[zaloguj się]
[pdf]

MUCHA (185) sb f

Fleksja
sg pl
N mucha muchy
G muchy much
D muchóm
A muchę muchy
I muchą muchami
V mucho

sg N mucha (56). ◊ G muchy (2). ◊ A muchę (9). ◊ I muchą (2). ◊ V mucho (11). ◊ pl N muchy (42). ◊ G much (24). ◊ D muchóm (4); -óm (1), -(o)m (3). ◊ A muchy (29). ◊ I muchami (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. zool. Wszelki mały dwuskrzydły owad dokuczliwy i kąśliwy, zwłaszczα Musca domestica L. (Rost); mucha domowa, owad dwuskrzydły z rodziny muchowatych (Muscidae); musca Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (139): Muchá w kuchni przelátáiąc/ Wſzyſtkich karmi pokuſzaiąc BierEz Lv; Muchá cżłowieká łyſego/ Kąſáłá w łyśinę iego BierEz N3; Muchy záwżdy z niey [z liszki] krew zſáły BierEz O, N3 [4 r.], N3v [2 r.], O, O2 [3 r.]; Musca, eyn flige ader mock. Mucha. Murm 99; Mymer1 28; żywi ſie [ptak] iako może/ ziarniem/ muchami/ y inſzemi robaſzkami. FalZioł IV 22a; MVcha ieſt robak lotny ktori iako y pſzcżoła bęcży: gdy leci. FalZioł IV 28d, +7b, IV 28d, 29a [5 r.], V 63v; W Campaniey w mieſcie Neapolis wbronie muchę miedzianą [Wergilijus] vdziałał, ktora inne wſzitki muchy zmiaſta przecż wyganiała. BielŻyw 123; A gdy to on mowił/ przyleciała przedeń mucha/ ktorą on virzáwſzy rzekł/ oto iuſz Beelzébul na kołacyią idźie MurzHist I3v, I4; BielKom E8; KrowObr 39, 114; RejWiz 94v; Dziewká Muchy w oku pátrzyłá. RejFig Aa6v, Aa6v; ále gdyby go [człowieka związanego] muchom odkrył [...] winien śmierći. BielKron 465v, 140 [4 r.], 148, 325v; KwiatKsiąż Gv; Mulio etiam, Nieyáki rodzay much álbo Bąków. Mącz 236d, 238d [5 r.]; SienLek 159 [5 r.], 159v, 83v; á byli ludzie/ [...] kthorzy ledá czo wziąwſzy przed ſię/ dobrze o tym mowić/ y piſáć vmieli: był ieden ktory chwaląc muchę/ kſięgę nápiſał: drugi chwalił quartanę febrę GórnDworz K5v; O wſzechmogący miły Pánie/ gdyżeś wylał tę koſztowną kreẃ ſwoię dla tego nędznego narodu ludzkiego [...] gdyż ſnadź lepiey było ábyś był tákiego káżdego muchą ábo iákim chrobakiem ſtworzył RejPos 163v; RejZwierc 39v [2 r.], 113v; Bo ſie sſtał [Domicyjanus] ták nikcżemnym iuż dał pokoy boiu/ Tylko Muchy bił ſiedząc ſkromnie ná pokoiu. PaprPan Gg4, Fv; A w nieznośnym prágnięniu ludźiom vſtá ſchnęły. To ie mſzyce rozliczné/ y muchy kąſáły KochPs 117; Sćiętych ćiał męcżeńnickich y muchy ſię dotknąć nieśmiáły. SkarŻyw 532 marg, 532; Wſzytkoć wádźi: być ná nos biédna muchá pádłá/ Mieceſz głową/ y mniémaſz/ że ćię do krwie ziádłá KochPieś 20; Calep 541b, 682b [2 r.]; GostGosp 130; Cireniacy Bogá Achorá też proſzą Aby ich od much bronił KmitaSpit A3v; KlonWor 56.

W połączeniach szeregowych (10): Cżemu pcżoły, oſi, muchy, y inſze robacztwa ta[k]owy głos [d]aią chocia ſą bez płuc y też bez inſzego nacżinia głoſu. GlabGad D, E5; á z Obrazow y Ołtárzow muchy/ nietoperze y páiąki/ [ludzie] odpłoſzyli y wygániali. KrowObr 91, B3v, 103v, 115 [2 r.]; BielKron 1v; Entoma, Insecta, Wſzelákie robactwo/ yáko ſą Muchy/ Oſy/ Bąki/ Krówki/ Pſzczoły/ które ſie głową od drugiey częśćy ciáłá dzielą Mącz 104a; SienLek 158.

W porównaniach (25): FalZioł IV 28c; RejPs 164; RejJóz C5v; Wzgorecz twa waga wſkoċziła Choczia ſyę tak natłoċziła. Rownie bys też naſypał much RejKup cc6; Sſtałem ſye práwye yáko cyeń ktory prętko ginye/ Abo yák muchá mdła która s cżáſem ſwym przeminye LubPs Zv; Iáko Wielbłąd do Muchy/ á Woł do Komorá/ Ták k niemu ieſt podobna tá márna potworá. RejWiz 52v; Bo tám iáko Iáſkołki kiedy muchy gonią/ Tákżeć ći niebożętá też ſie s ſzcżęſciem łomią. RejWiz 68v; A coż iedná oſobá v niego by muchá RejWiz 95; Rownie ſie z námi dzyeie/ by lecie z muchámi/ Gdzye im miodem námáże/ tedy lazą ſámy. A potym áni wzwiedzą/ gdy márnie pomdleią/ Gdy ie oganką tłuką/ álbo wárem zleią. RejWiz 168, 52v marg, 168 marg, Cc4v, Cc7; BielKron 81v; Ciéniki przed oczymá iáko muchy SienLek Sv; iáko niektorzy co ſobie żadney rzecży bárziey nie vpodobáli/ iáko ſie ludziom przykrzyć/ proſto by muchy lecie GórnDworz K6v; RejPos 132v; Przećiwko ktorym [aniołom] wſzyſcy krolowie ziemſcy ſą iáko proch á muchy RejZwierc 69; ácżći ſie y z oſtátecżnych gránic żiemie/ iáko much y pſzcżoł/ wielkie mnoſtwo żołnierzow cżerſtwych y mężnych názbiera. CzechRozm 254v; bo cżárt gdy kuśi/ ieſt iáko Lew: ále gdy mu ſię ſprzećiwiſz/ ſtáie ſię iáko muchá SkarŻyw 374; KmitaSpit C2, C5; KlonWor 27. Cf »jakoby muchy«.

W charakterystycznych połączeniach: much gubienie; muchy bić (2), gonić, łapać, łowić, odegnać (5), oganiać (3), tracić (2), zganiać; bronić od much; much nasypać; muchy kąsają (4).

Przysłowia: Nie zrowna ſie wielkoſć Perſow z wielkoſcią Grecką bowiem nas ieſt więcey niż onych/ á wſzákże ácżkolwiek onych więcey będzie niechay ſie nie lękáią ſtąd ſercá wáſze/ ábowiem wielkie zebránie much nie vcżyni żadney poraſzki máłoſći oſsam [guod multitudo muscarum nullam inferret lesionem vespium paucitati]. HistAl F3v.

Gdyż oto y chłop głupi/ dla nędznego brzuchá/ Wpada w ćięſzką niewolą/ iáko w ſmołę muchá KlonWor 27.

[że tám ten Miniſter ná plácu był muchá spáwim ogonem/ teráz bez ogoná kuſo chodźi. ŚmiglŁup A2.]

Wyrażenie: »jako(by) muchy (latające)« (2): (marg) Przed Oczymá iáko Muchy. (‒) Kiedy kto przed oczymá iakoby muchy latáiące widźi/ álbo iákoby dym [...] známionuie s ſtępowánie wilkośći w oczy SienLek 20.
Zestawienie: bibl. »Bog much« = Belzebub [etymologia ludowa nazwy Beelzebub, z błędnym nawiązaniem do hebr. »zebhubh” ‘mucha’] (1): Ieśliżeć ſámego goſpodarzá Beelzebulem názwáli/ iákoż daleko więcey domowniki iego? (marg) Było to co imię báłwaná iednego ktore znáczy Bogá much/ á tym imieniem pothym był czárt názywan. (‒) BibRadz Matth 10/25.
W przen (5): nic w ſobie nie ma mocy/ y zá sieć páięcżą ledwie może być pocżytan/ bo ſie w nim y muchá nie oſtoi. CzechRozm 134.
Fraza: »muchy się [komu] roją w głowie« = ktoś szaleje (1): Fanaticus homo, Człowiek któremu koczki prą we łbie/ álbo ſie mu muchy royą w głowie/ yáko niektórzi mowią/ Też Głupi/ Szalony. Mącz 117d.
Zwroty: »muchy gonić« = czynić coś niepotrzebnego, tracić na próżno czas (2): BielKom E6; Muchy gonić chceſz/ nic potym/ iákobyś niewiáſty niewidział. SkarŻyw 581.

»mieć muchy w głowie« = szaleć (1): Bibe helleborum, Pi ciemierzicę/ to yeſt/ toś ſzalón maſz muchy álbo koczki w głowie. Mącz 154b.

Przen (24):
a) metonimicznie: Lekarstwo sporządzone z much (1): Muchy pomagaią na bolenie ocżu y na powieki/ A gdy ie ſpali á popiol z miodem zmieſzawſzy na mieſcze obłyſiałe pomazuie/ thedy włoſy naraſtaią. FalZioł IV 29a.
b) Człowiek jako nędzne i marne stworzenie; człowiek ubogi (21): RejWiz 178v; gdyż tu widamy v tych much á v tych krolow ziemſkich/ to ieſt v bogacżow ſwiátá tego/ iákie oni ſobie roſkoſzy á krotochwile ſtroią w páłacoch RejAp 176v; O bezecna nádęta mucho/ y s pułmiſki y z áxámity twemi/ nie doſyćże tobie ná tim rozeznáć ſobie dobredzieiſtwo á wolą páná ſwego RejZwierc 190v.
Przysłowie: RejWiz 102v; Gdyż ſpráwiedliwość náſzę zową páięcżą ſiecią kthorą bąk przebije/ á nędzna muchá vplotſzy ſie/ vwikławſzy ſie/ vtráćiwſzy wſzytko/ nie docżekawſzy ſie żadney pociechy w vpádku ſwoim/ idzie s kijem bęcżąc do domu ręce záłomiwſzy. RejZwierc 189, 244; práwo náſze dáleko właſniey niż onego Mędrcá pogáńſkiego/ ieſt páięcżynie przyrownáne/ w ktorey gdy śiełá much/ to ieſt vbogich náwięźnie/ ieden bąk ábo bogacż przez wſzyſtko y z muchámi ſie przebije. PowodPr 64. [Ogółem 5 r.].
Wyrażenia: »mizerna mucha« (1): Náwroć ſie nędzniku/ obácż ſie mizerna mucho/ obroć ſie ku mnie obrocę ſie ią k tobie RejAp 2.

»nędzna, marna, nikczemna mucha« [w tym: nędzna marna (1)] (10 : 3 : 1): Cżoż wam tą nędzna mucha/ na ſwiecie wadzyła RejJóz B2; Czoż by za roſkoſſy vżył Bys też nędzną muche zdłacżył [!] RejKup dd8; O nędzna márna Mucho ocż ſie więc nádymaſz/ Kiedy ſwoie ſláchectwo y z herby wſpominaſz. RejWiz 98v, 102v; RejAp 38v, 129v; coż ty rozumieć maſz o ſobie nędzny robaku á nikcżemna mucho/ áby też to tobie miáło być przepuſzcżono. RejPos 264v, 196, 228, 346; Gdy ſwięći á zacni ludzie bez przygod być nie mogą/ przeczże ſie fráſowáć mamy. A czymże ſie ty nędzna mucho być rozumieſz? RejZwierc 152v, 53, 69, 189.

Szereg: »mucha a robak« [2 : 1] (3): O nędzna mucho/ o mizerny robaku/ iákież tho ieſt ſerce twoie/ iż cie áni ſtrách/ áni tákie dobrodzyeyſtwo/ nie może ruſzyć Páná twego. RejPos 346, 196, 264v.
c) [Człowiek lekkomyślny, niestały: Aleś ty muchá / ſtokroć bez pámięci y dyſcretyi/ ná iednoż mieyſce przylećiſz y odlećiſz. ŚmiglŁup D4v.]
d) Rzecz lekka, bez wartości, do niczego; nic (1): Bo powiedáią miedzy głodnemi nie długo miłość trwa/ á ſnadź y ledá muchá ie cżáſem zwádzi. RejZwierc 31v.
[Przysłowie: Przyiácháliśćie ná Niemce Sáſy z lepem do Wilná. Ale nie tu dudki łowić. Niedáli ſię wam iákośćie mniemáli. I ták przyſzło iecháć zmuchámi do domu. ŚmiglŁup B3.]
e) Coś obrzydliwego, nieczystego (o wierze rzymskokatolickiej w piśmie polemisty protestanckiego) (1): O właſnieſz dziś to báłwáńſtwo wſzyſcy widzieć możemy/ bo nie inácżey/ iedno iáko to ſproſne mnoſtwo much thych plugáwych robokow/ wſzędy ſie rozleciáło. RejPos 79.
2. zool. Prawdopodobnie Fannia canicularis L.; mucha pokojowa czyli zgniłówka pokojowa, muchówka z rodziny muchowatych (Muscidae) podobna do muchy domowej, występuje niekiedy masowo w mieszkaniach, magazynach, stajniach, śmietnikach przenosząc zarazki chorób zakaźnych. (Prawdopodobnie owad będący jedną z biblijnych plag egipskich); cynomia Murm, Mymer1, BartBydg, Calep; musca canina BartBydg, Cn; cynips Mącz, Calep (26): Przyzwał Pan ſproſnych much wyelkość w gránice ich wſſytki LubPs Yv, Yv marg; oto ia przepuſzcżę ná ćię y ná dwor twoy/ ná lud twoy/ y ná domy thwoie/ wſſeláki rodzay much [omne genus muscarum] Leop Ex 8/21; Przyſzły muchy bárzo ćięſzkie [musca gravissima] do domow Fáráonowych y sług iego/ y ná wſzyſtkę ziemię Egyptſką: thák iż nákáźiłá ſie źiemiá od tákowych much [ab huiuscemodi muscis] Leop Ex 8/24, Ex 8/21, 22, 24, 30; Bo ony ktoreś zábiiał kąſániem ſzáráńcżey y much [locustarum et muscarum]/ ták iż żadne lekárſtwo nie mogło być ználeźione zdrowia ich BibRadz Sap 16/9; BielKron 29v [2 r.]; Cynips ‒ Bąk, mucha ſzczipiącz konie albo pſy. Calep 283b.

W połączeniach szeregowych (2): BielKron 46; thák iż nań [na króla] z niebá żáby pádáły/ wody ſie w kreẃ obracáły/ pirworodniętá zdycháły/ muchy/ pluſkwy / chrząſzcże z obłokow ná ludzi pádáły RejZwierc [203]v.

Wyrażenia: »jadowita mucha« (1): ziemiá wypuſćiłá z ſiebie [...] táką wielkoſć iádowitych much/ że ſie roſypáłá po wſſytkiey oney ziemi. RejPs 155.

»wodna mucha« (1): Cyniphes, Wodne muchy Mącz 76c.

»wojska [= duża ilość] much« (1): Potym woyſká much ſpádły nie przeliczoné/ A wſzy ſtády latáły nie wygubioné. KochPs 158.

Zestawienie: »psia mucha« [szyk 6 : 2] (8): Murm 99; Mymer1 27v; Cynomia (cinomia) musca canina, psya mucha BartBydg 28; Puśćił ná nye muchy pſie ktore ye kąſáły/ Y obfitość ſproſnych żab co ye roſpraſſáły LubPs S; Mącz 76c; SkarŻyw 480 [2 r.]; Calep 284a.
a. Coll. (1): I rzekł Moyzeſz: wyſzedſſy od ćiebie/ będę prośił Páná: á odeydzieć Muchá od Fáráoná [recedet musca a Pharaone] Leop Ex 8/29.
3. zool. Tabanus L.; bąk, muchówka z rodziny bąkowatych (Tabanidae), której samice żywią się krwią ssaków boleśnie kłując, albo Asilus L.; łowik, muchówka z rodziny łowikowatych (Asilidae), pożyteczna, atakująca inne owady, często polująca wśrod bydła na napastujące je bąki; tabanus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz; asilus, oestrum BartBydg, Mącz (4): Oestrum, Latine Asilus et Tabanus Bąk/ muchá wielka konie lecie kąſáyąca. Mącz 260c.
Zestawienie: »krowia mucha« (3): Tabanus. eyn kuflige áder breme. Krowya muchá. Asilus idem. Oestrum idem. Murm 99; Mymer1 28v; BartBydg 155.
4. zool. Lampyris noctiluca L.; świetlik świętojański, chrząszcz z rodziny omomiłkowatych (Cantharidae), mający na trzech ostatnich pierścieniach odwłoka organ świetlny, świecący o zmroku; cicindela, nitedula, pyralis Mącz (3): Pyralis, Nieyáka muchá w ogniu tilko źiwiąca Mącz 333d.
Zestawienie: »nocna mucha« (2): Cicindela, Alias Nitedula, Nocna muchá/ ſwieći ſie w nocy á lata około ogniá około ſwiece. Mącz 52d, 247d.
5. zool. Hepialus F.; niesobka, motyl z rodziny niesobkowatych (Hepialidae), lata o zmroku lotem wahadłowym, nazywany pospolicie ćmą; hepiolus Mącz, Cn; ignigena vermis, pyralis, pyrausta Cn (1):
Zestawienie: »mucha nocna« (1): Hepiolus, Muchá nocna Mącz 154d.
6. zool. Prawdopodobnie Ixodes ricinus L. (Rost); kleszez pospolity, pajęczak z rządu roztoczy (Acarina); groźny pasożyt zewnętrzny zwierząt i człowieka; ricinus Mącz, Cn (1):
Zestawienie: »psia mucha« (1): Ricinus item, Pśia muchá/ álbo kleſzcz. Dicitur et Redivius Mącz 355d.
7. lek. Strupień woszczynowy czyli parch (Favus), choroba skóry wywołana przez grzyby workowce, objawiająca się guzami lub ranami na skórze, łatwo przenosi się od zwierząt na ludzi; zwana też żabą (8): przyłóż to [groch ze słoniną] koniowi gdźie muchy ma SienLek 182, 182.
Szeregi: »mucha to jest parch koński (a. na koniu)« (2): Naprzod gdy muchę tho ieſt párch ná koniu obaczyſz/ thedy ony mieſtcá roſpalonym żelázem z nienagłá pożży SienLek 181v, Aaaav.

»parch ktory muchą zową« (1): Ieſt też párch/ kthory Muchą zową SienLek 181.

»mucha albo żaba« [szyk 2 : 1] (3): przykłáday mu [koniowi] to [czosnek] ná żabę álbo ná muchę/ tedy mu ſye téż otworzy/ iáko przepalenim SienLek 181v, 182, Aaaa2.

8. n-pers (3): Item powyada yſch v Jagny wedworze czerwowem bywala wloſchkowa y mucha kthorą on mylował LibMal 1544/86; Tego też cżáſu/ to ieſt látá 1401. Muchá łotr zebrał 12. tyſiąc łotroſtwá BielKron 397v, Mmmm.

Synonimy: 3. bąk, krowka; 4. złotnik; 7. żaba.

Cf 1. MSZYCA, MUCHOMOR, MUCHOMORKA

AKtt