Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MORDERSTWO

Następne hasło: MORDESTWO »

MORDERZ (78) sb m

o jasne, e pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	mordérz	mordérze
G	mordérza	mordérzów
D	mordérzowi	morderz(o)m
A	mordérza	mordérze
I	mordérz(e)m
L		mordérzmi, morderzåch
V	mordérzu

sg N mordérz (22). ◊ G mordérza (3). ◊ D mordérzowi (3). ◊ A mordérza (9). ◊ I mordérz(e)m (8). ◊ V mordérzu (1). ◊ pl N mordérze (6). ◊ G mordérzów (5); -ów (1), -(o)w (4). ◊ D morderz(o)m (4). ◊ A mordérze (13). ◊ L mordérzmi (3). ◊ L morderzåch (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. morderca, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

Ten, który zabija w okrutny sposób (78)
- Przen: Ten, który naraża człowieka na wieczne potępienie (12)

Ten, który zabija w okrutny sposób; homicida Vulg, PolAnt, Modrz, Calep; latro, sicarius Mącz, Calep; interfector Modrz, Calep; plenus sanguinis Vulg, PolAnt; carnifex, plagiarius, spoliator Mącz; necator, homo sanguinum Vulg; effractor, vir sanguinolentus PolAnt; cruciator, plagosus, tortor Cn (78): Kleopátrá Krolowa wnet morderze one/ Poſłáłá mu do Rzymu/ iáko obwinione. RejZwierz 27v; BibRadz Ps 25/9; morderſtwá też non exilio, iáko v Rzymiánow było / ále fundo turris, do roku y do ſześći niedźiel ieſt ſkarano/ s kąd by żaden morderz niewyſzedł/ by w Polſzce Práwo Práwem było. OrzRozm L; Ex illorum nefaria coede unus restat, Z onych niecnotliwych morderzów yeden yeſzcze zoſtawa. Mącz 419d, 28d, 375a; RejAp 81v; WujJud 217v; Zywność niedoſtátecżna ieſt żywot vbogich/ á kto iey zbawia kogo/ ieſt morderzem [homo sanguinum], BudBib Eccli 34/23; Wiele ieſt inſzych świádectw w piśmie świętem o karániu morderzow [de poenis homicidarum]. ModrzBaz 79, 79v, 144; CzechEp 27 marg, 41 marg; Szoſtey Iezus godziny/ ná krzyż ieſt rozbity/ Miedzy łotry iák morderz wyżſzey podnieśiony ArtKanc D11v; GórnRozm A4; Calep 486b, 585b; WujNT Matth 22/7; ktorymi [niżowcami] podobno Bog tę Koronę karze/ zá to iż tákowe iáwne morderze zdrowo wypuſzcżáią. PowodPr 67.

morderz nad kim (1): Pan záſię głośno woła w przykazániu ſwoim/ Abyś nie był morderzem nád bliźnim nád twoim. RejWiz 134v.

morderz czyj [= kogo mordujący] [w tym: G sb i pron (17), ai poss (3), pron poss (1)] (21): Iako Alexander nalaſzſzy morderze [infectoribus; ony ktorzi szabyly HistAl 1510/255] Dariuſa Ceſarza/ przykazał skáráć. HistAl G4v; KrowObr 227v; Leop Sap 12/5; BibRadz I 3b marg, 2.Mach 12/6; potym rychło wrzodem vmárł/ bo był wielkim morderzem Krześćiánow. BielKron 153, 254v; RejPos 302v; BudNT 1.Tim 1/9 [2 r.]; ModrzBaz 79v; CzechEp 365; KochJez A4; NiemObr 61; ArtKanc M18v; Fratricida ‒ Morderz bratersky. Calep 434a, 642b, [755]b, 758a; [Hekuba] Czego czekaſz Pirrhuśie? otwórz pierśi mieczem/ [...] luż ſie więcéy nie wáhay mordérzu ſtárośći GórnTroas 66; WujNT Act 7/52.

W połączeniach szeregowych (16): Bluźnirz/ Wſzetecżnik/ Pyſzny/ Okrutny/ Morderz/ Beſpyecżny/ Fáłſzerz złe náuki ſieiąc. LubPs C2v marg; KrowObr 227v; Leop Sap 12/5; Spoliator [...] Drapieſzcá/ złodziey/ obłupiciel/ łotr/ morderz. Mącz 409d, 39a, 185c, 302c; Ale gdy morderza álbo gwałtowniká iákiego álbo zápalácżá miaſt álbo iáwnego złocżyńcę iákiego trácą/ thedy thu widamy iż to ludzie y chwalą y s tego ſie ráduią. RejAp 154, 179; RejPos 192; BudNT 1.Tim 1/9 [2 r.]; ModrzBaz 11v; CzechEp 11; Są drudzy pijánicámi/ Mordérze y wſzetecznicy/ Hárdźi/ y niepobożnicy. KochMRot B2; Calep 551a.

W przeciwstawieniach: »mord cierpiący, święty i sprawiedliwy ... morderz« (2): Lecż wy świętego y ſpráwiedliwego záprzeliśćie ſię/ á prośiliśćie (o) mężá morderzá [virum homicidam]/ (áby iy) wam dárował. BudNT Act 3/14; Probá kto iest Christiáninem, morderzli, cżyli mord ćierpiący? CzechEp 25 marg.

Wyrażenia: »wszech morderzow ociec« = diabeł (1): cżyli niewierzyſz/ iż ná ten cżás miáſto Chriſtuſá/ Dyabłá wſzech morderzow oycá [parentum homicidarum omnium] do ſercá twego [...] przyimieſz? ModrzBaz 63.

»srogi i okrutny morderz« (1): iáko on opiſuiąc Krolá Antyochá Epipháneſá/ onego ſrogiego y okrutnego morderzá ludu Izráelſkiego CzechEp 365.

Szeregi: »morderz, (i) mężobojca« (3): Sicarius, Morderz/ mężóboycá. Mącz 391b, 304c, 336b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»prześladowca (a. prześladownik), morderz« (2): wzburzał ná nie rozlicżne przeſládowniki/ rozlicżne morderze/ kthorzy ie mordowali RejAp 104; Gdyż wżdy to iáwna kto tu ieſt przeſládowcą/ morderzem CzechEp 46.

»morderz i wylewacz krwie« (1): gdyby też miáł ſyná morderzá y wylewácżá krwie [effractorem effundentem sanguinem]/ y kthoryby zgrzeſzył w cżymkolwiek z rżecży tych. BibRadz Ez 18/10.

»morderz, (i) zabijak« (2): a wsakos, iż siedzenie wiethse na morderze i na zabiaki iesth cziesse nisli wrozba z ziemie viiachacz ZapWar 1545 nr 2646; Calep 977a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]:

»złoczyńca a morderz« (2): Ná tym ſeymie Krol z rádámi ſwymi/ vffalił wſzytki złocżyńce á morderze káráć BielKron 402y; RejPos 302v.

»złodziej a morderz« (1): Owo kto złodźieiem á morderzem nie ieſt/ w iázdę nie ieźdź. OrzRozm K4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

Przen: Ten, który naraża człowieka na wieczne potępienie (12):

morderz czyj [= kogo mordujący] [w tym: pron poss (6), G sb (3), ai poss (1)] (10): á tu wnet oddaſz ránę zá ránę onemu ſproſnemu morderzowi ſwemu/ á zádaſz wielki ſmętek á wielką żáłość iemu/ gdy vźrzy nád tobą rękę możną/ opátrzność/ á pomoc/ y pilne ſtáránie tego mocarzá á tego Páná náſzego RejPos 327v, 326v [3 r.], 327v, 328. Cf »morderz dusz«, »morderz narodu ludzkiego«.

W przeciwstawieniu: »pasterz ... morderz« (1): A iż ći to ludźie nie ſą páſterzmi ále ſą morderze duſz wáſzych OrzList g4v.

Wyrażenia: »morderz dusz, duszny« (2:1): OrzList g4v, h; Ták ſynowie dyabelſcy y morderze duſzni ſą haeretykowie WujNT 342.

»morderz narodu ludzkiego« = szatan (1): gdy iuż [Chrystus] ony więźnie ſrogie s ſobą wiodł przed oblicżność Bogá Oycá ſwego niebyeſkiego/ to ieſt ſmierć grzech y tego to o ktorym tu ſłyſzymy morderzá narodu ludzkiego RejAp 165.

Szeregi: »kat a morderz« (1): Othoć zoſtháwił plaſtr y obronę/ iáko ſie maſz bronić temu okrutnemu kátowi á morderzowi ſproſnemu twoiemu RejPos 328.

»kłamca i morderz« (1): Nie od Chriſtuſá tedy/ áni od Piotrá/ tą niezbożna ſtolicá [Rzym]/ ále od onego kłámce y morderzá ſzátáná NiemObr 64.

»morderz a sprzeciwnik« (1): Pátrzayże w co cie záſię ránił/ á w co cie vkąśił then nieſláchetny morderz twoy/ á ten ſprzećiwnik twoy RejPos 326v.

»morderz a zabijacz« (1): A toć ieſth ten morderz á ten zábijácż twoy/ o ktorymći iáwnie Piotr ſwięty powiáda/ iż vſtáwicżnie rycży iáko Lew krążąc około ciebie RejPos 326v.

Synonimy: głownik, mężobojca, zabijacz, zabijak, zbojca,

Cf MORDACZ, MORDARZ, MORDERCA, MORDOWNIK