Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [MORCZYZNA]

Następne hasło: [MORDA] »

MORD (98) sb m

mórd (2) GórnTroas, OrzJan; mord- (10).

Fleksja

	sg	pl
N	mórd	mordy
G	mordu	mord(o)w
D		mordåm, mord(o)m
A	mórd	mordy
I	mordem	mordy
L		mordach

sg N mórd (11). ◊ G mordu (7). ◊ A mórd (14). ◊ I mordem (3); ~ -em (2), -(e)m (1). ◊ pl N mordy (20). ◊ G mord(o)w (15). ◊ D mordåm (1) OrzRozm, mord(o)m (1) Diar. ◊ A mordy (20). ◊ I mordy (2). ◊ L mordach (4).

Sł stp w innym znaczeniu, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Okrutne pozbawienie kogoś życia (98)

Okrutne pozbawienie kogoś życia; caedes, occidio, trueidatio Calep (98): Ponieważ tu ten. N. przywołány po pierwſze/ po wtore/ po trzećie/ po czwarte mimo Práwo obżáłowány o táki mord/ nieſtánął GroicPorz n2, n2; Tedy on z trzaſkiem wtárgnął do miáſtá/ á vczynił w niem wielki mord [plaga magna]/ pozábiiawſzy wielki poczet Izráelczykow. BibRadz 1.Mach 1/32; oneyże nocy mordy/ ták po miáſtecżkách iáko po wſiáćh wielkie Turcy cżynili/ ták że ſłyſzeć że ſnadź mátki nietore [!] dziátki ſwe przed okrućieńſtwem żywo zákopywáły BielKron 308v, 305, 308v; RejPos 289v; BudBib 1.Mach 1/32, 3/29, 7/22; CzechEp 29 marg, 166; KochMarsz 154; WisznTr 33; O ktokolwiek będźie chćiał mordy niecnotliwé/ Y domowé okróćić náiázdy krwie chćiwé KochPieś 2; iáko v nas we Włoſzech o lekkośći/ o rány/ mordy/ nie pozywa ſię Szláchtá/ bo by to ſromotá byłá/ ále ſię mśći GórnRozm C3, A3, Cv; Caedes ‒ Mord, Zabyczię. Calep 147a, 442b, [721]a, 1091a; GostGospSieb +4; Iáko ſkoro od mordu/ ona pánná vmárłá. GórnTroas 74, 9; OrzJan 42; RybGęśli B2; [Lech Kraka] Wywiodſły [!] w puſczą [...] tám go z świátá zgłádził. Przyiáchał, práwi, iż brát kędyś zbłądził. Mord ſię wyiáẃił. KlonKr A3, C3; PowodPr 68, 70.

mord miedzy kim (4): po śmierći Wrátyſłáwá były wielkie roſterki á mordy miedzy Krześćiány á pogány BielKron 322v; GórnRozm C4v marg, Dv, L.

mord nad kim (5): Iazon záſię czynił mord nad mieſzcżány ſwemi [faciebat caedes]/ żadnemu nie przepuſzcżáiąc BibRadz 2.Mach 5/6, I 408v marg; PaprUp D4; Parricidium ‒ Mord nad rodzicem. Calep 758a, 642b.

mord czyj [= przez kogo dokonywany] [w tym: pron poss (5), ai poss (5)] (10): ktorem iuż [syny] zápráwił krwią nieprzyiaćioł twych ku ſłużbam twem/ przećiwko wſzytkiem mordam Tátárſkim y Wołoſkim OrzRozm R3v; Niechże tedy przeſtáną xięża Papieſcy tymi przykłády mordow ſwych tyrańſkich bronić CzechEp 52, 31 marg, 46 [3 r.], 350; CzechEpPOrz *2; Teraz záśię Kroátią/Dálmátią/ Węgierſką źiemię/ kto Turkóm przyſądźił/ ieno Céſarzá Kárłá Wielkiégo/ z Fráncuſkim Królem Fránćiſzkiem mórd bráterſki? OrzJan 28; PowodPr 25.

mord czyj [= na kim dokonywany] (1): Hániebneſz to Kácerſtwo/ [...] A bez pochyby nie dla cżego inego ie Szátan/ iedno dla bluźnienia prawdy Bożey/ á roſtyrkow y mordow Chrześćijáńſkich ná plác wywiodł. KuczbKat a2.

W połączeniach szeregowych (31): IchM panowie starostowie niepilnie sprawują urzędow swych [...] A gdyby tego strzegli [...] nie byłoby takich mordow, zabijania, najazdow, gwałtow, jako jest Diar 72, 66, 92; DiarDop 106 [2 r.]; Przez thy cżáſy też w Cżechách były wielkie roſtherki/ mordy/ á złodzieyſtwá/ áż przez cżternaśćie lat. BielKron 327v; OrzQuin Zv; GórnDworz Gg6v, Hh, Ll4v; RejZwierc 76, 191; MycPrz II A3; CzechRozm 245; zkąd roſtą nienawiśći/ nieprzyiáźni/ ſwary/ rąk porywánie to do ran/ to do mordow [ad caedes] y do wiela złego? ModrzBaz 138, 94v; CzechEp 44, 350; Swiadcżą Hiſtorye/ iż przez długi cżás/ nieprzyiáźni/ ſwary/ złorzecżeńſtwá: náoſtátek/ y mordy/ z obu ſtron pánowáły. NiemObr 130, 20; ReszPrz 92; BielRozm 7; GórnRozm A4, D, L [2 r.]; KochWr 32; bo gdzie ſie dzieią mordy/ złodzieyſtwá/ drapieſtwá/ chćiwość ku pánowániu/ to wſzytko ácż nieiáki kſtałt pożytku w ſobie ma/ ále ſie bárzo vcżćiwośći ſprzećiwia. Phil H4; GórnTroas 57; CiekPotr C; KlonWor 30.

W charakterystycznych połączeniach: mord wielki (7); mordy niecnotliwe; (u)czynić mord (7); wdawać się w mordy.

Zwroty: »mord cierpieć, cierpiący« (2:1): Dla ćiebie mordy ćierpiem/ á twoie niewinné Sługi równie ták biją/ iáko owce inne. KochPs 66; Probá kto iest Christiáninem, morderzli, cżyli mord ćierpiący? CzechEp 25 marg, 25 marg.

»mordu się dopuścić (a. dopuszczać)« (2): Miáſtá vćieczki dla mężoboycow ktorzy ſie mordu z nieobáczenia dopuſćili. BibRadz Deut 19 arg, Deut 19 arg.

»poddać pod mord« = wydać na zabicie (1): dla cżegoś ty ich kſiążętá poddał pod tákowy mord [dedisti principes eorum in caedem] BudBib Iudith 9/2.

Wyrażenia: »mordy domowe, wnętrzne« (2:1): A w ták krotkim czáſye iákie mordy domowe ſye dźiały/ iákie zwoiowánie źiem Ruſkich/ iákie odmiány w Koronie OrzList hv; OrzQuin Zv; PowodPr 24.

»krwawe mordy« (1): zá tym iákie nieſzcżęśćie/ rozruchy domowe/ gwałtowne łupieſtwá/ krwáwe mordy wyroſły NiemObr 20.

»srogi, okrutny mord« [szyk 2:1] (2;1): GórnDworz Gg6v; RejZwierc 258v; Powiedz gniew o Bogini zaiątrzenia tego/ Co zá przycżyná mordu záwſze okrutnego. KmitaSpit A2.

Szeregi: »bitwy i mordy« (1): widzę ná oko w Polſzce/ rozerwáną Rádę/ gwałty Pániéńſkié/ háńby Máłżeńſkié/ łupy Kośćielné/ śmierći Kápłáńſkié/ złupienia domów/ bitwy y mordy wnętrzné/ ſpuſtoſzenia poſpolité OrzQuin Zv.

»gwałty i mordy« (1): Niemieli bi ſmi ſie lapac po noci yako Kokoſzi/ gwalti y mordi tziniac nad bracia PaprUp D4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

»krew a mord« (1): A vważ to ſobie káżdy/ ieſli to bezekrwie á bez mordu być może/ gdy ſie brácia z domow ſwych będą wymiátowáć/ nowe działy dziáłáć RejZwierc 194v.

»łupiestwo i mord« (1): drugim łupieſtwo y mord [praedam et caedes] opowiedáią. ModrzBaz 102v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»(ani) mord i (ani) okrucieństwo« (3): iż kto ſam ſpokoiem ſiedzi/ nie wdawa ſie w żadne mordy áni w żadne okrucieńſtwá ſwiátá tego RejPos 266; Ná on cżás Gottowie/ Wándalowie/ Hunnowie/ mizernie Fráncuſką ziemię woiowáli: mordy wielkie y okrućieńſtwá cżynili: brzemienne rośćináli SkarŻyw 528; OrzJan 104. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»prześladowania i mordy« (1): gdy ich kto z ich prześládowánia y mordow nápomina/ áby ich przeſtáli CzechEp 46.

»mord a (i) roztyrk (a. roztargnienie)« [szyk 1:1] (2): KuczbKat a2; iż muſiáłá przemoc ſpráwiedliwość miłoſierdzie iego/ że ie [Jeruzalem] dał ná ſrogi mord á ná okrutne roſtárgnienie. RejZwierc 258v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mordy i szkody« (1): práwo o nim vdziáłano śćiąć á ſpálić zá thákie mordy y ſzkody. BielKron 321v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»walki, (i) mordy« (2): ani też tego białymgłowam pięknym przycżytaimy/ co walk/ co mordow/ ná ſwiecie było: bo w tym nie one krzywy/ ále przeklęthe żądze męſzcżyznſkie. GórnDworz Ll7; Który wiek walki ſrogie/ y mordy pobudźi KochPhaen 5. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

Synonimy: mężobojstwo, pogrom, porażka, zabicie.

Cf MORDERSTWO, MORDOWANIE