Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NASTAWIĄCY

Następne hasło: NASTAWIĆ SIĘ »

NASTAWIĆ (39) vb pf

Oba a jasne (w tym w pierwszym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

inf	nastawić

praet
	sg		pl
3	m	nastawił	m pers	nastawili
3	f	nastawiła	m an

imperativus
	sg
2	naståw, naståẃ

impersonalis
praet		nastawi(o)no
participia
part praet act		nastawiwszy

inf nastawić (12). ◊ fut 1 sg nastawię (2). ◊ 2 sg nastawisz (2). ◊ 3 sg nastawi (4). ◊ 1 pl nastawim (1). ◊ praet 3 sg m nastawił (4). f nastawiła (2). ◊ 3 pl m pers nastawili (2). ◊ imp 2 sg naståw (4), naståẃ (3); -w Murz NT; -w SkarKaz; -w : -ẃ BielKron (1:1), WujNT (2:1). ◊ impers praet nastawi(o)no (1). ◊ part praet act nastawiwszy (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Wysunąć, ustawić odpowiednio na przyjęcie uderzenia (29)
- Przen (14)
2. Postawić do góry (4)
3. Postawić kogo inneqo na miejsce poprzednika (3)
- a. Postawić na stanowisku, mianować (1)
4. Ustawić odpowiednio mechanizm, wycelować (2)
- Przen: Zaaranżować coś przeciw komuś (1)
5. Zastąpić (1)

1. Wysunąć, ustawić odpowiednio na przyjęcie uderzenia [w tym: czego (27), co (2)] (29):

nastawić komu (9): Náſtáwi biiącemu iy cżeluśći BudBib Thren 3/30. Cf »nastawić drugiego [policzka]«.

nastawić ku czemu (1): iże miał dobrowolnie im náſtáwić ku vbicżowániu ich ſwiętego grzbietu ſwego RejPos [105],

Zwroty: »nastawić drugiego [policzka], drugiej (strony), prawej strony« [w tym: komu (8)] = praebere alteram PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (6:2:1): ktori roſkazał [...] prawey ſtrony naſtawyć/ gdy w lewą vderzą SeklKat I2v; KromRozm I M2, MurzNT Luc 6/29 BielKron 201v, 203; kto ćię kolwiek vderzy w práwy policzek twoy/ náſtaw mu y drugiego. WujNT Matth 5/40, przedm 21, Luc 6/29; SkarKaz 311b.

»nastawić (ku cięciu, na śmierć) szyje (a. szyję)« [szyk zmienny] (4): KochZuz A3v; nie niewieśćim ſercem męſtwo ſwe w rzecżách Boſkich pokázuiąc/ ſzyię ku ćięćiu náſtáwiłá. SkarŻyw 193, 193 marg; chceli niech zábiie/ Ia náſtáwię z pokorą niewolniczéy ſziie. GosłCast 20.

Przen (14):

nastawić dla kogo (1): Wſzák co mamy dobrego/ wſzyſtkoćto od niego/ Przecżże tego náſtáwić lutuiem dla nie^go? ArtKanc I20v.

Zwroty: »bijącemu głowy, grzbiet a [komu] nastawić« = narazić się na bicie lub na jakiekolwiek prześladowanie [szyk zmienny] (2:1): Uterque in te exempla aedent, Będzieſz bit od obudwu/ álbo Náſtáwiſz grzbietá obiemá / álbo dádząć ſie obádwa znáć. Mącz 110c; kto będzie ninie prawdę mowić/ muſi biiącemu głowy náſtáwić. HistRzym 49 [idem] 51.

»gardła (a. gardło), szyje, głowy, krwie, zdrowia nastawić« [w tym: komu, czemu (3), dla czego (2), ku czemu (1), o co (1), za co (1)] = cervicem supponere Vulg [szyk zmienny] (3:3:2:1:1): którzy chętni byli gardł ſwoich náſtáwić. Ku [lege: nastawić ku] poſłudze Koronnéy nie będą ſnać chćieli KochZg A4v; KochSat C2; w bitwie dopiro nie żáłował głowy náſtáwić GórnDworz Bb 7; gdy káżdy gárdło orężu nieprzyiaćielſkiemu dla oycżyzny náſtáwić muśi [cum vitam telis hostium pro patria exponi necesse sit]? ModrzBaz 108v; Agápetus Papież/ Antymá Cárogrockiego Patryárchę z ſtolice złożył. [...] A zá to Iuſtyniánowi Ceſárzowi ſzyie náſtawił. SkarJedn D3, 29, 135 marg; O co y Páná Bogá z młodośći prośił/ áby o wiárę S. krwie ſwey náſtáwić [...] mogł. SkarŻyw 372; WujNT Rom 16/4; ieſli máiętnośći żáłuiem/ [...] iáko zdrowia náſtáwim? SkarKazSej 667b.

2. Postawić do góry (4):

Zwrot: »nastawić uszy« (1): koń vſzy náſtáwiwſzy/ cżekáł rychłoli wynidzie Smok. SkarŻyw 187.

Przen (3):

Zwrot: »nastawić uszy (a. uszu)« = słuchać uważnie; aures arrigere Mącz [szyk zmienny] (3): Mącz 21a; rádniey tego ſłuchaymy/ vſzu náſtáwiwſzy SarnUzn C5; RejPos 124.

3. Postawić kogo inneqo na miejsce poprzednika [kogo (A)] (3):

Zwrot: »nastawić na miejsce [czyje], na to miejsce« [szyk zmienny] (1:1): bo bárzo ſie rad prędko Pan pomśći krzywdy ſwoiey/ á prętko záſię náſtáwi możnieyſzy hupb ná mieyſce poráżonych ſwoich RejAp 94, 94.

a. Postawić na stanowisku, mianować (1):

W przeciwstawieniu: »zrzucić ... nastawić« (1): iż może kożdy Papieſz Ceſárzá zrzućić/ á drugiego náſtáwić. KrowObr 39.

4. Ustawić odpowiednio mechanizm, wycelować [co] (2):

nastawić ku czemu (1): ku ktoremu domowi kilká dział náſtáwiono BielKron 331.

Przen: Zaaranżować coś przeciw komuś [na kogo] (1): niewiem iaki może być lepſzy przykład [żartu]/ iáko kiedy owo chćiwy ſtrzelecz ná łupieżá zmierza: álbo wielki gámrat zaleca ſie pacholęciu w tkąnce: ábo co thákiego ktho ná kogo náſtáwi GórnDworz T3v.

5. Zastąpić [czego czym] (1): Każdy by rad dziuię [lege: dziurę] nalazł Iako by z Zakonu wylazł A czem ynem go naſtawił RejKup x4v.

Synonimy: 1. podać, ściągnąć; 2. nastorzyć, nastroszyć, podnieść.

Formacje współrdzenne cf STAĆ.

Cf NASTAWIĄCY, NASTAWIENIE, NASTAWIONY

JR, KW