[zaloguj się]
[pdf]

NAWROCIĆ (186) vb pf

a jasne (w tym 5 r. błędne znakowanie). ◊ W inf o pochylone. ◊ W imp -o- JanNKar (2), -ó- (1) KochPs. ◊ W pozostałych formach -ó- (3), -o- (2); -ó- OrzJan; -ó- : -o- MurzNT (2:2).

Fleksja
inf nawrócić
praet
sg pl
1 m nawróciłem m pers
2 m -ś nawrócił m pers
3 m nawrócił m pers nawrócili
f nawróciła m an
plusq
sg
2 m -ś był nawrócił
3 m był nawrócił
imperativus
sg
2 nawroć
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy nawrócili
2 m byś nawrócił, by nawrócił m pers
3 m by nawrócił, nawróciłby m pers by nawrócili
n by nawróciło subst
con praet
sg
3 m by był nawrócił
impersonalis
praet nawróc(o)no
participia
part praet act nawróciwszy

inf nawrócić (34). ◊ fut 1 sg nawrócę (9). ◊ 2 sg nawrócisz (2). ◊ 3 sg nawróci (19). ◊ 2 pl nawrócicie (1). ◊ 3 pl nawrócą (1). ◊ praet 1 sg m nawróciłem (1). ◊ 2 sg m -ś nawrócił (2). ◊ 3 sg m nawrócił (59). f nawróciła (1). ◊ 3 pl m pers nawrócili (4). ◊ plusq 2 sg m -ś był nawrócił (1). ◊ 3 sg m był nawrócił (1). ◊ imp 2 sg nawroć (24); -o- JanNKar (2), -ó- (1) KochPs, -(o)- (21). ◊ con 2 sg m byś nawrócił (7) BudBib, by nawrócił (1) BierRaj. ◊ 3 sg m by nawrócił, nawróciłby (13). n by nawróciło (1). ◊ 1 pl m pers bysmy nawrócili (1). ◊ 3 pl m pers by nawrócili (1). ◊ con praet 3 sg m by był nawrócił (1). ◊ impers praet nawróc(o)no (2). ◊ part praet act nawróciwszy (6).

Sł stp notuje, Cn s.v. nowowierny, Linde XVII – XVIII w.

I. Transit. (183):
1. Spowodować wykonanie ruchu; convertere Vulg, PolAnt (11):
a. Spowodować zmianę kierunku ruchu, zawrócić; przen [co] (2):

nawrocić od czego (1): Náwróć duſzę od progu oftátniéy ćięmnośći. KochPs 9.

Zwrot: »[ręką bożą] nawrocić« = odsunąć groźbę kary (1): Ręká też iego wyćiągniona/ á ktoż ią náwroći [redire faciet eam]? BudBib Is 14/27.
b. Spowodować zmianę położenia, obrócić [kogo] (2): Tedy ma niewiaſtę onę [rodzącą] w znak głową nadoł á nogami ku gorze z ſtołka nawrociwſzy: położić FalZioł V 22b, V 21b.
c. Wykonać ruch w jakimś kierunku częścią ciała [co] (7):

nawrocić do czego (1): A (potym) do oblężenia Ieruſzalima [tj. ku oblężonej Jerozolimie] nawroćiſz [obfirmabis] twarz twoię/ [...] y będzieſz prorokowáć nań. BudBib Ez 4/7.

[Zwrot: »[komu] drugą czeluść nawrocić« = nadstawić drugi policzek: Bo gdy mu ieden przed Arcyoffiarnikiem dał policżek/ nie iedno mu drugiey cżeluśći nie náwroćił/ ále y o on pirwſzy policżek práwnie mowił BudUrzęd 51.]
Przen (6):

nawrocić ku komu, ku czemu (3): Rozmyſlałem drogi moie/ á nawrociłem żądze moie [converti pedes meos] ku przykazaniu twemu. WróbŻołt 118/59. Cf »nawrocić swe oczy«.

W porównaniu (1): náwroć [converte] rękę twoię [= szukaj, zbieraj lud] iáko kto obiera wino do koſzow. BudBib Ier 6/9.

Zwroty: »nawrocić [ku komu] swe oczy, [do kogo] twarz swoję« = okazać miłosierdzie, łaskę [szyk zmienny] (2:1): GrabowSet F3; Ocżi ſwe święte gdy ku mnie náwroćiſz/ Wſzyſtko nieſzcżeśćie wſzyſtkich złych dni ſkroćiſz. CzahTr B3v, A4.

»nawrocić rękę swoję [na co]« = napaść (1): Bo rzecżeſz. Wyćiągnę ná ziemię nie obronną [...]. Dla łupienia łupu/ y dla vrwánia vrywku/ ábyś náwroćił rękę ſwoię [ut reducere facias manum tuam] ná zburzenia/ gdzie przed tym mieſzkano/ y ná lud zebrány z narodow BudBib Ez 38/11 [12].

2. Sprawić, że ktoś lub coś trafił(o) tam, gdzie był(o) przedtem (13):
a. Spowodować czyjś powrót; convertere Vulg [kogo] (4): Leop Ier 15/19, Zach 10/6; ábowiem náwrocę [redire faciam] poimáne ich/ mowi Pan. BibRadz Ier 32/44.

nawrocić z czego (1): Abowiem gdy pan bog nawroći lud ſwoy z niewoli/ tedy więc dopiero vraduie ſie Iacob WróbŻołt 52/7.

b. Oddać z powrotem, zwrócić [w tym: co (5), komu (6)] (7): [ma dziecię] Smierć wiecżną, ſwiát, piekło/ iák moxny PAN ſkrocżyć/ á nam wiecżny żywot ſtrácony náwroćić. ArtKanc B19v, A13v.

W przeciwstawieniu: »potrącić (a. utracić) ... nawrocić« (2): Nie ważmyż ſobie ſtátku dla wiáry vtráćić/ wſzák nam ślubuie ſtokroć więcey zaś náwroćić ArtKanc I20v, C.

Zwroty: »nawrocić słowo« = odpowiedzieć (1): odpowiedział (marg) wł. náwroćił słowo. (‒)/ rzekąc. BudBib Ez 9/11.

»zaś nawrocić« (2): ArtKanc C, I20v cf W przeciwstawieniu.

Przen: Odpłacić (2): wedle dziełá rąk ich/ day im/ náwroć im nagrodę ich [redde retributionem eorum eis]. BudBib Ps 27/4, Ps 17/21.
c. Schować na miejsce (2):
Zwrot: »nawrocić miecz do poszew, na miesce jego« = convertere gladium in vaginam suam a. in locum suum PolAnt (1:1): BudBib 1.Par 21/27; wyiął miecż ſwoy/ á bijąc niewolniká árcyoffiárnikowego/ vćiął mu vcho. Tedy mowi mu Iezus. náwroć twoy miecz ná mieſce iego. BudNT Matth 26/52.
3. Sprawić, że ktoś zmienił swe przekonania lub postępowanie; convertere Miech, Vulg, PolAnt, Mącz; restituere Mącz (150): Convertere mentes hominum oratione, Náwroćić. Mącz 487c.
a. Nakłonić kogoś do przyjęcia swojej religii lub wyznania [w tym: na chrześcijaństwo, katolicyzm (70), na judaizm okresu biblijnego (2), na herezję (6); kogo (66), co (świat, kraj, miasto) (12)] (78): MiechGlab *8; [Bóg strzeże] Przichodniow, to ieſt ludu pogańskiego, czuſz ktori nawroci y przydą do wiary iego ſwiętey. WróbŻołt vv v; Chriſtus ku Pawłowi mowj. [...] Muſyṡ ydż na ſwiath nieboże Bo czos był pjrwey nawroczył To wſſyſtko ſwiath wſpak obrocził RejKup o2; KrowObr 21v [2 r.]; Leop Is 66 arg; Látá 1124. Otto Biſkup Bámberſki iechał ná Pomorſkie źiemie/ miaſt nie máło náwroćił. BielKron 282, 144, 268v, 282 [2 r.], Llll2; HistRzym 131v; Trudna to ieſt rzecż Zydá Chriſtiáninowi náwrocić CzechRozm 68, 68 marg, **5; SkarŻyw 82, [236] marg, 355, 454 marg, 575; Ale choćiażbych też nie omylnie poznał Heretyká: nużeż/ w mocyli to moiey náwroćić go? CzechEp 45; NiemObr 13, 42; ReszList 155; WujNT Act 8 arg, 11 arg, s. 471, 513, 526 marg, 864, Aaaaaa4v; SkarKaz 419a.

nawrocić do kogo (7): Cf »nawrocić do Chrystusa«, W przen.

nawrocić przez kogo, przez co (2): Iezu ktorys przez onych apoſthołow kazanie wſzytek ſwiat nawrocił, ſmiſie. TarDuch C8v; WujNT 579.

nawrocić czym (4): WróbŻołt X3; KromRozm II g4v; Cierpliwośćią náwroćił niewierne. SkarŻyw [236] marg; WujNT 510.

W charakterystycznych połączeniach: nawrocić Angliją, baworską ziemię, bracią, Francyją, Frezy, heretyka, krolestwo, lud (pogański) (3), [ile] ludu (ludzi) (11), miasto (miast niemało) (3), Niemce (3), niewierne, Ormijany, państwo, pogany (2), pohańce, Rzymiany (2), Samarytany (Samaryją) (2), Saski, śrzodek duńskiej ziemie, świat (3), wiele z narodu izraelskiego, wiele Prusakow, wiele Rusakow, wszytką ziemię, Żyda (Żydy) (5); nawrocić cierpliwością, gwałtem, kazanim (przez apostołow kazanie) (3), miłościwie, natchnieniem Ducha Św.

Zwroty: »nawrocić do (Pana) Chrystusa, ku Krystusowi, do Pana Boga, ku Bogu« [szyk zmienny] (4:2:1:1): Leop Act 17 arg; Abowiem będąc tám prorok Dániel z nimi/ náwroćił y vbłagał krolá Nábchodnozorá ku Bogu/ [...] wnet báłwochwalſtwo krol odrzućił BielKron 91v, 467v; BiałKaz I2v; SkarŻyw 231, 558, 600; A tá Holha álbo Helena napirwſza byłá chrzeſćiánká miedzy Ruſią/ y wiele Ruſakow do Chriſtuſa náwroćiłá StryjKron 125.

»na krzest święty nawrocić« (2): Potym ſzedł do Hiſzpániey do miáſtá Narbony/ thám wiele ludzi ná krzeſt ſwięty náwroćił BielKron 143, 387.

»nawrocić na wiarę, ku wierze, do wiary świętej« = ad fidem Christi convertere Miech; convertere aliquem ad fidem Mącz [szyk zmienny] (20:2:2): MiechGlab 27; Filip Simona Cżárnoxiężniká/ y podſkárbiego Krolowey Murzynikiey ku wierze náwroćił. Leop Act 8 arg; A gdy był [Szczepan papież] wiele ludzi náwroćił ná Krześćiáńſką wiárę/ we mſzą pochwycon od ołtarzá/ á ścięt od Decyuſá. BielKron 153; Przez iego ſpráwę Sáſki náwrocono ná krześćiáńſką wiárę BielKron 167, 27, 143v [2 r.], 144, 148v, 151v (18); Mącz 487c; SkarŻyw 553, 576; BielSen 9.

»nawrocić za sobą« (1): iáko był [Andrzej święty] obiáſnion przez Duchá ſwiętego/ y iáko ich wiele potym náwroćił zá ſobą/ to iuż tám o tym ſzyrzey hiſtoria ſwiádcży. RejAp 14.

Szereg: »nawrocić i (p)okr(z)cić« [szyk 2:2] (4): KromRozm III H8v; BielKron 156, 323v; ktore [Księstwo Litewskie] Włádyſław Iágeło ſam Apoſtołem ich będąc náwroćił/ do Páná Chryſtuſá/ y pokrćił BiałKaz I2v.
W przen (2): CzechRozm 68; á náwroć [Jezu Chryste] do namieſtniká twego páſterzá páſterzow ná ziemi/ wſzytki bárány y owce twoie SkarJedn 151.
b. Spowodować poprawę grzesznika [w tym: kogo (46), co (duszę, serce czyje) (12), kogo i co (1); z podmiotem: Bóg (38)] (61): WróbŻołt 79/4, 8; MurzNT 163v; iż pan Bog gdy karze/ cżyni tho [...] nye iżby zátráćił/ ále áby náwroćił GliczKsiąż G5; LubPs I4v, S3v, S4, T; KrowObr 176v; RejWiz 135; BibRadz Iac 5/19; Corruptum adoloscentem restituere, Skażonego młodźieńcá náwróćić. Mącz 413d; HistRzym [89]; RejPos 295; BudNT Iac 5/19; náwroć [Panie] twe nieprzyiaćiele/ ktorzy Kryſtá Syná twego/ prześláduią prawdę iego. ArtKanc L4, K14, L4 [2 r.], M15v, M18v; GrabowSet E4; Y toć Boża moc y łáſka/ lichwiarzá náwroćić LatHar 400 marg, 313, 538; WujNT Iac 5/19; JanNKarGórn G4, G4v; wſzyſtki kácérze/ odſczepieńce/ ſercá ich zátwárdźiáłá/ rácz náwróćić. SiebRozmyśl E2v.

nawrocić do kogo [do Boga] (7): KrowObr 145v; SkarŻyw 558; CzechEp 107; Dźiękuię tobie/ żeś mię roſpuſtnie y ſwowolnie żyiącego ták ćierpliwie znosił/ á potym do ſamego śiebie náwroćić racżył. LatHar 27; PowodPr 85. Cf »nawrocić do Pana Boga«.

nawrocić k(u) komu [ku Bogu], ku czemu (13): BierRaj 17; WróbŻołt 79/20; LubPs H4, S3v; RejPos 76, 325; KuczbKat 195; A gdy záś odpowiádamy: Náwroć nas Pánie ku tobie/ á náwroćimy ſie: wyznawamy że nas Pan Bog łáſką ſwą vprzedzáć racży. WujJud 95; HistHel C2. Cf »nawrocić ku Panu Bogu«.

nawrocić w czym [= z czego] (2): LubPs F3; ArtKanc Q6 cf W przen.

W połączeniu szeregowym (1): á wołay iáko tá pogánká wołáłá/ do Páná ſwego / áby ſie zmiłował nád tobą/ y nád tą nędzną duſzą twą/ á vzdrowił ią/ á opátrzył/ y náwroćił ią k ſobie łáſką á miłoſierdziem ſwoim RejPos 76.

W charakterystycznych połączeniach: nawrocie błądzące (błędne) (2), heretyki, kacerze (2), lichwiarza, ludzie twarde, morderze sług [Chrystusowych], nieposłuszne, nieprzyjaciele [Chrystusa] (2), odszczepieńce, okrutniki, skażonego młodzieńca, synow Izraelowych (Izraelskich) (4), świat, złościwe; nawrocić łaską, przez mądrość, miłosierdziem, w obłądzeniu (2), ku pokoju, przez pokutę.

Zwroty: »na dobre nawrocić« (1): á czom kolwiek przećiwnego piſał ku Stolcu Papieſkiemu/ to ſie nie ná ſámego oſobę ſciąga/ iedno ná Rzym ktorego ia rozumiem ná dobre nie náwrocę BielKron 195v.

»nawrocić grzesznika (a. grzesznego)« = converti facere peccatorem PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4): BibRadz Iac 5/20; BudNT Iac 5/20; Niechay przyidźie twe Kroleſtwo/ okáż w tym twe dobrodźieyſtwo/ áby ſię ták rozmnożyło/ wſzyſtkie grzeſzne náwroćiło ArtKanc M16v; WujNT Iac 5/20.

»nawrocić ku Panu Bogu, do Pana Boga« = convertere ad Dominum Deum PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4:2): MurzNT Luc 1/16; á będzie nápełnion [Jan] Duchá ſwiętego ieſſcże w żywoćie mátki ſwoiey: Y wiele ſynow Iſráelſkich náwroći ku Pánu Bogu ich. Leop Luc 1/16; RejPos 295v; SkarŻyw 235; LatHar 686; WujNT Luc 1/16.

Szeregi: »nawrocić a dać uznanie« (1): Ale ktoż ſie może okazáć tym wiernym twoim przed Máyeſtatem ſwiętym twoim/ iedno kogo ty z miłoſierdzya ſwego náwroćić racżyſz/ á daſz mu vzuánie [!] w nędznym ſercu iego. RejPos 262v.

»nawrocić a pokutowanie dać« (1): Polyecam też tobye myloſcywi Ieſu [.,.] wſſitky przijacyoli ij blyſſnye moye. Alye ij zany[e]przijacyoli moye myli panye cyebye proſſα abi ye ku pokoyu nawrocyl a prawe pokutowanye gym dal. BierRaj 17.

W przen (9): WróbŻołt 22/3; W káżdym obłądzenyu ſam yą [duszę] on náwroći LubPs F3; nád wodą ochłody wychował mię/ y náwroćił duſzę moię SkarJedn 401; vkaſz łáſkę nád tymi błądzącymi/ á náwroć owiecżki twoie do ćiebie SkarŻyw 125; ArtKanc Q6.
Zwroty: »nawrocić od błędnej drogi, z błędu drogi« = converti facere ab errore viae PolAnt, Vulg (2:1): iż ktoby nawroćił grzeſzniká od błędney drogi iego/ zachowá duſzę od śmierći BibRadz Iac 5/20; BudNT Iac 5/20; WujNT Iac 5/20.

»na prawą drogę nawrocić« (2): Ieſce ya thuſſe niebogo Is ſwey Laſky zeſlie kogo. Is mi mey nedze vkroċy Na prawą drogę nawrocy. RejKup O.

c. Nakłonić do pogodzenia się z kimś; w przen [kogo, co (serce czyje) (9)] (10):

nawrocić ku komu (7): padńmyſz na kolana [przed Józefem] Bywać więcz y w zacznych ludziech gdy Bog chcze odmiana A ſnadz go k nam iako ſzcżęſcie łaskawie nawroći RejJóz Mv. Cf Zwrot.

Zwrot: bibl. »nawrocić serce« [w tym: ku komu (6), do kogo (1), przeciwko komu (1)] = convertere cor PolAnt, Vulg (9): MurzNT Luc 1/17; Oto ia poſlę wam Eliaſſá Proroká [...]. A náwroći ſerce oycowſkie do ſynow/ y ſerce ſynowſkie do oycow ich Leop Mal 4/6; BielKron 467v; RejPos 12v, 295v; RejPosRozpr b3v; BudNT przedm a5; iż ten Heliaſz ktorego obiecuie Bog przez Máláchiaſzá/ miał náwroćić ſerce oycow ku ſynom/ á ſerce ſynow ku oycom ich: to ieſt miał wſzyſtkich pogodzić/ porownáć/ w iednę wiárę y miłość złącżyć. CzechRozm 108, 108v.
4. Skłonić do określonego działania (3):

nawrocić kogo k czemu (2): Zebráli ſie potym ná Iozáfátá Moábitowie y Ammonowie/ á on ſie vciekł do Páná Bogá/ y lud ſwoy náwroćił ktemu. BielKron [842].

nawrocić co w kogo (1): przés ſerca oiców/ rozumiéi/ to co oicowie trzymali o panu bogu/ Co téſz aby i ſynowie trzymali nawrocił to wnie łan to ieſt przywiódł ié ktęmu MurzNT 163v marg.

Zwrot: »ku swej myśli [kogo] nawrocić« = zrobić z kimś, co się chce (2): Nie nowina iuż wiedz tym hárdego vkroćić/ A iák chcą ku ſwey myſli mogą go náwroćić PaprPan E.
5. Cofnąć, odwieść, powstrzymać od czegoś [kogo od czego] (2): iżeby to ſámo mieyſce [w Piśmie Św.] mogłoby náwroćić ty niebożątká/ od tego płochego/ y mam ták rzec z głupiá vpornego przedſięwzięcia. SarnUzn E4.
6. Zlikwidować coś, uwolnić kogoś od czegoś; convertere Vulg [w tym: co (4)] (5): y ná on cżás/ gdy náwrocę więźienie Iudſkie/ y Ierozolimſkie: zgromádzę wſzyſthkie národy/ y zwiodę ie do padołu Iozáffát Leop Ioel 3/1, Ier 32/44, 33/7, Ez 16/53 [2 r.].
II. Intransit. (3):
1. Skierować wóz w przeciwną stronę (2): A on [król] rzekł woźnicy ſwemu/ Náwroć [verte manum tuam] á wywieś mię z woyſká boćiem ieſt ránion. BibRadz 2.Par 18/33.
Zwrot: »do domu nawrocić« (2): Owa pirwſzy ten páchołek/ ktory do Suderwie [...] po owies záiechał/ [...] á nie mogącz ſie o owſie dowiedzieć/ do domu woźnicy náwroćić/ y poganiać kazał GórnDworz S5v.
2. Skierować na nowo uwagę, zainteresowanie [k komu] (1): [Justynus mówi do Krotofili:] Ach ma miła wdzyęcżna krotofilo/ S tobą by ſie nigdy nie zeckniło/ Lecż przygody ine myſli wodzą/ [...] Ociec miły zá martwe mi leży/ Co godziná nowa rzecż przybieży/ Niewiem kędy pirwey ſie obroćić/ Trudno k tobie mam ſercem [tj. z całym przekonaniem?] náwroćić. BielKom F8.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf NAWROCENIE, NAWROCONY

ZCh