Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NAWALNOŚĆ

Następne hasło: [NAWALONY] »

NAWALNY (40) ai

nawalny (30), nawałny (10); nawalny March¹, BartBydg, March³, RejPs (2), ComCrac, ConPiotr (3), KrowObr (6), Leop (6), BielKron, KwiątKsiąż (2), RejZwierc, BielSpr, BudBib, GórnTroas (2), SarnStat (3); nawałny WróbŻołt, HistAl (2), GliczKsiąż, LubPs, GórnDworz, Calep, KochFrag; nawalny : nawałny Mącz (1:2).

nå- (20), na- (9); na- March¹, GliczKsiąż, LubPs, Mącz (3), GórnDworz, RejZwierc, BudBib, GórnTroas (2), KochFrag, SarnStat (3); na- March³, RejPs (2), Leop (3), BielKron, BielSpr; nå- : na- KrowObr (5:1); -wa- (29), -wå- (2); -wå- BielSpr; -wa- : -wå- Mącz (2:1).

Fleksja

sg
m	N	nåwalny	f	N	nåwalnå	n	N	nåwalné
	G	nåwaln(e)go		G	nåwałn(e)j		G
	D	nåwaln(e)mu		D	nåwałn(e)j, nåwalny		D
	A	nåwaln(e)go, nåwalny		A			A	nåwaln(e)
	L	nåwalnym		L			L	nåwalnym
	V			V			V	nåwaln(e)

pl
N	subst	nåwaln(e)
G		nåwalnych
D		nåwałnym
L		nåwalnych

sg m N nåwalny (5). ◊ G nåwaln(e)go (1). ◊ D nåwaln(e)mu (2). ◊ A nåwaln(e)go (1), nåwalny (1). ◊ L nåwalnym (1). ◊ f N nåwalnå (4). ◊ G nåwałn(e)j (1). ◊ D nåwałn(e)j (3) March¹, March³, BielSpr, nåwalny ConPiotr (2). ◊ n N nåwalné (2). ◊ A nåwaln(e) (1). ◊ L nåwalnym (1). ◊ V nåwaln(e) (1). ◊ pl N subst nåwaln(e) (1). ◊ G nåwalnych (11). ◊ D nåwałnym (1). ◊ L nåwalnych (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Burzliwy, gwałtowny (o zjawiskach przyrody) (21)
- Przen (1)
2. O sytuacjach związanych z działaniami wojennymi (12)
- a. Liczny (o wojsku) (9)
- b. Stanowiący wielkie zagrożenie (3)
3. Dręczący, trudny do zniesienia (2)
4. W zestawieniu: »nawalne koncylijum« = sobór powszechny (5)

1. Burzliwy, gwałtowny (o zjawiskach przyrody); validus (validissimus) Vulg, HistAl; impetu multus, vehementissimus Vulg; impetuosus, procellosus Mącz (21): March¹ A3v; Imber, navalny descz, nagły BartBydg 72b; March³ V2v; WróbŻołt 49/3; y ine káżde mgliſte albo náwálne powietrze winnie wſſyſcy maćie dáwáć wielką chwałę iemu [Bogu] RejPs 218; HistAl F7, I; LubPs V3; KrowObr 68v; Potym ſſedł przedemną obłok pełen wody y wydał z ſiebie deſſcż náwálny. Leop 4.Esdr 4/49, Iob 38/25, Eccli 49/11; Mącz 296a, 324a [2 r.]; RejZwierc 165v; BudBib Sap 14/5; Calep [699]a; Temu [Bogu] ſie niebo kłánia/ y ogniſté zorze/ Temu źiemiá hołduie/ y nawáłné morze. KochFrag 41.

W porównaniu (1): [białogłowy] gwałtowniey ſie miłośći przećiwią/ niż która w morzu ſkáłá nawáłnym wełnąm. GórnDworz Bb5v.

W charakterystycznych połączeniach: nawalna(-y, -e) burza, deszcz (6), morze (2), powietrze, wełny, wiatr (3), woda (4).

Przen (1): á wydrzy mię ſtey głębokoſći náwálney niżli by mię práwie do końcá pogrąziłá. RejPs 101.

2. O sytuacjach związanych z działaniami wojennymi (12):

a. Liczny (o wojsku) (9): ComCrac 11v; Takyſmy spoſob ku obronie poſpolithey przeczywko ſamemu poſpolitemu Tureczkiemu nieprzyaczieliowy y przeczywko nawalny moczy yego nalozely. ConPiotr 30v, 30v; BielKron [332²]v; á tegóſz ſie boi Náwálné woyſko Gréckie? ten ma trwogi Czynić w Gréciiéy? GórnTroas 49.

W przeciwstawieniu: »nawalny ... powolny« (1): BielSpr 20 cf »potrzeba nawalna«.

W charakterystycznych połączeniach: nawalna(-y, -e) moc (2), nieprzyjaciel (3), wojsko.

Wyrażenia: »nawalne czoło« (2): Abowiem wiele ich było ktorzi wpotkaniu nawalnych cżoł/ mężnie á mocnie ſię bili KwiatKsiąż O3, O2v.

»potrzeba nawalna« = bitwa z udziałem wielkiego wojska (4): ktorymi [wojskami] gdy ſie rządnie ſpráwi á ſzykuie ku potrzebie thák náwalney/ iáko powolney/ ſnádnie może nieprzyiaćielá pożyć BielSpr 20.

Szereg:»gwałtowny i nawalny« (1): aby y ony theſſ, them ſſe obyczaięm, według moznoſczy maiętnoſczy ſzwoich, na woinę wyprawiały, Alye tylko przeczywko ſamemu Tureczkiemu nieprzyaczieliewy gwaltownemu, y nawalnemu ConPiotr 30v.

b. Stanowiący wielkie zagrożenie (3): będźie w mocy náſzéy [...] ruſzyć woynę poſpolitą: gdźieby tákowa nawálna potrzebá [talis necessitas JanStat 691] przyſzłá/ żeby pomoc vchwaloná nie mogłá temu doſyć vczynić. SarnStat 124 [idem (2)] 298, 424.

3. Dręczący, trudny do zniesienia (2): iż kożdy cżłowyek vchodząc nawáłnych grzechow/ żądzey / á miłosći Wenuſowey/ kwápić ſie ma do małżeńſtwá GliczKsiąż P2; w nawálnych vćiſkách [w niej jest] boleśći vlżenié. GórnTroas 63.

4. W zestawieniu: »nawalne koncylijum« = sobór powszechny [szyk 3:2] (5): Przylięgam teſz dzieſięć poſtánowienia nawálnych Koncylia KrowObr 41, 41 [3 r.], 42.

Synonim: 1. niepogodny.

Cf [NAWAŁNISTY]

ASt