. przemieniacz, a. zamieniacz) pieniędzy; odmienianie (a. odmiana) pieniędzy« [szyk 4:1] (3;2): Argentarius – Wechſląrz, zamieniacz pieniedzi. Calep 92b; Argyrognomones Pieniedzi przęmieniacże. Calep 94b, 216a, 1081b; [grzech przeciw szóstemu przykazaniu] Vdawánie/ ábo odmiáná pieniędzy/ ábo inſzych rzecży zdrádliwa. LatHar 117.

»pieniądz pospolity, zwyczajny, zwykły« = moneta obiegowa; pecunia usualis a. currens JanStat [szyk 8:2] (8:1:1): Cżemu mie kuſićie pokryći ludzie? vkaśćie mi meńcę cżynſſową. A oni mu podáli pieniądz (poſpolity) [denarium]. Leop Matth 22/19; RejPos 250; A ieſli kto zuchwálſtwem vpornym v ſądu miecz/ albo kórd/ álbo włocznią wyiąć/ y oną ſzérmowáć będźie ſie ważył: ſześćdźieśiąt grzywien pieniędzy poſpolitych [sexaginta marcarum pecuniarum in terra currentium JanStat 512] ſądowi niech zápłáći SarnStat 495, 327, 392, 407, 471, 767, 782, 932.

»srebrny pieniądz« = (nummus) argenteus Murm, Miech, Mymer², PolAnt, Modrz [szyk 13:9] (22): OpecŻyw 84v, 118, 118v; Murm 198; HistJóz A2v, E; TarDuch B8; MiechGlab 46; Mymer² 43v; RejJóz Bv; Dałem brátu twemu tyſiąc pieniędzy ſrebrnych BibRadz Gen 20/16, Os 3/2; [Inas, król britański] vſtáwił ten dochod/ áby ſzedł Papieżowi do Rzymá káżdy rok/ z káżdego domu ſrebrny pieniądz/ przezwáli to potym Swiętopietrze BielKron 212, 16, 17v, [85²]v; ten głos Apoſtołowi opowiáda/ iż miárká iedná po iednemu ſrebrnemu pieniądzu bić miáłá. RejAp 58v, 58v; RejPos 166; BudBib 1.Reg 2/36; ModrzBaz 35; KlonWor ded **3v.

»wyrobione pieniądze« (1): Manuarium aes, Wyrobione pieniądze. Mącz 209b.

»złoty, [pozłocisty] pieniądz« = nummus aureus Modrz [szyk 15:3] (18): MetrKor 59/76 [2 r.]; LibMal 1543/67 [2 r.], 1547/134v, 1548/141, 142 [2 r.], 142v [2 r.] (9); mogliſmy go [cynamonu] ieſzcże wźiąć bákarow ſto zá ktore dał ſtárſzy náſz pieniądze złote/ krzyżaki zową/ puł złotego Węgierſkiego płáći ieden. BielKron 454, 456v [3 r.], 459; ModrzBaz 35; SarnStat 1209; [InwMieszcz 1565 nr 119].

»zły [= fałszywy] pieniądz« (1): Mącz 251b cf »dobry pieniądz«.

[»czarny pieniądz« = szeląg: on [nieuczciwy urzędnik] ktory prze nędzę ſwą zá trzy cżarne pieniądze nie będzie ſtał/ [...] po tym wneth w krótkim cżáſie/ ták ſye cżyśćie á bezpiecżnie może zápomoc/ máiętność zebráną ſwą ták vgruntowáć á poſtánouić [!] [...] LorichKosz 97v (Linde).]

»faw pieniądz« = złota moneta używana w Indiach południowych oraz w rejonie Morza Arabskiego (1): Bákkar tedy orzechow Muſzkatowych dawáią w Kálekućie za pułpiętá ſtá fawow pieniędzy BielKron 454v.

»pieniądz Filipow« = moneta złota lub srebrna bita przez Filipa Dobrego burgundzkiego w XV w.; talar wioski; Philippeus Murm (2): Murm 198; Philippeus nummus, pyenyądz philipow BartBydg 114.

»miąszy pieniądz« = grosz; grossus nummus Murm, Mymer¹ (2): Grossus nummus. eyn dicker pfennig Myąſſy pyenyądz. Murm 198; Mymer¹ 42.

»świętego Jana pieniądz(e)« (2): Też pieniądze ieſzce nayduią w polſce przy potokach [...] A zowie ie proſty lud ſwiętego Iana pieniądze. A to dla wyobrażenia głowy ceſarſkiey, iakoby głowy ſwiętego Iana na miſie. MiechGlab 46, **5v; [3 bursztynki, kryształ czerwony, zielony paciorek, świętego Jana pieniądz pozłocisty, kryształ we śrzebrze. Te rzeczy w mały skrzynce. InwMieszcz 1565 nr 119].

»halerz albo pieniądz« (1): Nummus seu numus. eyn ſtuck gelts ader pfennig. Hálerz álbo pyenyądz. Numulus paruus nummus. Murm 196.

»(drobny) pieniądz i ([albo]) kwartnik« (1): Káźimiérzá Trzećiégo Iágełłá Státut, o przywileiowániu drobnych pieniędzy/ [...] nie iest potrzebny: ponieważ iuż záginęły drobné pieniądze y kwartniki SarnStat 406; [3 grosze potrójne, za 9 gr kwartników i drobnych pieniędzy InwMieszcz 1573 nr 181; WujPosN 1584 II 304 (Linde s.v. kwartnik)].

»mi(e)ńca, (albo) pieniądz« (4): Obolus, Mińcá/ álbo pieniądz mniey álbo więcey niźli náſze pułgroſzá ważąci. Mącz 257a, 231b, 253d, 464d.

»moneta, (i, ani) pieniądze« [szyk 3:1] (4): Mymer¹ nlb 2; Ci pieniędzi ani żadney moneti nie maią [non habent pecuniam nec monetam] telko rzecży za rzeci odmieniaią MiechGlab 75; Mącz 392a; Calep 708b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pieniądz albo szeląg« (2): Ad assem. Aż do oſtátecznego pieniądzá/ álbo/ naymnieyſzego ſzelągá. Mącz 3b; [Nie doſyćci ieſt dáć vbogiemu kęs chlebá/ álbo go pieniądzem álbo ſzelągiem odpráwić: ále trzebá [...] wſzyſtki vcżynki miłośierne ſpráwowáć. WujPosN 1584 I 193 (Linde)]. Cf »za pieniądz albo za szeląg«.

»za pieniądz« (11): Wezmi wodki Czelidonijowey/ tak wiele iako banka za pienądz [!] FalZioł V 91v; Y vſlyſſałem iákoby głos w pośrzodku cżworgá źwierżąt/ kthory mowił: Dwá Funthy Pſſenice zá pieniądz/ á ſześć funtow ięcżmienia zá pieniądz [Bilibris tritici denario, et tres bilibres hordei denario] Leop Apoc 6/6.

~ W połączeniu z liczebnikiem (8): Za dwie ſcie pieniédzy chleba nie będzie ijm doſytz [Ducentorum denariorum panes non sufficiunt eis Vulg Ioann 6/7]/ aby każdy malucżko nietzo wziąl. OpecŻyw 52; Wezmi poł funta gleytu/ to ieſt Litargirium/ ocztu za trzy pienądze: około potori [!] kwarty/ á ten gleyt warz dobrze FalZioł V 99v; RejAp 58 [2 r.]; RejPos 80v. Cf »za [ile] pieniędzy kupić«.

»po pieniądzu« (21): Wrothny byerze ſthich talęg 150 tholp wielkich okrom thego od kaſzdego woza czo na tharg przyedzie po pyenyądzv MetrKor 57/120v, 57/120, 59/282 [2 r.]; Mieli náſzy ſynowie/ w on cżás święte cżáſy/ Gdy moie wino pili/ po pieniądzu Máſsy. BielSat G [idem] BielSen 13.

~ W połączeniu z liczebnikiem (15): MetrKor 57/118v [4 r.], 119, 120, 59/278v, 279 [3 r.] (12); Szeſćdźieſyąt ſzelągow/ ktore wedle dawnego zwyczáiu Lawniczego ſądu Krákowſkiego/ licząc káżdy ſzeląg po dwunaſćie pieniędzy/ vczynią groſzy czterdźieſći. GroicPorz k2v; we Srzemie máią dawáć cłá po cztérzy pieniądze/ od káżdégo koniá SarnStat 977, 977. ~

zá tanyą kupią máłe też pyenyądze idą. GliczKsiąż M5v.

w kthorych [rzeczach] by roznoſći niebyło/ tych ſye imowáć nie może/ iáko pieniędzy/ o których poſpolićie mowią iż licá niemáią. GroicPorz dd4v.

Y pieniędzy nie máſz nic y rozumu máło. RejWiz 90v.

kupiłby wieś álie pieniądze gdzieś/ w przipowieści bywá mówiono. Mącz 253d.

iáko Szedłacy mówią/ Iáchawſzy bes pieniędzy ná Targ/ przyiecháliſmy bes ſoli do domu ná zad. OrzQuin E3v.

niemożemy służyć Bogu y pieniądzam HistRzym 6v.

kto ma pieniądze/ ten ma wſzytko w ręku. KochMuza 25.

Ia wolę cżłowieká bez pieniędzy niż pieniądze bez cżłowieká. Phil F4.

»dzierżą się [kogo] pieniądze« (1): Subsidet pecunia apud eum, Zoſtawáyą ſie pieniądze przy nim/ álbo dzierżą ſie go rády pieniądze. Mącz 380c.

»nie stoi za [jakie] pieniądze« (1): kiedy ſie ieden z náſzych fráſował ná roſtrucharzá/ że zbythnie drogo żołnierzewi zácenił koniá/ powiedáiąc/ iż ſzkápá nierzkącz práwi zá ták wielkie pieniądze/ ále zá kopę nie ſtoi GórnDworz Q4.

»[ile] pieniędzy wychodzi [na co a. na kogo]« (3): ná wſzeláki zbytek ſrodze wiele pieniędzy wychodźi [immanes pecuniae impenduntur]. ModrzBaz 12v, 51; ReszHoz 133.

»[za co] pieniądze brać« [szyk zmienny] (3): Zydowie thylko Báránká offiárowáli/ á zá tho zadnych pieniędzy niebráli KrowObr 183, 183; KlonWor 32.

»nie być przy pieniądzach« (1): Prawdziwie żemci teraz nie ieſt przy pieniądzách, Com ich troche [!] miał, wſzyſtkie vdałem precz w tych dniách. CiekPotr 44.

»być (a. zostać) winny (a. winien) pieniądze (a. summę pieniędzy)« (4): LibLeg 11/133; Pecuniam alicui debere, Być winien pieniądze. Mącz 78c; ZapKościer 1597/85v; KochAp 11.

»dać pieniędzy na zastawę« (1): Deponentalier, Dać komu pieniędzy na záſtawę. Mącz 133b.

»pieniądze na lichwę (a. w lichwę) da(wa)ć; pieniądze w lichwę wzięte; suma pieniędzy na lichwę dana« = fonerare usura pecuniae PolAnt [szyk zmienny] (5;1;1): LubPs D2v; RejZwierz 123v; BibRadz Deut 23/19; Mącz 486c; KTo będźie w twoim mieſzkániu przebywał? [...] człowiek niewinny [...] Który [...] Pieniędzy w lichwę nikomu niedawa [qui pecuniam suam non dedit ad usuram Vulg Ps 14/5] KochPs 19 [przekład tego samego tekstu LubPs, RejZwierz]; Daymy ty pieniądze ná lichwę/ ábyſmy z nich pożytek mieli. SkarŻyw 101; Calep 163a.

»pieniądze w płat dawać« (1): Oblicżże ſobie coć wełná z nabiáłem vcżyni ieſli ie przez rok przechowaſz. A ták nie trzebáć pieniędzy w płat dáwáć/ śiłnać tu lichwá á pobożna domá vroſcie/ ieſli będzieſz miał piecżą o ſobie. RejZwierc 108v.

»da(wa)ć, oddać pieniądze do rąk (a. ręku)« [szyk zmienny] (2:1): WujNT 412; SarnStat 347; Właśnie iákobyś mu dał miecz żeby ſię zábił. Niemáſz żadney roznice: człowieku młodemu Dáć pieniądze do ręku, ktory zá roſpuſtą Idzie CiekPotr 9.

»dzierżeć, mieć [co] w pieniądzach« [szyk zmienny] (3:1): ZapWar 1550 nr 2666; Ktorzy by ſtároſtowie niechćieli exekwowáć tego co ná ich vrząd należy/ álbo omięſzkawáli: tacy ieſli w pieniądzách dźierżą ſtároſtwo/ tedy winy ſtem grzywien máią być karáni UstPraw A3, Ev, E2.

»grać (a. pograć) o pieniądze, za pieniądze; granie (a. gry) (w karty) o pieniądze« = laudare pro pecuniis JanStat [szyk zmienny] (5:1;3): Iesliby theſſz ktori thowarziſſz ieden s drugim o pieniądze grał ilie krocz wthem doświacżon bendzie, przewiny Starſſim do Cechu sſeścz groſſy. ListRzeź w. 39; FalZioł V 66; UstPraw B3v; Gránia o pieniądze v nich [u Turków] niemáſz/ ktoreby tákie náleźiono/ karzą ie vſtáwioną winą. BielKron 259v; GórnDworz M4; RejZwierc 25v; LatHar 118; SarnStat 707 [2 r.].

»pieniądzmi handlować, kupczyć« (5:1): miałeś tedy pieniądze moie poruczyć tym co pieniądzmi hándluią [numulariis] WujNT Matth 25/27, s. 86 marg, Mar 11/15, s. 272 marg, Ioann 2/15; Bo tu maſz Sżyprze rozmáite głowy/ Iedni pieniądzmi kupcżą/ drudzy ſłowy KlonFlis H2; [ŚmiglLichwa 60].

»iść w wielkie pieniądze« = osiągać wysoką cenę (1): Od Grobléy ná wyſokość łokći ſześći [...] możeſz beśpiecznie dáć od ſztuki po 12 złotych. A ieſlibyś téż rzékł/ Czemu teraz ty ſztuki idą w wielkié pieniądze: Tedy ták wiédz/ że ták być muśi. Strum E.

»pieniędzmi karać, karany; na pieniądzoch być karan« = pecunia vindicare Modrz (1:1;1): A ieſliby ſye łacwi ku karániu okázował/ vpokorzáiąc ſye y vniżáiąc/ tedy łáſkáwſzym karánim tho ieſt na pieniądzoch álbo ſyedzenim ma być karan. GroicPorz k; ModrzBaz 78v; CzechEp 42.

»kupować (a. kupić, a. odkupić, a. wykupić, a. nabyć itp.) za pieniądze, pieniądzmi, z pieniędzy, za sumę pieniędzy, o pieniądze; kupiony (a. o(d)kupiony, a. kupny, a. nabywany itp.) za pieniądze, pieniędzmi; dokupowanie pieniędzmi« = pretio (precio) emere Vulg, PolAnt, Modrz; pecuniis comparare PolAnt, Vulg; aere emere Miech; emere, existimare (ab) pecunia Vulg; emere (in, ab) argento, emptus (acquisitus) argento PolAnt; redimere, rependere auro, mercari (minori precio), tantidem emptus Mącz; pecuniis (numis) redimere, comparare, pretio emptus Modrz [szyk zmienny] (32:19:8:2:1;15:3;1): ZapWar 1532 nr 2435, 1548 nr 2668; MiechGlab 18; LibLeg 10/122v, 11/154v; Iednak na to koſzt rowny Kupiſz za pieniądz drobny Iſcie za zyſk pobożny Quaterecżka. LudWieś B5; pyenyedzym [!] kthore wzyal za ſrebro tho kupili ſſobye koſchulye y Zupiczą oſtathek ſtrawyl LibMal 1549/149v, 1547/125, 1550/156, 158, 1552/170, 171v [2 r.] (9); inſzé odpuſty niemogą być/ iedno ty ktoré nám pán Chriſtus zasłużył/ a niebywaią za pięniądze kupowany MurzHist C2; Nye wiedzyał then cżłowyek iż náuki nye może kupić żadnemi pyenyądzmi GliczKsiąż M3v, M4, M6; Nikakiey ták niebędzie iáko chceſz/ ále kupię to zá pieniądze od ćiebie Leop 2.Reg 24/24, Deut 2/6, Ier 32/44; BibRadz Gen 17/12, 13, 23, 27, Deut 2/6, Ier 32/44; Kſiążę Cżeſkie poiman/ ále potym pieniądzmi odkupion BielKron 300v, 41v [2 r.], 128, 142, 157v, 166 (10); Repensum auro caput, Głowá pieniędzmi odkupiona. Mącz 289b, 148c, 206a [2 r.], 217b, c, 329b (10); RejPos 23, 287v; BielSat B4v; RejZwierc 243v; BielSpr 58, 70v; BudBib Gen 17/23, 27; CzechRozm 132; Ale tego trzebá pilnie pátrzyć/ áby kto kupiwſzy zá pieniądze tytuły/ [...] niełápał/ ábo tego/ ábo ktorego inſze^go doſtoieńſtwa. ModrzBaz 132, 34v, 79 [2 r.], 79v, 139v; SkarŻyw 80; KochTr 9; StryjKron 161; ZapKościer 1585/59, 1586/64v; GostGosp 100, 148; WujNT Act 7/16, 8/20, s. 425, 430; SarnStat 435 [2 r.], 893, 966, 1269, 1274; CiekPotr 14.

»pieniądze liczyć (a. obliczyć), porachnować« [szyk zmienny] (13:1): BierEz I2v; LibMal 1543/72, 1544/79, 1551/159; RejKup e5v; Numerare pecuniam, Pieniądze liczić. Mącz 253c; BielSat C2v; opatrzny Piotr Pek Creditor, y Blazey Fafrink debitor porachnowaly te pieniędzy ktorich Blazey Fafrink od tego Piotra Peka, [...] na Renty wziął ZapKościer 1595/88; MWilkHist C3, C3v; WyprPl B4v; A NAprzód po odebrániu tych prowentów/ pan Podſkárbi z Deputaty pieniędzy obliczyć ma ná pułroká cáłé żołniérzóm SarnStat 363, 363; KlonWor 29.

»pieniędzy przy sobie nie mieć« (1): Pecuniam inpraesens non habere, A pieniędzy przy ſobie álbo ná ten czás nie miał. Mącz 167a.

»za pieniądze najmować (a. nająć, a. najmać), przyjąć (a. naprzyjmować), najęty« = mercede conducere PolAnt; pecunia conductus Modrz [szyk zmienny] (9:4:4): BibRadz 2.Reg 7/6; BielKron 230, 406v; Mącz 206a; BielSpr 10v; WujJud 201v; WujJudConf 201v; BudBib 1.Mach 15/3, 2.Par 25/6; Dwoiákim ſpoſobem v nas bywa woyná: ieden/ gdy ſamá śláchtá poſpolitym ruſzeniem ná woynę iedźie: drugi/ gdy żołnierze zá pieniądze náięći woynę ſłużą. ModrzBaz 119, 119v; Xiążę Ruſkie [...] náiął Połowcow zá pieniądze ná pomoc StryjKron 190, 737; Calep 486a, 611a; SarnStat 670; GrabPospR N4v.

»pieniądze obracać [na kogo]« (1): Inſze pieniądze od trzech Złotych obrácáią częſć ná Piſárzá/ częſć do wyſzſzego Práwá GroicPorz bb3v.

»pieniądze odliczyć (a. odliczać)« (5): BierEz A4v; BielŻyw 99; Mensa etiam quadra dicitur, Tálierz y ráchowniczy ſtół na którym ráchuyą y pieniądze odliczáyą. Mącz 216d; Phil I3; ZbylPrzyg B4v.

»pieniądze (za lichwę) odmieniać« [szyk zmienny] (5): OpecŻyw 73; BibRadz II 17a marg; Goski *4v; Aerarium publicum, Mieiſca gdzie odmieniayą pieniądze/ Myncá. Mącz 5a; Y ználazł w kośćiele te co przedawáli woły y owce y gołębie; y te co pieniądze odmieniáli [numularios] śiedzące. WujNT Ioann 2/14.

»odważyć pieniądze« (1): Tedy Abráhám vſłuchał Efroná/ y odważił mu pieniądze [appendit ... argentum] według ſzácunku iego BibRadz Gen 23/16.

»ogolić [kogo] z pieniędzy« (1): Attondere aliquem auro, Ogolić kogo z pieniędzi. Mącz 458b.

»pieniądzmi okupić [kogo]« = przekupić (1): Stárzeye ſie drugi przez żony właſney/ á przedſię miłoſnicę będzye myał. Vmrzeli mu thá/ drugą ſobye námowi/ á pyenyądzmi y obyetnicámi okupi. GliczKsiąż P.

»pieniędzmi, pieniądze, z pieniędzy płacić (a. zapłacić, a. popłacić, a. opłacać, a. dopłacić); pieniędzmi płacony; (do)płacenie pieniędzmi; płaca (a. zapłata) pieniędzy; w pieniądzach opłata« = luere aere, pecunia a. mercede redimere Modrz; pecunias luere a. solvere JanStat [szyk zmienny] (20:17:5;2;2;2;1): Item thakowy zachoycza ma szya zawodzycz do Czwarthego zachoycze a od czwarthego ma thaky Thowar pyenyadzmy placzycz MetrKor 34/135, 57/119v, 59/75v, 280v; ZapWar 1524 nr 2297; LibLeg 11/108; RejKup m3v; LibMal 1551/164, 1552/167v, 171v, 1554/192; Diar 96; GroicPorz cc4; UstPraw D2v; BielKron 201v; Mącz 136b, 486c; Prot A3v; Strum F4; ModrzBaz 27v, 31, 80 [2 r.], 139v; ZapKościer 1581/6, 1582/26; GórnRozm C4v; Item/ wſzyſcy Kupcy y obywátele króleſtwá Polſkiégo/ [...] od nieiákiégo płácenia pieniędzy/ które Lobegeld zową [...] niech będą ná wieki wolni SarnStat 1122, 235, 302, 350, 351, 355 (20); CiekPotr 35; Ale rolnik opátrzny lichwiarz ſpráwiedliwy: [...] Sieie/ plewie/ ogania/ pieniądzmi opłaca. KlonWor 77.

»pieniądze położyć, kłaść (a. składać); kładzienie, położenie pieniędzy; pieniądze się położą« = pretium repraesentare Mącz [szyk zmienny] (19:7;3:1;1): ZapWar 1548 nr 2667; GroicPorz oo2v; Piſarz z Komorniki może ſądzić o zaſtáwy/ y pieniądze może ſkázáć w Káncelláryą zyemſką położyć UstPraw H, B2v, E3; Cadit solutio ad Calendas Martias, Czás zapłáty/ álbo kłádzienia pieniędzy/ ydzie na pirwſzy dzień Márcowy. Mącz 29a, 42a, 126b, 413d, 431b [2 r.]; ZapKościer 1579/3, 1582/8v, 35, 1584/47v, 1585/59 (14); w onym wykupnie niech náznáczą dźierżenié wedle práwá ſtronie/ która pieniądze kłádźie [parti, pecunias reponenti JanStat 494]. SarnStat 746, 746, 919 [2 r.], 954, 972.

»pieniędzy potrzebować, potrzebujący, potrzebny; (siła a. niemało a. wielkich) pieniędzy (po)trzeba« [szyk zmienny] (5:1:1;8): LibMal 1547/129; Mącz 279c; Prot C4; śiłáby Pánie pieniędzy potrzeba/ á myſmy vbodzy SkarŻyw 384, 99, 462; ZapKościer 1585/57v; GórnRozm H4v; Phil F2, I3; OrzJan 58; SarnStat 974; widźiſz iż bliźni twoy potrzebuie chlebá/ ſukniey/ pieniędzy/ rády y pomocy twoiey: day mu SkarKaz 279a; VotSzl D4; KlonFlis D4.

»pożyczyć (a. pożyczać, a. życzać itp.) pieniędzy; pożyczyć (a. pożyczać, a. rozpożyczać) pieniądze; pożyczanie (a. pożyczenie) pieniędzy; pożyczane pieniądze; pieniędzy pożyczający« = (mutui) argenti credere, a. dare, a. quaerere, a. rogare, (mutuas) pecunias credere a. sumere, mutuatitia pecunia, nomina facere, fenare Mącz; mutua nomina sumere Modrz; pecunias mutuari, mutuantes JanStat [szyk zmienny] (44;4;4;5;2): LibLeg 10/120v, 155; LibMal 1544/92, 1547/132; UstPraw I2v, I4 [2 r.]; Copiam facere argenti. Pożiczić pieniędzy. Mącz 64c, 67d [3 r.], 77d, 86b, 133b [2 r.] (16); GórnDworz Q8; BielSat C4; RejZwierc 100v, 143; ModrzBaz 124v; ZapKościer 1589/87; y mieyſce iedno/ ktore Montem pietatis názwáli wynáleźli/ ná ktorym wedla roſkazánia Páná Chryſtuſowego potrzebującym ludźiom pieniędzy dármo bez wſzelákiey lichwy pożycżáią. ReszHoz 128; BielRozm 22; zákázuiemy: áby żydowie ná liſty y zapiſy pieniędzy nie pożyczáli [ne ... pecunias mutuent JanStat 1125] SarnStat 260, 256, 259 [2 r.], 260, 276 [2 r.], 406 (24); VotSzl E2; CiekPotr 58; CzahTr L4; KlonWor *3.

»pieniądze prze(i)grać; pieniądze przegrane; przegranie pieniędzy« = amittere pecunias JanStat [szyk zmienny] (5;1;1): á przeto takiemu nalepiey ieſt oddalać ſie od gri/ aby tak pienędzy y zdrowia z nimi nie przegrał FalZioł V 66; LibMal 1545/95v, 1548/141; GórnDworz T3, T5; Dopiéro chcę piſáć żárty/ Przegrawſzy pieniądze w kárty KochFr 12; SarnStat 706.

»za pieniądze, pieniądzmi przenająć (a. przenajmować)« = przekupić [szyk 2:1] (2:1): Zyzánes zá pieniądze dał ſie przećiw ſpráwiedliwośći przenáiąć BielKron 114; BielSpr 72v; Toż też Zydowie zeználi [...] Choć ie Kśięża przenaymáli/ pieniądzmi [...] by tego nie powiádáli/ Alleluia. ArtKanc F3.

»przynosić, przynoszący pieniądze« (1:1): Stipem confert haec res, Przinośi tá rzecz pieniądze. Mącz 416c, 236c.

»ku (wielkim) pieniądzom przyść, przychodzić« [szyk zmienny] (2:1): BielKron 149v; GórnDworz Rv; ku wielkim pieniądzom/ y naprácowitſzy kupiec/ nie záwżdy z trzaſkiem przychodźi. LatHar [249].

»puścić [co komu] za pieniądze« (2): Niechayby mi ią [jaskinię] puśćił zá ſłuſzne pieniądze [In pleno argento det] w dźiedźicthwo grobu miedzy wámi. BibRadz Gen 23/9; Mącz 87a.

»pieniędzmi robić« = occupare pecuniam Cn (1): Bo chcę ábyś mię do Hieruzálem záwioſł/ y tam mię przedaſz ktoremu Chrześćiáninowi/ y tymi pieniędzmi robić y zyſkowáć będzieſz. SkarŻyw 98; [kto niechce pieniądzmi robić/ zyſku z pieniędzy mieć nie może. ŚmiglLichwa 29, 29 [2 r.], 60].

»pieniądze rozrzucać« (1): Stipem spargere, Pieniądze rozrzucáć/ hoynym/ rozruſznym być. Mącz 416c.

»pieniądzmi składać się [na co]; składane pieniądze; składanie w pieniądzach« [szyk zmienny] (2;1;1): Wśi téż wſzytkié té któré podwodę ſtárodawną winné/ máią ſie teraz pieniądzmi ná podwodę ſkłádáć SarnStat 972, 972 [2 r.], 1055.

»za pieniądze sprawi(a)ć, sprawiony; z pieniędzy sprawić« [szyk zmienny] (3:1;1): LibMal 1552/167v; Mącz 280b, 418a; Srebro twoie z tobą niech będzie na zátrácenie/ żeś chćiał dar Boży ſpráwić zá pieniądze [per pecunias possideri]. BudNT Act 8/19[20]; GrabPospR N4.

»za pieniądze (s)przeda(wa)ć (się), przedawan(y); przedać za [ile] pieniędzy; po jednych pieniądzach przedany« = pro pecunia vendere a. alienare JanStat [szyk zmienny] (23:1;5;1): LibMal 1547/131; KrowObr 11, 38, 79v, 86; á ieſlić ſie przeda zá pieniądze twoy brát [Si ... vendiderit se tibi frater tuus Vulg Lev 25/39]/ nie rob nim iáko niewolnikiem BielKron 36, 75v, 108v, 201v, 280, 375; KwiatKsiąż I4v; RejAp 44v; HistRzym 73v; RejPos 23; BielSpr 54; WujJud 91v, 230; WujJudConf 180v; ZapKościer 1587/71v, 1588/84; cżego ma Vrzędnik doyźrzeć/ áby po iednych pieniądzách przedáne były [masło i sery] GostGosp 118; KIedy kto Imięnié y dźiedźictwo ſwé/ zá pieniądze álbo zá inné rzeczy/ álbo zá imienié drugiémuby przedał/ [...] tákowé przedánié ma przed vrzędem vczynić SarnStat 1166, 387, 671, 692; CiekPotr 81; KlonWor 31, 66 [2 r.].

»stać za [ile] pieniędzy« (1): AByś ſtánął ná przećiwko N. [...] Ktory ćię pozywa o to: iżeś ty iemu wźiął gwałtownie wołu/ który ſtał zá trzy grzywny pieniędzy [valoris trium marcarum pecuniae JanStat 537] SarnStat 1246.

»pieniądze (s)tracić (a. utracić, a. utracać), strawić; pieniędzy stracenie (a. strata); pieniądze się tracą« = pecunias perdere Modrz, JanStat; absumere a. coficere argentum, devorare a. profundere pecunias Mącz; perdere argentum PolAnt; pecunias amittere JanStat [szyk zmienny] (35:3;2;1): BierEz A4, S3v; OpecŻyw 84v; RejRozpr G4v; RejKup Gv, l8v; LibMal 1554/184v; GroicPorz h3v; Zyd krześćiánowi pożyczyć pieniędzy nie ma ná żaden zapis pod ſtráceniem pieniędzy. UstPraw I4, E3, H; Mącz 114d, 140a, 432d, 513a; GórnDworz R7v; HistRzym 58, 88v; RejZwierc 245; BudBib Eccli 29/13; Igry wſzelákie/ ktoremi pieniądze ábo śię márnie trácą [quibus pecuniae vel perduntur inaniter]/ ábo nieſpráwiedliwie bywáią nábywáne/ máią być z Rzecżypoſpolitey wygłádzone ModrzBaz 36, 79v; SkarŻyw 470; WerGośc 225, 227; PaprUp F3; Phil H2; Bogaczem tu zowie [...] tego który vfa w máiętnośćiách ſwoich: ktoryby rychley odſtąpił wiáry y powinnośći ſwey ku Bogu/ niżliby miał pieniądze vtráćić. WujNT 164; SarnStat 83 [3 r.], 84, 261, 336, 625 (10); PowodPr 57; KlonWor **2.

»pieniędzmi szafować; szafunek (a. szafowanie, a. szafarstwo) pieniędzy; pieniądze (wy)szafowane« = effusum aes Vulg [szyk zmienny] (5;4;3): Leop Ez 16/36; ReszHoz 133; GostGosp 48; GrabowSet H3v; IZ pilnie czynił pilność w tym/ áby pieniądze Królewſkié próznie/ niewiernie/ y vtrátnie/ nie były ſzáfowáné [ne pecuniae ... dispensarentur JanStat 309]. SarnStat 411, 334, 336, 355, 365 [2 r.], 443 (8); [on temi pieniądzmi ſzáfował iáko chćiał. BolHist D3].

»pieniądze (u)kraść (a. kradać); pieniądze (u)kradzione« [szyk zmienny] (42;5): A the pyenyadze wſſithkie kradzione na ygrą obraczall. LibMal 1547/129, 1544/79, 81v, 83v, 84, 95v (43); RejPos 302v; BielSjem 10; GórnRozm 56; teraz złodźieie opiſzę łakome/ Ktorzy krádną pieniądze y rzecży ruchome. KlonWor 32, 50.

»pieniądze włożyć [na co]« (1): yakom yą thy pyenyądzie ktorem wziąl oth kopithkow wlozil na pospolithą rzecz tho iesth naposag sliachathney rozey davydowskiey ZapWar 1532 nr 2435.

»pieniądze wrócić (a. wracać), oddać (a. oddawać); pieniądze (przy)wrocone; wrocenie (a. wracanie), oddawanie pieniędzy« = dare argentum PolAnt; pecunias recipere, pecuniae repetundae Modrz [szyk zmienny] (23:13;2;2:1): yego Krolyewſka myloſcz raczil roſkazacz. aby, wſzyſzczy słuzebny ku themu czaſzv dlya popyſchv welwowye byly pod szadzanyem do wyeze, y pod wroczenyem pyenyadzy MetrKor 38/286; OpecŻyw 118; OpecŻywSandR 4v; HistJóz C3; BielŻyw 60; LibLeg 11/152; ZapWar 1550 nr 2666; SeklKat Y4; UstPraw D3, E3v; RejFig Aa5v, Ee3; BibRadz Ez 3/7; OrzRozm O2, O2v; Mącz 375c; HistRzym 11, 51v, 58, 121, 121v; RejPos 290v; ModrzBaz 76, 125; SkarŻyw 454 [2 r.], 498; ZapKościer 1584/49, 1585/58, 1588/79, 1589/87, 87v (7); A ten przedawcá ktorego dniá co przeda/ záraz ma dáć ſobie w Regeſtr nápiſáć: á ſkoro łáſzt wyprzeda/ pieniądze oddáć Vrzędnikowi GostGosp 46; Phil E3, F2; SarnStat 1075; CiekPotr 73, 74.

»pieniądze wyda(wa)ć; pieniędzy wyda(wa)nie; pieniądze wydane« = erogare a. expendere, a. impendere, a. tractare pecunias; erogatio pecuniarum; e(x)gurgitare, erogare argentum; proluvies, expensum Mącz [szyk zmienny] (16;3;2): KłosAlg D3v; LibLeg 10/64 [2 r.]; Iż tedy wyelkye to yeſt ſſaleńſtwo poproznicy wydáwáć wten cżás pyenyądze nye mogąc przy tem cżego zyſkáć GliczKsiąż I6v; Mącz 52b, 110d, 200a, 289a [3 r.], 347c (10); Florentinowie walcżąc przećiwko Pizie miáſtu/ wydáli byli pieniądze wſzytki s poſpolitego ſkárbu GórnDworz P3v, Bb3v; MycPrz II C; Pieniądze ná iáłmużnę wydáne od Páná Bogá wrocone ſą. SkarŻyw 498 marg; ZapKościer 1581/21; StryjKron 682; CiekPotr 33.

»[na kim] pieniądze wygra(wa)ć« [szyk zmienny] (2): z Mathiſkyem rzeſnikyem grawal kthori themze fortilem y wyenthſſem wigrawal pyenyedzi doſſycz LibMal 1552/169; PudłFr 38.

»pieniądze [na kim, z kogo] wyłudzać (a. wyłudzić, a. łudzić) (a. nawyłudzać pieniędzy)« [szyk zmienny] (10): LibMal 1547/128; KrowObr 124v; Exprimere nummulos in aliquo blandiloquentiis, Wyłudzić ná kiem pieniądze łagodnim mówieniem. Mącz 25d; SienLek 95; BielSat B4; SkarŻyw 576; BielRozm 5, 13 [2 r.]; Więc on niezbędny oſzuſt [...] plećie/ bredźi/ mata: y ná on kośćiołek Náwyłudza powałek/ pieniędzy/ gomołek. KlonWor 47.

»wziąć pieniędzy w płat« (1): Versura dissolvere, Długi popłáćić/ wziąwſzy v kogo pieniędzi w płát Mącz 486c.

»pieniądz zarobić« (1): a ieſtli iuż ktory pieniądz zarobila albo miala/ natychmiaſt powſtáwſſy chleba kupila OpecŻyw 29v.

»zastawiać [co] w pieniądze, w pieniądzach« = in pecuniis obligare JanStat [szyk zmienny] (2:1): obiecuiemy iż nie będźiem záſtáwiáć w pieniądze zamków y źiem piérwſzych/ w których Stároſtwá ſą. SarnStat 83, 910, 1054.

»pieniądze zbierać (a. zebrać itp.) (pieniędzy nazbierać), zgromadzić; pieniądze zebrane, zbierają się; pieniędzy zbieranie« = corrogare nummos Mącz, Cn; pecunias colligere a. construere, cogere stipem, opes struere, coacervare Mącz; congregare pecunias a. argentum, conflare argentum PolAnt; pecunias conquirere Modrz; quaerere opes Calag; cogere a. conficere, a. redigere pecuniam Cn [szyk zmienny] (33:1;2:1;1): Będę w owce bárzo bogát. Potym z nich wełnę poprzedam/ Pieniędzy wiele názbieram. BierEz Q3; przedawał ią [oliwę] według ſwey woli, áż pieniedzi doſić zgromadził BielŻyw 2; GliczKsiąż Mv, M2; KrowObr 38; RejWiz 69v; BibRadz 2.Reg 22/9, 2.Par 24/11; BielKron 24v, 200, 239, 249, 391v; Pecunia vectigalis, Pieniądze z dochodów zebráne/ celne pieniądze. Mącz 477a, 16d, 253b, 357d, 416c, 422c (10); GórnDworz P3v, R8v; HistRzym 27v, 120v; RejZwierc 114; BudBib 1.Mach 3/31; Ociec pieniądze zbiera á on [Stachnik] záś kiepkuie. PaprPan Yv; Bo to ieſt ſproſna rzecż/ áby ći/ ktorzi blizny y rány podięli/ [...] niemieli godney męſtwá ſwego y cnoty ſwey zapłáty odnieść: á pochlebcy/ lichwiarze/ y ktorzi pieniądze zbieráć vmieią/ wſzelákich pożytkow vżywáć mieli. ModrzBaz 118v; Calag 225b; KochPieś 42; GostGosp 50, 118, 152; WujNT 479; WysKaz 6.

»złupić [kogo] z pieniędzy« [szyk zmienny] (2): A on więźień doſtawſzy liſtow wymatánych Y przycżynnych od Pánow/ y ſukien łatánych: Cżáſem vkrádnie/ cżáſem buły ſobie kupi: Cżáſem drugiego z liſtow y z pieniędzy złupi. KlonWor 53, 10.

»jednymi pieniędzmi [= jednym kosztem] [co] zrobić« (1): A tak kiedy Staw buduieſz/ wſzyſtkich rzeczy tych pilnuy iákómći tu náznáczył: á iednymi to pieniądzmi zrobiſz kiedy będźieſz pilnował. Strum F.

»pieniędzy nie żałować, nie litować [w tym: na co (2)]« [szyk zmienny] (4:1): LudWieś B5; iedno pieniędzy nie żáłuy/ ná lekárſtwá/ będzieſz pewnie zdrow GórnDworz R7v, Ii7v; SkarŻyw [237]; MWilkHist C.

»chciwy, łakomy na pieniądze; pieniędzy, do pieniędzy chciwość; pieniędzy łakomy« [szyk 5:4] (3:3;1:1;1): BielKron 324; Flagrat et ardet cupiditate pecuniae, Lákomy ná pieniądze. Mącz 72d; SkarŻyw 88, [237]; Bo byſmy byli wſzyſcy ná pieniądze chćiwi KochMarsz 154, 154; KochWr 33; Ták chćiwość zbytnia pieniędzy przeklętych, Vymuie ludziom ſpraw y myśli świętych. KlonKr Dv; KlonWor 29.

»dobre [= godziwe] pieniądze« (1): multinummi equi, godne dobrych pieniędzy Mącz 236c.

»drogie pieniądze« (1): KVpićby ćię mądrośći zá drogié pieniądze KochTr 9.

»droższy niż wszystkie pieniądze« (1): zał [lege: zali] nie podobniey wźiąć temu żywot/ ktory żywot wźiął drugiemu/ rżecż dáleko drozſza niż wſzyſtkie pieniądze? GórnRozm E3v.

»dwoje, troje pieniądze« = podwójna, potrójna cena (2:1): Bo iuż za wielką pilnoſcią ludzie zboż pytaią Iuż y za troie pieniądze gdzie mogą chwytaią RejJóz L6; Strum F4; Przedałeś zá dwoie Pieniądze/ podłe rzecży y towáry ſwoie. KlonWor 66.

»gotowe pieniądze« = gotówka; praesens argentum, aeris numeratio Mącz; praesens pecunia Modrz; aurum praesentarium Cn [szyk 33:10] (43): ZapWar 1523 nr 2226, 1527 nr 2383 [2 r.]; MetrKor 57/119, 59/280v, Ieſt pytanie wiele koſztowały ty perły w gotowych pieniądzach. KłosAlg G4, G3v [2 r.], G4 [3 r.]; LibLeg 10/124; A ieſli by gotowych pieniędzy nie miał/ tedy pierwſzy ſtopień ku płaceniu ieſt/ ruchoma máiętnoſć GroicPorz cc4v, cc4, cc4v, ee3v, gg3, q4v; UstPraw B3v, D2v; Praecium rei emptae repraesentare. Gotowe pieniądze położyć. Mącz 431b, 253c, 431a, b [2 r.]; BielSat D4; ModrzBaz 137v; ZapKościer 1583/39v; BielRozm 30; PaprUp F3; SarnStat 302, 374, 375, 435, 514 (9); VotSzl E2v; CiekPotr 81; SkarKazSej 670b; KlonFlis H2 marg.

»iste pieniądze« = suma główna, bez procentów (2): obwiezviemy się [...] zaplaczicz tyle skody ylie ysthych pienyedzi pod thym ze zakladem ZapWar 1549 nr 2657; OpecŻyw 118.

[»kwartalne [= zbierane co kwartał] pieniądze«: Jako quartalne pieniądze dawane opatrzone, a iako nimi płacono być ma. OrdunekGórn 30.]

[»pieniądze leżące [= nie przynoszące zysku]« [szyk zmienny]: Pecunia ociosa Geld das nicht angelegt wird Leżące pieniądze ArtNom N2; Iż tedy wiele ſię ich znáyduie ktorzy máią pieniądze leżące/ ktoremi nic nie zárabiáią ŚmiglLichwa 29.]

»małe, mniejsze, niewielkie pieniądze« = tanio; mały zysk, niewielkim kosztem lub niewiele czegoś (11:1:1): GliczKsiąż M5v; Modica pecunia, nie wielkie pieniądze. Máła ſummá. Mącz 228a, 272a, 285a; GórnDworz M4. Cf »za małe, mniejsze pieniądze«.

[»pieniądze mnożne«: [Raguel] dał iemu [Tobiaszowi] Sarę y połowicę wſſytkiego zboża ſwego w ſłudzech/ w dziewkach/ w bydle/ w wielbłądoch y w krowach/ y pięniądzách mnożnych/ y zdrowego á weſelącego ſię puſcił go od ſiebie Tobias Dv.]

»ostatek pieniędzy; ostatnie pieniądze« = ostatnia rata; residua pecunia JanStat (8;4): LibLeg 11/108; LibMal 1550/156; ZapKościer 1580/7v, 1582/8v, 28v, 35 [2 r.], 1584/45, 51; á oſtátek pieniędzy ná pewnych Rocech obiecał ná látá pewné zápłáćić SarnStat 689, 363, 689.

»pewne pieniądze« = pecunia certa JanStat (3): Mącz 87a; RejZwierc 59v; Włódarz Bártkowi tę łąkę zá pewné pieniądze iemu ku pokoſzeniu przedał SarnStat 671.

»pierwsze, wtore pieniądze« = pierwsza, druga rata (9:1): Gdze na tho Pan Swechowſky na ten kuṕ dal pyerwſzych pyenyędzi. sto m. lyczby pruſky: a wtore pyenądze ma dacz Pan Swechowſky 50 m. ot ty prziſli wyelky noczy za Rok ZapKościer 1584/43v; Pán waltyn Goſztomſky babka: Dal bratu swemu Ianuſzyewy pyerwſzych pyenyędzi 50 m ktorę dal na ryntę Pánu Dreuſzyęwy boruczſkyemu ZapKościer 1585/57v, 1582/8v, 31, 1584/43v, 51, 1585/57v [2 r.] (10).

»pospolite, spolne pieniądze« = pieniądze publiczne; pecuniae publicae Modrz, JanStat [szyk 7:5] (11:1): Vſtáwiliſmy iż pieniądze poſpolite do ſkárbu dáne/ tákie wedle náſzey á rad náſzych woley/ ná obronę máią być ſzáfowáne UstPraw E3v, E3; Mącz 329b; ModrzBaz 42v; SarnStat 334, 363, 411, 943, 1075 [2 r.]; SkarKaz 457b; Miltiades Atheńſki [...] Iednák ſię ná oſtátek ná ſławie vráźił. Iákby ſobie przywłaſzcżał/ dano mu tę winę/ Poſpolite pieniądze: y prze tę przycżynę wſadzon od Atheńcżykow KlonWor 17.

»słuszne pieniądze« = odpowiednia cena [szyk 4:1] (5): BibRadz Gen 23/9; Bo ći y przedawáiącym y kupuiącym ſzkody cżynią/ ći niedopuſzcżáią vbogim ludźiom/ áby rzecży ku żywnośći potrzebne/ zá słuſzne pieniądze [iusto precio] kupowáli ModrzBaz 34v; SkarŻyw 451; SarnStat 387, 432.

»([jaka]) suma, liczba pieniędzy« = summa pecuniae Mącz, JanStat; vis pecuniae Modrz [szyk 60:4] (63:1): BielŻyw 25; pan nasz prze prziczinę pana twego wyelka sum^me pyeniedzi wilozicz raczil na livdzy słuzebne walczacz spanem twoym LibLeg 10/155; LibMal 1552/171v; Diar 96; UstPraw F4v; BielKron 257v, 258v, 391v; Mącz 148c, 170b, 206a, 363b [2 r.], 431c, 477c; GórnDworz Rv, R8v; HistRzym 73v; RejPos 302v; Lecż waśni ſwoiey vcżynić doſyć/ áza nie milſza złemu cżłowiekowi/ niżli wielką ſummę pieniędzy ſtráćić? ModrzBaz 79v, 80, 94; SkarŻyw 102, 573; ZapKościer 1582/27v, 1584/43v, 52, 1586/63, 66v (16); ReszList 171; GórnRozm G4v; ActReg 104; Calep 163a; GostGosp 142; Phil I3; TEnże był winien pewną ſummę pieniędzy X. KochAp 11; WujNT Act 7/16; WYDERKOF recognitionem zową, á po Grecku Emphiteoſim: gdy kto pewną pieniędzy liczbę dochodu vroczyſtégo kupuie zá pewną ſummę SarnStat 1269, 145, 261, 374, 431, 440 (13); SkarKaz 382a; VotSzl D2v, D3; [[polecona mu była] ſkrzynká do ktorey wielkie ſummy pieniędzy ludźie dawáli. BolHist D3].

»wielkie, niemałe, spore pieniądze; wielka gromada pieniędzy« [szyk 31:7] (32:3:2;1): LibLeg 10/64; RejKup l6; KromRozm I E; Ale náuká nie yeſt tákowa kupya áby nye byłá godná wyelkich pyenyędzy. GliczKsiąż M5v; KrowObr 38; Vrodzay zboża wielki/ ryb rozmáitych/ winá thák ma [Pannonia] wiele iż do Cżech/ do Moráwy/ do Sląſká/ do Báwor doſtátek dawa/ ſzcżego nie máłe pieniądze bierze. BielKron 289v, 24v, 239, 251v, 456; KochSat A3v; Mącz 205c, 236c, 253b, 338a, 369b, 499b; GórnDworz M4, P3v, Q8, Rv; BielSat B3v; Strum E17; SkarŻyw 460; MWilkHist D2v; Wielkich pieniędzy/ wielka troſká naſzláduie KochPieś 36; BielRozm 12; Bo kędy ſtádá bydłá ſą/ owiec/ y inſzych dobytkow doſtátek/ tám iuż rola rodźi/ żywność wſzyſtká ieſt/ y domowy doſtátek/ y pieniądze ſpore. GostGosp 6, 98; Látwie tho on cżłowiek známienity od Krolá tego bogátego otrzymał/ że go wielkiemi pieniądzmi zápomogł Phil Q3v; OrzJan 58; LatHar 249; WujNT 479, Cccccc3v; WysKaz 43; GrabPospR N4; KlonWor 27, 31.

»wycięgacz, wybieracz pieniędzy« = poborca; exactor pecuniarum JanStat (3:2): PRzerzeczony wyćięgácz pieniędzy rzeczonych/ względem znáku/ który Napiſnym zową/ niech nic nie wyćiąga/ áni bierze. SarnStat 353, 893 [2 r.], 1075 [2 r.].

»za pieniądze zastawiony« (1): iż tego koniá iáwnie y we dnie zá tákowé pieniądze iáko wiele dał miał záſtawionégo [quia equum ... pro tanta quantam dedit pecuniam impignoratum habuit. JanStat 1122] SarnStat 257.

»dary (a. podarki) i pieniądze« [szyk 4:1] (5): HistJóz C4v; możeli to papieſz vtzynić/ was s przyſięgi dla dárow y pięniędzy wypuśćić? KrowObr 132, 132 [2 r.]; ktorzy ná pieniądze/ ná podarki ważą/ nic prawdziwego/ nic ſpráwiedliwego/ nicz vcżćiwego rozeznáć nie mogą Phil L2.

»pieniądze i dochody« (1): Sam święty Antoninus ná tákie y inne iáłmużny/ gdy mu pieniędzy y dochodow Biſkupich nie zſtáło: ſzáty/ boty/ ſpekuły ſwoie/ y nacżynia domowe/ dawał. SkarŻyw 413.

»(nie) pieniądze i (ani) kle(j)noty« (2): RejPos 168; Pſkowiánie wielką ſumą złotá y ſrebrá w pieniędzách/ y w kleinotách v Witołdá ſię dla pokoiu wykupili. StryjKron 557. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»pieniądze albo kwity« (1): áby też Zupnik Bydgoſki Zupnikowi Ruſkiému zá tę ſól po ſpuſczeniu iéy/ nádáléy w czwierć látá pieniądze álbo kwity zá náſzym roſkazániém wydánych pieniędzy oddawał SarnStat 395.

»(i, nie) pieniądze, (i, a(l)bo, ani) majętności (a. imienie); pieniądze z majętnością« [szyk 11:4] (14;1): SeklKat Y4; Mącz 286b; W kośćiele śpiewał/ y o kośćioł ſię pilnie ſtárał/ pieniędzmi y máiętnośćią gárdził/ ku potrzebie tylko iey vżywáiąc. SkarŻyw 328, 62, 90, 131, 141, 227, 324; WerGośc 231; SarnStat 107, 1129; VotSzl B4; CiekPotr 52 [2 r.]; [LuterMalPos II 120]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

[»mammon a pieniądz«: Wſzákoż yednák ten Mammon á Pieniądz/ ktorego ták vżywamy/ yeſt przeklętym ſkárbem/ ktory żadnemu nic nie pomaga LuterMalPos II 120v.]

»nakład i pieniądze« = sumptus et pecunia JanPrzyw [szyk 2:1] (3): Bo też żádnye y nieprzyſtoynieby to było wyſtáć s ſzkoły nic ſie nye náucżywſſy/ á wynidz nye vmyawſſy/ yedno pyenyądze á nakłády y cżás ſtrawiwſſy. GliczKsiąż N2v. Cf »za nakładem i pieniądzmi«.

»pieniądze i perły [= klejnoty]« (1): Káżda Wdowá, po śmierći mężá, bierze ruchomé rzeczy, w pieniądzách y w perłách. SarnStat 639. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»płacenie i pieniądze« (1): nie Spiſzánie/ ále przerzeczeni mieſczánie Sądeczcy/ ći tylko/ którzy mieyſkié práwo máią/ [...] ſól przerzeczoną zá tákim płáceniém y pieniądzmi/ iáko przez Spiſkié miáſtá byłá płácona/ w Zupách náſzych Bocheńſkich kupowáli. SarnStat 966.

»pieniądze a pożytek« (2): Carcerarius quaestus, Pieniądze á pożitek od tych które wypuſzczáyą z ciemnice. Mącz 38a; RejZwierc 66.

»(jako, ani) pieniądze, ((tak też) i, albo, ani) skarb(y)« [szyk 5:3] (8): OpecŻyw 13; LibLeg 10/63; BielKron 236; ociec ma wielki ſkarb y pieniędzy doſyć/ Owaby ná nim mogłá ieſzcże czo wyprośić. HistLan Dv; RejZwierc 226v; SkarŻyw 576; Nádto pilnie ſye wywiádował/ ieſliby gdźie pieniędzy/ álbo ſkárbów iákich nie zákopáłá KochWz 140; SarnStat 296. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»s(t)r(z)ebro (a. sreberko), (i, albo) pieniądze« [szyk 3:1] (4): RejZwierc 171; Náiedźie Szlachćicá zuchwalecz/ wybierże/ wyłupi wſzyſtek dom/ pieniądze/ ſreberko/ owá co było wſzyſtko weźmie GórnRozm G4v; Calep 92b. Cf »za srebro i za pieniądze«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 25 r.]

»pieniądze abo upominki« (1): idź á day dar kápłanowi wedle vſtáwy Moiżeſzowey/ áby tho miáły być pieniądze ábo iákie vpominki. RejPos 214v.

»zapłata i pieniądze« (1): Skąd wielki znák ieſt/ iſz nie dla zápłáty y pieniędzy/ ále dla Chryſtuſa y wiáry iego ćierpiał. SkarŻyw 274.

»złoto, (i, a, to jest) pieniądze« [szyk 9:4] (13): RejKup g3; KrowObr 76; RejWiz 58v, 83v, 97, 104v; Mącz 134c; Idźcie kupuycie bez złotá/ á bierzcie bez pieniędzy. RejAp 44v, 44v; WujJud A3, A4v; SkarŻyw 16; A gdy kto ieſcze ná tym/ co Bóg dał/ przeſtáie/ Twé pieniądze/ y złoto/ ſtoią mu zá iáie. PudłFr 59. [Ponadto w połączeniach szeregowych 24 r.]

»zysk i pieniądze« (1): Ze nie ſłużyli oycu iák ſłuſzſza z miłośći/ Iedno w nádzieię zyſku y márnych pieniędzy. HistLan F3.

»żołd a pieniądze« (1): yzbi tes ten zold a pyeniadze [...] krom zadney odwloky do skarbv naſſe^go odſilal LibLeg 10/69.

»bez pieniędzy« = ubogi (3): KrowObr 23; Ia wolę cżłowieká bez pieniędzy niż pieniądze bez cżłowieká. Phil F4.

»dla pieniędzy« = spodziewając się zysku (22): FalZioł I 86d; Panny lepak bez poſagu wydawać kazał [Ligurgus], aby ſie nie dla pieniedzi, ale z łaſk á dla płodu poymowali. BielŻyw 27, 61; A zabill gy dlia pyenyedzi kthorich ſzią vnyego ſpodzyewall wſchakoſch ych nyetraffil LibMal 1543/77, 76; Nieieſt taka cznota moia Zly człowiecze/ iako twoia. Czo bes wſtydu dla pieniędzy Safowales ią vtey nędzy. RejKup e7; HistAl I8v; MurzHist L4; Czaſem nieſprawiedliwy ſędziá/ dlá pięniędzy abo czé^go inſzégo ſprawiedliwie oſądzi MurzNT 61; GliczKsiąż Q [2 r.]; KrowObr 76, 77, 125v, 167v, 188, 194; BielKron 198v; Argentatus, Zołnierze którzi dla pieniędzi służą. Mącz 15d, 413d; wſzákeś wcżorá w domu twoim żáłobne vcżynił mężoboyſtwo/ boś dla trochy pieniędzy zábił piełgrzyma HistRzym 71; HistLan E3.

»z pieniędzy« = dla korzyści materialnych, dla zysku (5): Powyada ze theſz myeli wolya goſpodinya ſwoyą wthorunyu spyenyedzi zabicz LibMal 1547/128v, 1547/134v; RejWiz 102; GórnDworz R3v, Aa8v.

»prze(z) pieniądze« (7): KrowObr 38v, 185v, 235; Był tho łotr wielki/ Biſkupſtwo był kupił/ przez pieniądze y przez práktyki/ ná Biſkupſtwo był wſzedł. OrzRozm I2v; Srogaſz to ieſt niewola á cięſzkie więzienie/ Kto prze márne pieniądze záprzeda ſumnienie. HistLan E3v; WujJudConf 146; Phil F2.

»za pieniądze« = pro pecunia JanStat (217): Wezwan był Amurates za pieniądze od Trapezonſkiego przeciw Ceſarzowi Conſtantinopolſkiemu. MiechGlab 66; KłosAlg Gv; LibMal 1548/146; RejKup M, o7v; KromRozm III F3v; KrowObr A4v, 26, 36v, 67, 136v, 194; RejWiz 77v; BibRadz II 62a marg; OrzRozm O2; Rzecżeni ſą też Galli od Gállácyey/ iż gdy byli przywiedzyeni do Grecyey zá pieniądze walcżyć/ záłożyli miáſto Gállátę BielKron 122; [papież Grzegorz VII] Ceſárzá Henryká vpominał áby ſie nie dał przez dáry zwodzić/ á kościelnych przełożonych niegodnych zá pieniądze nie vſtáwiał. BielKron 177, 58v, 169, 197, 197v, 201v (21); Conductor, nayemnik który ſie czego podeimuye zá pieniądze. Mącz 96b, 128c, 289a, 403a, 416c; RejAp 39; GórnDworz R6v; RejPos 185v, 234v; RejZwierc 65v, [121]v; BielSpr 51, 53v; WujJudConf 91v; RejPosWstaw [143⁴]v; Y máią z ſobą ná pomoc Arábcżyki zá pieniądze BudBib 1.Mach 5/39; BiałKaz K4v; ModrzBaz 44v, 81; SkarŻyw 107; MWilkHist A4; StryjKron 375, 557, 587, 627, 668, 687, 717; CzechEp 78; NiemObr 153; ReszHoz 121; [Rytwiański do Króla mówił: nigdziej nie pojedziemy] tilko za twoie pieniądze winniſmi iachae [!] kendi bedzie potrzeba. PaprUp F2; ActReg 157; GostGosp 56; SarnStat 129, 389 [2 r.], 954, 971, 973 (11); PowodPr 10; KlonWor 4, 60.

~ W przeciwstawieniach: »darmo (9), darem (3), frymarkiem, z dobrej woli, z łaski, z miłości ... za pieniądze« (16): a yſz by mv polya odgranyczone od Valaſkyey zyemye wroczil, yeſly darem nyemoſze bycz thedy za pyenyandze LibLeg 7/37; SeklWyzn f4v; GliczKsiąż M6v; Kryſztow Szydłowiecki Woiewodá Krákowſki obſyłał Rycerſtwo/ iedny zá pieniądze/ drugie z dobrey woley BielKron 416, 108v, 272v, 405v, 411, 419; RejPos 13; BielSpr 11; ModrzBaz 102v; CzechEp 21; GórnRozm B4; GostGosp 148; ſzáty z cudzoźiemſkich máteryi ſobie y ſwoim zá wielkie pieniądze ſpráwiáią/ ktoreby do vcżćiwego opátrzenia żywotá ſwego/ domá dármo álbo zá máłe pieniądze mieć mogli. GrabPospR N4.

W charakterystycznych połączeniach: za nędzne pieniądze (2); arendować za pieniądze, brać [co], być [komu] ku potrzebie (2), być [komu] k wolej, całować [co], chować [co, kogo] (3), ćwiczyć się [w czym], da(wa)ć (podawać) [co] (5), dodawać [czego] (2), dopuszczać [czego], dopytać się [kogo], dostać [kogo], działać [co], gachować, jechać, mieć [co, kogo] (2), mieć dostatek [czego], mieć [kogo] na pomoc, modlić się, odmieniać [co], osadzić [kogo], otruć, otrzymać [co], podejmować się [czego], posłać [kogo] na pomoc, prorokować, przewieść [co], przychodzić do kontraktu, przyjąć [kogo], przyrzec, przysięgać, puścić wolno [kogo], rozgrzeszać, rozsyłać [co] (2), grzechy rozwięzować, służyć (2), sprawować rzecz, szacować [co], śpiewać, uczynić [co], udzielać godności, ustawiać [kogo], utracić [co], używać [kogo], walczyć (2), wieźć (wozie) [co] (2), wywieść ludzi ku potrzebie, wziąć [co] (2), zdziałać [co], zebrać [zbierać] [kogo] (4), zjednać [co], znaleźć wszytko (2), żądać, żyć; czyniony za pieniądze, dany, otrzyman, przywiedziony, wezwań, w niebo wzięty.

»za pieniądze« = zamiast pieniędzy (1):

»z pieniądzmi« = z posagiem (2): potrzeba áby męſſcżyzná dzyewecżkę poyął/ aby onę náucżył dobrych obycżáyow/ ocyec nyechby wtąſz ſzedł choćby nye s pyenyądzmi. GliczKsiąż Q2.

»za pieniądzmi« (22):

»po pieniądzach« (4): maſz ná Przodku náukę o Pręćiéch/ iákié máią być y po iákich pieniądzách máią być robióné. Strum N4.