Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NAWRACAĆ

Następne hasło: NAWRACAJĄCY »

NAWRACAĆ SIĘ (37) vb impf i być może pf

impf (39), może pf (1) Wer Kaz 300.

się (21), sie (16).

Pierwsze i trzecie a jasne; -rå- (23), -ra- (10); -rå- RejWiz, WujJudConf, RejPosWstaw, BudBib (4), KarnNap, SkarJedn, WerKaz, PudłFr, WujNT (4), WysKaz, CzahTr, SkarKazSej; -ra- LubPs, BibRadz (3), Mącz (3), HistRzym, RejPos; -rå-:-ra- SkarŻyw (5:1).

Fleksja

indicativus
praes
	sg	pl
1	nawråcåm się
2		nawråcåcie się
3	nawråcå się	nawråcają się

praet
	sg		pl
3	m	nawrácáł się	m pers	nawråcali się
3	n	nawråcało się	subst

imperativus
	sg	pl
2	nawråcåj się	nawråcåjcie się
3	niech się nawråcå

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się nawråcåł	m pers	by się nawråcali

praes 1 sg nawråcåm się (3). ◊ 3 sg nawråcå się (6). ◊ 2 pl nawråcåcie się (3). ◊ 3 pl nawråcają się (8). ◊ praet 3 sg m nawrácáł się (3). n nawråcało się (2). ◊ 3 pl m pers nawråcali się (3). ◊ imp 2 sg nawråcåj się (1). ◊ 3 sg niech się nawråcå (1). ◊ 2 pl nawråcåjcie się (1). ◊ con 3 sg m by się nawråcåł (2). ◊ 3 pl m pers by się nawråcali (2). ◊ part praes act nawråcając się (2).

Sł stp s.v. nawracać, Cn notuje, Linde XVIII w. s.v. nawrot.

Znaczenia

1. Obierać jakiś kierunek, kierować się gdzieś (2)
2. Iść lub przybywać na poprzednie miejsce (5)
- a. O ruchu Słońca związanym z porami roku (1)
3. Wracać do poprzedniego działania lub stanu (4)
- a. Robić to, co przedtem, myśleć o tym, co przedtem (3)
- b. Związać się ponownie z kimś, pogodzić się (1)
4. Nastać znowu (o czasie) (1)
5. Zmieniać swe przekonania lub postępowanie (24)
- a. Przyjmować mną religię (10)
- b. Poprawiać się z grzechów (14)
6. Wystrzegać się czegoś, odwracać się (1)

1. Obierać jakiś kierunek, kierować się gdzieś; declinare PolAnt [do czego] (2):

Zwrot: »wspak się nawracać« (1): Bo co daſz do żołądká toć ſie w kreẃ obraca/ A wſpák do wſzytkich cżłonkow záſię [= z kolei] ſie náwraca. RejWiz 61v.

W przen (1): Niech ſię nie náwraca do drog iey [ladacznicy] ſerce twoie BudBib Prov 7/25.

2. Iść lub przybywać na poprzednie miejsce; revolare Mącz; remeare Calep; convertere, vertere Cn (5): Remeo – Nawracząm ſie. Calep 909b.

nawracać się z czego (1): Iáko Homerus Achileſa opiſuie gdy ſię zbitew nawracał KwiatKsiąż P2v.

nawracać się dokąd (1): Triumpbus, Piſzne [...] wiechánie w miáſto Rzym Hetmaná którego/ który ſie po zwicięſtwie á po porażeniu nieprziyacioł Rzimskich do Rzimu náwrácał Mącz 466a.

Zwrot: »zaś się nawracać« (1): Revolo, Odlatam/ wrácam ſie ná zad/ álbo ſie záś náwrácam Mącz 506a.

W przen (1): tedy o to proſzę vniżenie/ iáko oſtátni z tych ktorzy byli przećiwko oſobie W.M. ábyś [...] w Miłośćiwą łáſkę ſwą vkorzonego przyiąć racżył [...]. Nie wątpię że tęż [łaskę] y ia poznam po oſobie W.M. mego Mćiwego Páná/ gdyż ſię náwracam ſub vmbra alarum Patriae meae, ktora nigdy nie pogárdzáłá cżłowiekiem Rycerſkim CzahTr A2v.

a. O ruchu Słońca związanym z porami roku [do kogo] (1): Solstitium [= przesilenie dnia z nocą], Obrocenie słóńcá gdy ſie do nas náwráca álbo od nas odwráca słóńce Mącz 398c.

3. Wracać do poprzedniego działania lub stanu; convertere PolAnt, Vulg (4):

a. Robić to, co przedtem, myśleć o tym, co przedtem (3):

nawracać się do czego (1): Te ártykuły [o dobrych uczynkach] Kátholickiey wiáry vprzeymie nam Apoſtoł záleca [...]. Acz nápomina też/ áby y wiáry nie zániedbywáli; owſzem áby ſię do niey náwracáli: pokázuiąc iáko ieſt wielce potrzebna ku zbáwieniu. WujNT 784.

nawracać się k(u) czemu (2): ktorzy ſpołu w łáſce iego cieſzą ieden drugyego nápomináiąc/ á záwżdy ſie k wiernym modlitwam á proźbám ſwym náwrácáiąc. LubPs F4v; A teraz poznawſzy Bogá/ y owſzem poznáni będąc od Bogá: iákoż ſię záś náwracaćie ku elementom mdłym y niedoſtátecznym/ ktorym záſię z nowu ſłużyć chcećie? WujNT Gal 4/9.

b. Związać się ponownie z kimś, pogodzić się [ku komu] (1): Przeto ták mowi Iehowá [do Jeremiasza poróżnionego z ludem]/ [...] oni ſię niech wrocą ku tobie/ lecż ty nie náwracay ſię ku nim. BudBib Ier 15/19.

4. Nastać znowu (o czasie) [do kogo] (1): Iuż ſye to do nas złoté látá náwracáią/ Kiedy głupié mijáiąc/ godnym rozdawáią. PudłFr 7.

5. Zmieniać swe przekonania lub postępowanie; reverti PolAnt; converti Vulg (24):

a. Przyjmować mną religię (10):

nawracać się z kogo [= będąc przedtem kim], z czego (3): á nie tylo Chrześćiánie/ ále y żydowie y Pogánie ná to cudo [znak krzyża świętego na powietrzu] pátrzyli: á wiele ſię ich z błędów náwrácáiąc/ wielbili Bogá vkrzyżowánego. SkarŻyw 277; WujNT Act 15/19, s. 462.

nawracać się do czego od czego (1): miałeś y bráćią ſwoię wiele zacnych ludzi z Ruſkie^go pokolenia/ [...] ktorzy ſię do kośćiołá S. Rzymſkiego iáko do głowy ſwey od odſzcżepieńſtwá náwracáli SkarJedn 356.

nawracać się czym (1): wiele ſię Heretyków náwracáło [...] ſłuchánim zbáwienney náuki iego SkarŻyw 372.

W charakterystycznych połączeniach: nawracać się do kościoła świętego rzymskiego, od odszczepienstwa, z poganow (pogaństwa) (3).

Zwroty: »nawracać się do Boga« (1): Przetoż ia rádzę/ nie fráſowáć tych ktorzy ſię z Pogánow náwracáią do Bogá [convertuntur ad Deum] WujNT Act 15/19.

»na wiarę, do wiary, ku wierze nawracać się« (2:1:1): WróbŻołt S7v; Przetoż y Apoſtołowie ſwięći w liſcie onym Synodowym/ [...] pogánom ktorzy ſie ku wierze Páná Kryſtuſowey náwracáli/ grzechu niecżyſtego zákázuyą. RejPosWstaw [110³]; SkarŻyw 153; WujNT 462.

Szereg: »nawracać się a wierzyć« (1): Ieſli ſię náwrácaćie á wierzyćie/ z cáłego ſercá w Páná náſze^go Iezu Chryſta/ [...] wiecżney zapłáty vżyiećie SkarŻyw 21.

b. Poprawiać się z grzechów (14): WróbŻołt O6v; Iać [= Matka Boska] was grzeſznych bronię/ y wam gdy ſię náwracaćie pomagam SkarŻyw 172.

nawracać się do kogo [do Boga] (6): iż ſtraż/ opieká/ y káżde błogoſłáwieńſtwo záwżdy [...] okázuie ſie nád tymi wiernemi twemi/ áby ſie niewierny ſwiát przypatruiąc temu/ náwrácał ſie do ciebie RejPos 336. Cf nawrać się do kogo przez co; Zwrot.

nawracać się do kogo przez co (1): iż pan ſpráwiedliwy Sędźia nie zápomni nigdy grzechu/ áby go nie miał káráć/ oprocz tych ktorzy ſie przez pokutę do niego náwrácáią. BibRadz I 158c marg.

nawracać się od czego (1): Y przydźie odkupićiel do Syonu y do onych ktorzy ſię náwrácáią od złośći [redeuntes ab iniquitate] w Iákobie BibRadz Is 59/20.

W przeciwstawieniu: »nawracać się ... twardzieć« (1): Y dla tego ich też [...] pogubił P. Bog: y teraz gdy ſię nie náwracáią/ ále bárźiey twárdźieią/ gubić ich nie przeſtáie. SkarKazSej 683a.

Zwrot: »nawracać się do (Pana) Boga, do Pana Chrystusa, ku Bogu, ku Panu« = reverti ad Dominum PolAnt [szyk zmienny] (3:1:1:1): A przetoż grzechy ſwe vznawáiąc náwrácáli ſie ku Pánu y zá to płákáli. BibRadz I 136b marg; HistRzym 47v; BudBib 2.Par 36/13; SkarŻyw 574; WerKaz 300; że gdy ſię grzeſzny do Bogá náwraca/ on mu wſzyſtko zgołá odpuſzcża WysKaz 24.

Szeregi: »pokutować a nawracać się« (1): Pokutuyćie á náwracayćie ſie/ áby zgłádzone były grzechy wáſze. KarnNap C3v.

»upamiętać się a nawracać« (1): ale karze Pan Bog tákie ſproſniki wiecżnym ogniem/ ieſli ſię nie vpámiętáią/ á nie náwracáią do Paná Chryſtuſa zbáwićielá ſwego. WerKaz 300.

W przen (1):

Zwrot: »do drogi pańskiej się nawracać« (1): Przetoż niedbáli y wyſtępuiący od ſtárſzych bywáią nápomináni y ſtrofowáni/ áby ſie do drogi Páńſkiey náwracáli. WujJudConf 157.

6. Wystrzegać się czegoś, odwracać się [od czego] (1): Mądry boi ſię y náwraca ſię od złośći [recedit a malo] BudBib Prov 14/16.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf NAWRACAJĄCY SIĘ, NAWRACANIE

ZCh