[zaloguj się]
[pdf]

NAWRACAĆ (55) vb impf

Pierwsze i trzecie a jasne (w tym w pierwszym 3 r. błędne znakowanie); -rå- (26), -ra- (23); -rå- BibRadz (2), KuczbKat, SkarŻyw (3), ReszHoz, PowodPr, SkarKaz; -ra- KromRozm III, GroicPorz (2), Mącz (2), HistRzym, RejPos (3), BielSpr, KochPs, KochFr, GórnTroas; -rå- : -ra- BielKron (6:4), BudBib (3:1), SkarJedn (1:1), WujNT (7:4).

Fleksja
inf nawråcać
indicativus
praes
sg pl
1 nawråcåm
2 nawråcåsz nawråcåcie
3 nawråcå nawråcają
praet
sg pl
1 m -m nawråcåł m pers
3 m nawråcåł m pers nawråcali
f nawracała m an
imperativus
sg
2 nawråcåj
conditionalis
sg pl
3 m by nawråcåł m pers by nawråcali
n by nawracało subst

inf nawråcać (9). ◊ praes 1 sg nawråcåm (4). ◊ 2 sg nawråcåsz (2). ◊ 3 sg nawråcå (9). ◊ 2 pl nawråcåcie (1). ◊ 3 pl nawråcają (4). ◊ praet 1 sg m -m nawråcåł (1). ◊ 3 sg m nawråcåł (7). f nawracała (1). ◊ 3 pl m pers nawråcali (2). ◊ imp 2 sg nawråcåj (1). ◊ con 3 sg m by nawråcåł (2). n by nawracało (1). ◊ 3 pl m pers by nawråcali (3). ◊ part praes act nawråcając (8).

Si stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w. s.v. nawrócić.

I. Transit. (52):
1. Powodować wykonanie ruchu; circumflectere, contorquere, detorquere, dirigere, flectere, obliquare, obtorquere, offlectere, strigare, torquere Cn (6):
Przen: Kierować czyimś postępowaniem; być przewodnikiem życiowym [co] (1):

W porównaniu (1): Ale porządek/ y ozdobá rzeczy [ustanowione przez Boga] Nieták zá ſobą ćiągną wzrok człowieczy/ Iáko pobożny zakón páńſki ſnadnie Duſzę náwráca/ y myślámi władnie. KochPs 27.

a. Powodować zmianę kierunku ruchu, zawracać; convertere PolAnt, Cn; reprehendere Calep [w tym: co (2)] (3): Oto ia nawracam oręża woienne/ ktore w ręku wáſzych BudBib Ier 21/4; Calep 914b; [Ták iż Charon kilko kroć czarną łodź náwracał StryjKron XX5].
Przen (1):
Fraza: peryfr. »ku dniowi niebieska oś nawraca koła« = świta (1): Iuż byłá vſzłá biegu noc dwie częśći zgołá/ Ku dniowi niebieſka oś náwrácáłá kołá: Gdy ſtrapionému ſercu Odpoczynek máły Przyſzedł GórnTroas 33.
b. Powodować zmianę położenia, obracać [co czym] (1): A gdy takie [zadkiem] baba obacży rodzenie/ ma z nienagła rękami dziecię ono nawraczać FalZioł V 22d.
c. Wykonywać ruch w jakimś kierunku częścią ciała (1):
Zwrot: »na drugą stronę [ku czemu] nawracać [co]« (1): Theż gdyby ſie ocży na prawą ſtronę ſzpociły: onego dziecięcia, Tedy ma być malowana iaka rzecż czudnym malowaniem na lewą ſtronę: położona/ aby tym obycżaiem: obacżywſzy thakowe rzecży ono dziecię na drugą ſtronę, ku onemu malowaniu: nawraczało ocży ſzpothawe. FalZioł V 44v.
2. Sprawiać, że ktoś lub coś znajdzie się tam, gdzie był(o) przedtem, lub wróci do dawnego stanu (3):
a. Powodować czyjś powrót [kogo cum inf] (1): Y rzekł Iftach [wygnany z ziemi ojczystej] do ſtárcow Gileadſkich/ Ieſli mię wy náwracaćie walcżyć [Si reverti facilis me ad pugnandum] ná ſyny Hámmonowe [...]/ będęli ia wáſzą głową? BudBib Iudic 11/9.
b. Chować na miejsce (1):
Zwrot: »nawracać [nóż] do poszew« (1): Náwracáiąc (iy) [nóż wyjęty na rzeź] do poſzew iego [redire faciam in vaginam suam] BudBib Ez 21/35[30].
c. Przywracać do dawnego stanu [kogo z czego] (1): iż lud ſwoy podawał [Bóg] w moc pogáńſką zá trzy grzechy. Ale więc gdy cżwarty [grzech] do nich przyſtąpił/ zniey [mocy pogańskiej] nienáwracał go PowodPr 69.
3. Wpływać na zmianę czyichś przekonań lub postępowania (43):
a. Nakłaniać kogoś do przyjęcia swojej religii lub wyznania; powodować jej przyjęcie [w tym: na chrześcijaństwo, katolicyzm (29), na judaizm okresu biblijnego (2), na judaizm późniejszy (2), na herezje i odszczepieństwo (2), na islam (1); kogo (30)] (36): MiechGlab 27; GroicPorz h4; BibRadz Act 9 arg, 16 arg; iął [Mahomet] kázáć á náucżáć Aráby/ Agáreny/ Perſy/ y ine ludzi ná wiárę ſwoię [...]. Náwrácał tedy rozmáity lud BielKron 165, 282 [3 r.]; SkarJedn d8v; Heretyká náwracáiąc vmarłego wſkrześił S. Mákáryus. SkarŻyw 35 marg, 35, 528; WujNT 31, 392 marg, 461 marg, 513 [2 r.], 572 marg, Aaaaaa4v.

nawracać czego [miasto] [składnia zależna od „chcieć”] (1): á ktey weirze [!] przyſtawał Károloſtádius/ [...] gdy też ták chćiał Witembergu nawrácáć BielKron 198.

nawracać od czego (1): BielKron 139v cf W przen.

nawracać ku komu [ku Bogu], ku czemu (3): Iż Bog wſzytkie ludzie/ ták Zydy iáko y Pogány/ nálazſzy ie w grzechách/ z miłośierdzia ſwego wzywa/ y náwraca ku ſobie WujNT 564. Cf Zwrot, W przen.

nawracać na co (6): ZYd Krzeſćiániná ná ſwoię Sektę náwrácáć niema GroicPorz h4. Cf Zwrot.

nawracać przez kogo, przez co (2): [Bóg] Przez Apoſtoły y namyáſtki ich ludźye ku wyerze náwrácał KromRozm III G2v; BielKron 143.

nawracać czym (4): TarDuch B7; BielKron 139v; rzućili ſie [Krześcijanie] do zbroie ná ſie/ iákoby nie doſyć ſłowy náwrácáć/ ále mieczem lepiey przypędzać BielSpr 61; WujNT 403.

nawracać w czym [= czym] (1): [zwolennicy Krystusa] ludzi náwracali w ſłowie y przykłádzye ná ſwiętą wiárę Krześćiáńſką BielKron 139.

W połączeniach szeregowych (2): RejPos 14v; gdźie [w Indyjej] wiáry chrześćijańſkiey [członkowie zgromadzenia Societas Iesu] vcżą/ báłwochwálce náwracáią/ krzcżą/ święcą/ Pánu Bogu oddawáią ReszHoz 138.

W charakterystycznych połączeniach: nawracać bałwochwalce, Flandry, heretyka (2), krześćijanina, lud(zi(e)) (8), mnogie, Niemce, pogany (wiele poganow, pogaństwo) (10), Prusy, wiele [kogo], Żydy (wiele Żydow) (5); nawracać na swoją sektę; nawracać przez apostoły, przez namiastki apostołów; nawracać kazanim (2), w przykładzie, słowy (w słowie) (2).

Zwrot: »na wiarę, ku wierze nawracać« [szyk zmienny] (5:1): KromRozm III G2v; BielKron 139, 143, 208v, 291v; tu Pan Pháryzeuſzow nie gáni prze ich vczynki dobre: [...] że pogánſtwo ná wiárę prawdziwą náwracáli/ [...] ále ich ſtrofuie/ że to wſzytko czynili vmyſłem nie dobrym WujNT 98.
Szeregi: »nawracać i kazać« [szyk 1:1] (2): chodzili po rozmáitych kráinach/ każąc y náwracáiąc lud ſproſny ná krześćiáńſką wiárę/ ták przez piſanie iáko przez mowę BielKron 143; WujNT 655.

»nawracać i nauczać« (1): Nie widzą iż Piotr S. naprzod pogány w Korneliuśie onym pogáninie náwracáć y náucżáć pocżął. SkarJedn 95.

W przen (1):
Zwrot: »ku zbawiennej drodze nawracać« (1): Potym ſie [zwolennicy Krystusa] wſzytkim ſwiátem rozdzyelili/ áby ludzi od błędow ku zbáwienney drodze kazánim ſwym y przykłádem náwracáli. BielKron 139v.
b. Powodować poprawę grzesznika; dirigere Vulg [kogo (6), co (serca) (1)] (7): ty znaſz [Panie] iżem przez grzechu przyſzedł/ y inſzem nawraczał. WróbŻołt 58/5; HistRzym 127v; RejPos 168; [Chrystus] błędne náwraca/ gdy Thomaſzá do ſtáteczności wiáry [...] przywodźi SkarKaz 203b.

nawracać k komu, ku czemu (3): O moy miły Pánie [...] wołaſz/ á náwrácaſz k temu vznániu ſwemu káżdego RejPos 172v; KuczbKat 195; ktorzy ku ſpráwiedlrwośći náwracáią [iustificantes] mnogie/ (będą) iáko gwiazdy ná wieki wiecżne. BudBib Dan 12/3.

W przen (1): (marg) Ku Pokućie iáko przyść mamy. (—) Naprzod tedy/ vprzedza nas miłośierdzie Boże/ y ſercá náſze kſobie náwraca. KuczbKat 195.
II. Intransit. Kierować woz w inną stronę (1): POſle Papieſki Rzymſkiégo narodu/ Vczyſz nas drógi/ á ſam chybiaſz brodu. Náwrácay lepiéy niżli twóy woźnicá/ Strzeż nas tám záwieść/ gdźie płácz y teſknicá [gra słów w nawiązaniu do znacz. I.3.]. KochFr 21.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Converso, Y tám y ſám obrácam/ náwrácam. Mącz 487c, 487b.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf NAWRACAJĄCY, NAWRACAN, NAWRACANIE

ZCh