[zaloguj się]
[pdf]

NAWROCIĆ SIĘ (417) vb pf

sie (269), się (148).

a jasne (w tym 7 r. błędne znakowanie). ◊ W inf o pochylone. ◊ W imp nawróć(my, -cie), nawroci. ◊ W pozostałych formach -o- (11), -ó- (9); -o- OpecŻyw (6), MurzNT (3); -ó- KochPs, OrzJan, SiebRozmyśl (3), też MurzHist; -o- : -ó- Mącz (2:3).

Fleksja
inf nawrócić się
praet
sg pl
1 m nawrociłem się, -m się nawrocił m pers
2 m -ś się nawrócił m pers -ście się nawrocili
3 m nawrocił się m pers nawrocili się
f nawrociła się m an
n nawrociło się subst nawrociły się
plusq
sg
3 n było się nawrociło
imperativus
sg pl
1 nawróćmy się
2 nawróć się, nawroci się nawróćcie się
3 niechże, niechåj się nawroci niech się nawrocą
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy się nawrocili, bychmy się nawrocili
2 m byś się nawrocił m pers byście się nawrocili
3 m by się nawrocił, nawrociłby się m pers by się nawrocili, nawrociliby się
f by się nawrociła m an
n by się nawrociło subst
con praet
pl
1 m pers bysmy się byli nawrocili

inf nawrócić się (42). ◊ fut 1 sg nawrocę się (13) [w tym: -e (1)]. ◊ 2 sg nawrocisz się (16). ◊ 3 sg nawroci się (35). ◊ 1 pl nawrocimy się (4), nawrocięmy się (1) MurzNT. ◊ 2 pl nawrocicie się (27). ◊ 3 pl nawrocą się (26). ◊ praet 1 sg m nawrociłem się, -m się nawrocił (2). ◊ 2 sg m -ś się nawrócił (5). ◊ 3 sg m nawrocił się (33). f nawrociła się (5). n nawrociło się (7). ◊ 2 pl m pers -ście się nawrocili (3). ◊ 3 pl m pers nawrocili się (19). subst nawrociły się (1). ◊ plusq 3 sg n było się nawrociło (1). ◊ imp 2 sg nawróć się (32), nawroci się OpecŻyw (2); -óć (1), -(o)ć (31). ◊ 3 sg niechże, niechåj się nawroci (2). ◊ 1 pl nawróćmy się (4). ◊ 2 pl nawróćcie się (27). ◊ 3 pl niech się nawrocą (1). ◊ con 2 sg m byś się nawrocił (3). ◊ 3 sg m by się nawrocił, nawrociłby się (36). f by się nawrociła (1). n by się nawrociło (2). ◊ 1 pl m pers bysmy się nawrocili (1) ArtKanc, bychmy się nawrocili (1) RejAp. ◊ 2 pl m pers byście się nawrocili (2). ◊ 3 pl m pers by się nawrocili, nawrociliby się (33). ◊ con praet 1 pl m pers bysmy się byli nawrocili (1). ◊ part praet act nawrociwszy się (29).

Sł stp s.v. nawrócić, Cn brak, Linde XVI – XVII w,

1. Zmienić kierunek (2): álić oto náwroćiłá ſie głowá [Et ecce conversum est] [...]/ y ziádłá one dwie piorá pod ſkrzydły Leop 4.Esdr 11/31.
a. O biegu rzeki (1): ktora [rzeka Iber] naprzod ná wſchod ſłońcá idzie/ pothym ná południe/ á náwroćiwſzy ſie przez Tárákońſką źiemię w morze Mediteráńſkie wpada. BielKron 278v.
2. Przybyć lub udać się na poprzednie miejsce; reverti Vulg, PolAnt; converti Vulg; redire Mącz (57): WróbŻołt 58/7, 16; A wykupieni od Páná/ náwrocą ſie y prziydą ná gorę Syon z chwałą Leop Is 35/10, Ex 14/2, Zach 10/9; BibRadz Ier 30/10; ZapKościer 1582/26v.

nawrocić się do kogo (9): Leop Ier 50/16; Potym tráfiło ſie iednemu ſnich [z Hunnów] [...]/ iż przyſzedł w ty polá gdzie byli Gottowie/ ſpodobáło mu ſie mieyſce. Potym náwroćiwſzy ſie do ſwoich/ powiádał im o roſkoſznych polách BielKron 297v, 3v, 272v; gratulor tibi reditum, Radem ześ ſie do nas we zdrowiu náwroćył. Mącz 149b, 390c; RejPos 215, Ooo2v; RejZwierc 178v.

nawrocić się od kogo, od czego (2): A drzewyey ſie od pogonyey ſwoiey nie náwrocę/ Aż ſwe wſſytki ſprzećiwniki yuż wniwecż obrocę LubPs E2; przywiodł ie ku przyſiędze iżby ich [praw] w nicżym nie vmnieyſzáli/ áżby ſie zaſie do nich náwroćił od Apoliná/ bo ták przed nimi powiedział iż miał do niego iść do Delfu BielKron 272v.

nawrocić się z czego (2): Leop 2.Esdr 7 arg; Niechżeć będą przepáſáne biodra wáſze/ [...] á wy podobni ludźiom czekáiącym ná páná ſwego aż ſię z god náwroći WujNT Luc 12/36.

nawrocić się komu (1): iáko opuśćiwſzy dzyewięćdzyeſiąt/ oney iedney biedney [owieczki] ſzukał/ á iáką rádość nád nią miał/ kiedy ſie mu náwroćiłá. RejPos 147v.

nawrocić się k(u) komu (8): Iuż ſynu moy námileyſſy/ ktorégoż nadewſſytko żądám widzietz/ nawroci ſie ku mnie/ Przydzi iuż ku mnie OpecŻyw 164, 86, [162]v; poſłáli do Moráwy záſię po Borzywoiá/ proſząc [...]/ áby ſie záś knim na ſwoy ſtolec náwroćił. BielKron 322, 11v; Mącz 407b; RejPos 144; BudBib Num 10/36.

nawrocić się dokąd (28): Wſzákoż go [łowcy wilka] nie vgonili/ Do domu ſie náwroćili BierEz S; OpecŻyw 124v, 168; TarDuch Bv; Diar 90; LubPs E3; Leop Lev 25/10, Ios 1/15, 3.Reg 22/17, Ps 145/4; BielKron 186v, 298v, 301, 323v, 350v (10); In patriam arcessere, [...] Piſáć do kogo áby ſie náwroćił do oyczizny. Mącz 14d; Fuerat praestabilius ubivis gentium agere aetatem quam hue redire, Dáleko lepiey było gdzieſzkolwiek bądź mieſzkáć niżli ſie tu náwróćić. Mącz 419d, 38c, 481b; HistRzym 32; y náwroćićie ſię káżdy do imienia ſwego/ y káżdy do oycżyzny ſwey wroći ſię. BudBib Lev 25/10; RybWit [A]v. [Cf znacz. 3.a. WujJudConf 144v]. Cf nawrocić się dokąd skąd.

nawrocić się dokąd skąd (1): NAmilſſy Iezus gdy ſie nawrocił do Nazaret z Ieruzalem/ przebywáł tam z matką ſwoią OpecŻyw [34]v.

W charakterystycznych połączeniach: nawrocić się do Czech, do domu (8), do Francyjej, z god, do Hiszpanijej, do (z) Jeruzalem (2), do Litwy, do ludu swego, do majętności (ku majętności) sw(oj)ej (2), ku mnogim tysiącom Izraelowym, do Nazaret, z niewolej, do ojca swego, ku ojcu swemu, do ojczyzny (3), ku paniej swej, k swemu zamku, do swoich, na swoj stolec, do swych wysokości, do Węgier, do ziemie [czyjej a. czego] (3), do żon; nawrocić się rychło, po sześci lat, trzeciego dnia.

Zwroty: »nawrocić się w pokoju« (1): niechże ſie każdy náwroći do domu ſwego w pokoiu [revertatur unusquisque in domum suam in pace], Leop 3.Reg 22/17.

»zasie (a. zaś) się nawrocić« [szyk zmienny] (3): LubPs E3; BielKron 186v; wynidźi przed ſień máło/ á ia o gadce pomyſlę/ á thy rozmyſli ſie/ á chceſzli gadkę słyſzeć náwroć ſie záſie HistRzym 9v.

»w (dobrym) zdrowiu, zdrowo się nawrocić« (3:1): Diar 90; Spero illum tibi salvum adfuturum, Mam nádzieyę że ſie w dobrym zdrowiu k tobie náwróći. Mącz 407b, 149b; RybWit [A]v.

3. Wrócić do poprzedniego działania lub stanu; converti, reverti Vulg, PolAnt (43):
a. Zacząć żyć lub działać jak poprzednio (11):

nawrocić się do czego (7): co ma cżynić nędzny á vpádły cżłowiek/ vznawſzy grzech ſwey [!] á vpadek ſwoy. Iuż tu Pan nie mowi ſuſz ſrzody/ [...] zákupuy odpuſty/ ále náwroć ſie do pirwſzych ſpraw ſwoich á cżyń pokutę. RejAp 19v, 19v [2 r], RejPosWiecz3 98v; WujJudConf 144v; BudBib Ps 114/7, OrzJan 53.

nawrocić się ku czemu (1): gdy ſie mu ſyn národźił/ sſtał ſie był [z hojnego] bárzo ſkąpy á łákomy/ áby ſyná vbogáćił/ á ták y ſyn y on byliby potępieni/ á dla tego zábiłem iego dziećię/ áby ſie ku pierwſzym cnotam náwroćił. HistRzym 30.

nawrocić się na co (1): Widząc Xánt iego [kmiecia] proſtotę/ Náwroćił śię ná dobrotę: A do Ezopá przemowił [...]. Iuż ſie nieboy gniewu mego BierEz D3.

nawrocić się w co (1): LubPs aa2 cf W przen.

W połączeniu szeregowym (1): o króleſtwo bliſkié vpadku/ ieſliże ſie bez mieſzkániá nie obaczyćie/ do powinnośći ſwych záś nie náwroćićie: á práktyków nieponiechaćie OrzJan 53.

W porównaniu (1): Bowiem ty wſzytki dobrodzieyſtwá/ ktorychći Pan vżycżył/ zá nie nie będą ſthały/ ieſli ſie do pirwſzey złośći thwoiey náwroćiſz/ iáko wieprz do káliſká ſwego/ á pies do plugáſtwá ſwoiego. RejPosWiecz3 98v.

Zwrot: »zaś się nawrocić« (2): Y ácżkolwiek onych pierwſzych wiekow poki ná puſtyniách mieſzkiwáli/ á pracą ſwoią żyli/ dobrych ludźi Chrześćijáńſtich [!] doſyć bywáło miedzy nimi/ teraz iuż bárzo z pracą dobrego Mnichá ználeść/ gdy ſie záś do miaſt y do roſkoſzy świátá tego náwroćili WujJudConf 144v; OrzJan 53.
W przen (3): Náwroćże ſye duſſo moyá w twe odpocżynyenye LubPs aa2; BudBib Ps 114/7.
Zwrot: »na miejsce swe pierwsze nawrocić się« (1): A gdźieby ſie ktora ſtroná vporna á niepoſłuſzna rozſądkowi zdrowemu [...] pokazáłá/ [...] y iuż tákiego zá inſzego Pogániná v ſiebie mieć. [...] Ale z żáłośćią wielką vpadku iego żáłuiąc y o to ſie ſtaráiąc/ iákoby cżłowiek tákowy mogł ſie ieſzcże vpámiętáć/ y záś ſie ná mieyſce ſwe pierwſze z pokáiánym náwroćić. CzechRozm 248v.
b. Pogodzić się z kimś, przestać być wrogiem (30):

nawrocić się do kogo (4): LibMal 1544/85v; Leop Ier 15/19; BielKron 383; DO Moſkwićiná pośłem by nam zamki wroćił/ Powiedzieć iż ſie Witułd do Polſki náwroćił. BielSjem 20.

nawrocić się k komu (1): Dla tego to mowi Pan [do Jeremiasza] [...]. Náwrocą ſie oni k tobie/ á thy ſie nie náwroćiſz do nich. Leop Ier 15/19.

W formule magicznej (1): oddzyalala zaſzyą tho oſtudzenye [od żony] them obiczayem wzyąla wetrzech koſzczieliech wodi ſzwyączoney y zielya dziewyącziorgą. [...] y mowiela thak ſzyą nawrocz do ſzwey zony yako ſzwyączi apoſtoli do pana boga LibMal 1544/85v.

α. O Bogu: na nowo okazać łaskę (25): LubPs Q3v; náwroć ſię [Jehowo] dla sług twoich/ y dla pokolenia dziedzictwá twego. BudBib Is 63/17.

nawrocić się do kogo (12): LubPs B5, T5v marg; Leop Mal 3/7; BibRadz Ps 59/3; RejPos 32v, 167v; Woła: Náwróćcie ſie do mnie wſzyſcy/ náwrocę ſie ią też do was. Toć iuż tám do złych á do grzeſznych woła áby ſie vználi RejZwierc 5, 266; WujJud 95; KochPs 86; GrabowSet E3v; PowodPr 26.

nawrocić się k(u) komu (9): a wſſákoſz złożywſſy miłoſćiwie gńiew ſwoy rácz ſie zá ſię ku nam náwroćić. RejPs 88, 56; LubPs O5, Q3v, Tv; Leop Deut 30/9, Zach 1/3; RejPos 168v, 205.

nawrocić się z czym [w tym: do kogo (3), ku komu (1)]: LubPs O5, T5v marg; RejPos 167v; gdyż to Pan iáſnie á nieomylnie obiecuie káżdemu wiernemu ſwemu/ by ſie iedno vznał w vpádku ſwoim á náwroćił ſie do niego [...]/ iż ſie on też do káżdego náwroćić chcze z miłośćiwą łáſką ſwoią. RejZwierc 266.

W połączeniach szeregowych (3): LubPs B5; Káżdy też niechay ſię odwroći od ſwey złey drogi [...]. Abowiem y ktoż tho wie/ ieſli ſię Bog nie náwroći/ á nie rozżáłuie ſię/ y odwroći ſię od popędliwośći gniewu ſwego/ iż wżdy nie zginiemy? BibRadz Ion 3/9, Ps 6/5.

W przeciwstawieniach: »w gniewie obruszyć się, rozgniewać się ... nawrocić się« (2): BOże [...]/ W gniewie ſwoim przećiwko nam ſrodześ ſie obruſſył Rácż ſye ku nam miłośćiwye s twą łáſką náwroćić LubPs 05; O Boże odrzućiłeś nas y roſproſzyłeś nas/ rozgniewałeś ſię/ á przetoż ſię náwroć do nas. BibRadz Ps 59/3.

W charakterystycznych połączeniach: nawrocić się z (miłościwą) łaską (2), z (świętym) miłosierdzi(e)m (2), miłościwie; nawrocić się do sługi, do teskliwych.

Zwrot: »zaś (a. zasię) się nawrocić« = reverti enim Vulg [szyk zmienny] (3): Modlitwa ábi pan Bog [...] racżył ſie záś do nas náwroćić s ſwięthym miłoſierdzim ſwoim. LubPs T5v marg; Leop Deut 30/9; RejPos 168v.
Szeregi: »smiłować się a nawrocić się« (1): Skáźiłeś nas náſzémi grzéchy obrażony/ Smiłny ſye kiedy/ á gniéw porzućiwſzy/ Náwróć ſye do nas KochPs 86.

»nawrocić się a uśmierzyć gniew« (1): Náwroć ſię do nas/ Oycże dobrotliwy/ A vśmierz gniew ſwoy/ coś nas nim poráźił GrabowSet E3v. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

c. Wrócić do tematu [w 1 pl imp; do czego] (2): RejPos 276v; A nierozumiey żeby tylko tak [= z błędami] Apokryfa przekłádáli. [...] Cżęſto ſię im tego bárzo tráfia y wprzekłádániú kſiąg ſtárego przymierza/ iáko maſz v Ezaiaſzá w Rozdziále. 60. [...]/ ale ſię do Apokryf náwroćmy. BudBib c2v.
4. Nastać znowu (4): A niech ſie dotknie káżdy ktory podſtárzeie/ Ieſli ſie ſam s ſwoich ſpraw młodych nie náśmieie/ Myſląc: ách gdzyeſz ſie ony látá náwroćiły/ Wierębychmy ſwych cżáſow inácżey vżyli. RejWiz 190v, 190v; BielKron 82; Weſelſię niebo y raduyſie ziemio: śćiáná ſię ktora dzieliłá wſchodny kośćioł od zachodnego rozwáliłá: y náwroćił ſię pokoy y zgodá SkarJedn 269.
5. Zmienić swoje przekonania lub postępowanie; converti, reverti Vulg, PolAnt; convertere se Mącz (310):
a. Przyjąć inną religię lub wyznanie [w tym: chrześcijaństwo, katolicyzm (79), judaizm okresu biblijnego (3)] (82): A thedy zebranie ludu ż poganſtwa poſzłego obſtápi [!] ćie. To ieſt. Przyſtanie ktobie, a przijdzie ktobie nawrociwſzy ſie przez wiarę. WróbŻołt C4v, X2 [2 r.]; KromRozm II g4v; Leop Is 57 arg; WujJud 66v; SkarJedn 281; A S. Piotr powiedział [heretykowi]: ieſli ſię obiecuieſz náwroćić/ y to P. Bog ná prośbę ludu ſwego vcżyni [tj. zasłoni słońce]. SkarŻyw 372, 372 marg, 374 marg, 536; CzechEp 39; OrzJan 36; WujNT 434, Act 11 arg, 16 arg, 18 arg; choć wiedzą [nowowiernicy] że my wyznawamy/ iż dla nich Cżyścá niemáſz/ ieſli ſię práwdźiwie nie náwrocą WysKaz 37; PowodPr 31.

nawrocić się do kogo [do Boga], do czego [w tym: do kogo (23)] (27): SarnUzn E2; RejPos 276v, 300; widząc y krol y lud on Bogá Dánielowego ták mocnego wiele ſie ich náwroćiło do niego RejZwierc [203]; WujJud 137v; ReszList 179. Cf »nawrocić się do Chrystusa«, »nawrocić się do wiary«.

nawrocić się k(u) komu [ku Bogu], ku czemu [w tym: k(u) komu (6)] (9): WróbŻołt V6; MurzHist Cv, Ev; Náucżę złoſniki drog twoich: á niewierni náwrocą ſie ktobie. Leop Ps 50/15; RejAp 184v. Cf »nawrocić się ku Bogu«, »nawrocić się ku wierze«.

nawrocie się od czego (8): MurzHist D2v; Leop 1.Thess 1/9; BudNT Act 11/15[14]; Iáko ſię Grekowie od Heretyctwá Monothelitow y Obrázoborcow náwroćili: y ná śiodmym Zborze w Nicey z Rżymſkim kośćiołem ziednocżyłi. SkarJedn A8v, 209; SkarŻyw 441; WujNT Act 14/14, 1.Thess 1/9.

nawrocić się z czego, z kogo [= będąc przedtem kim] [w tym: z czego (4)] (6): lud krzeſcjański ktory ſie zludu zidowskiego nawroci. WróbŻołt E3; W tym pieniu prorok vpomina lud krzeſciański aby weſele chwalił pana boga/ z thego iż ſie nawrocił z pogańſtwa. WróbŻołt P5, P5, Xv; BielKron 466v. Cf »nawrocić się z niewiary«.

W połączeniach szeregowych (5): KrowObr 141, 240v; RejPos 189; áby ſię wżdy y niektorzy z tych záwiedźionych v omamionych ludźi/ ktorym ſłowo Boże we złe podeyźrzenie ieſt od nowych zwodźićielow przywiedźione/ obacżyć/ y vpámiętáć/ y náwroćić mogli: żeby iuż ná potym opuśćiwſzy y porzućiwſzy te obłędliwe Kátholiki/ [...] do ſámego ièdnego náucżyćielá [...] przyſtáli CzechEp 128, 340.

W charakterystycznych połączeniach: nawrocić się dziwnym obyczajem, na [= przez] kazanie (za kazanim) (2), za napominanim, prawdziwie, przez wiarę; nawrocić się ku duszpasterzowi, do jedności Kościoła (św. Przybytku) (2), do Kościoła (ku Kościołowi) (2), ku poznaniu bożemu; nawrocić się od bałwanow (2), od bałwochwalstwa, od heretyctwa (2), od kacerstwa, od proznych rzeczy, od władze szatańskiej; nawrocić się z ludu żydowskiego, z pogan, z pogaństwa (3).

Zwroty: »nawrocić się do (Pana) Boga, (Pana) Chrystusa (a. Pana Jezu (Chrysta)), Pana, ku Bogu« = converti ad Deum a. Dominum Vulg; converti ad timendum Dominum Deum PolAnt [szyk zmienny] (8:8:4:1): KrowObr 70, 80, 141; iákośćie ſie náwroćili ku Bogu od báłwánow Leop 1.Thess 1/9; drudzy álbo śrzedni Niemcy/ nie rychło ſie do Kryſtuſá náwroćili BielKron 282; BudBib Tob 14/7; BudNT Act 14/15[14], 26/18; SkarJedn 323, 365; SkarŻyw 441; CzechEp *4v; Y wielki poczet vwierzywſzy náwroćił ſię do Páná. WujNT Act 11/21, s. 43, Act 2 arg, 9/35, 14/14, 26/20 (9).

»nawrocić się do prawdy, ku prawdzie« = convertere se ad verum Mącz [szyk zmienny] (2:1): Mącz 487b; RejPos 189; końcá im [różnicom] niebędźie/ dokąd ſie wy do prawdy Kośćiołá Powſzechnego nienáwroćićie. WujJud 251v.

»nawrocić się na wiarę, ku wierze, do (jedności) wiary, z niewiary« [szyk zmienny] (7:3:2:1): Othothu prorocztwo iż żydowie nawroczą ſie ku wierze krzeſciańskiey WróbŻołt S6, S5, V8, X2; GroicPorz d2v; W pierwſzym [gmachu rajskim] byli ći obrzeżáńcy ktorzy ſie s pogan náwroćili na żydowſką wiárę. BielKron 466v; iákowych [proroków fałecznych] nietylko nie miáłá/ ále áni podobno ſłycháłá Polſká/ od czáſu tego ktorego ſye náwroćiłá ná Wiárę Iezu Kryſtá náſzego Páná. LeovPrzep Gv; HistRzym 79v; gdy przyſzedł do domu ſwego iuż oną vmocnioną wiárą od Páná ſwego/ tedy y ſyn on iego/ y wſzythek dom iego náwroćił ſie z niewiáry ſwoiey/ á przyięli/ ácż nie widząc/ w ſercá ſwoie Páná onego RejPos 244v; KuczbKat 390; SkarŻyw 119; WujNT 92, 594.

»zaś (a. zasię) się nawrocić« = powrócić do prawdziwej wiary (3): KrowObr 141; WujJud 137v; á [Bóg] tych ktorych [szatan] zwodźił oświeći náuką prawdźiwą/ áby ſkąd wypádli/ do tąd ſię záś náwroćili wſzyſcy/ do iednego świętego/ powſzechnego/ Apoſtolſkiego/ Rzymſkiego kośćiołá ReszList 179.

Szeregi: »nawrocić się, uwierzyć« (1): iż ieſli ſię náwrocą/ w Iezuſá Chriſtuſá vwierzą: [...] tedytemu wierzę iż zbáwieni będą. CzechEp 325. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»uznać się i nawrocić się« (1): iż tak będą Marćinowi nieprzyiaćiele iego złorzecżyć: [...] poki ſię też (dali mu to ieſzcże kiedy pan) nie vzna y nie náwroći CzechEp *3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (5):
Zwroty: »nawrocić się od ciemności do światła (a. światłości)« (2): RejPosRozpr b3v; Otwárzáć ocży ich [pogan]/ ábyſię náwroćili od ćiemnośći do świátłá [ut convertantur a tenebris ad lucem]/ á (od) władze ſzátáńſkiey do Boga BudNT Act 26/18.

»na dobrą drogę się nawrocić« (1): Ná tym też Synodzye potępił [papież] ſektę Berengáryowę/ gdzye ſie tám záſię Berengáryus ná dobrą drogę náwroćił. BielKron 177.

»ku matce świętej [= Kościołowi] nawrocić się« (2): terás przyſzedł [Franciszek] na drogę światłości i prawdy/ i od kacerſtwa się ku matce świętei/ kościołowi Rzymſkięmu nawrócił. MurzHist D2v, D2v.

b. Poprawić się z grzechów; in viam redire Mącz (228): BierRaj 19; OpecŻyw 95v; A prźetom ſie nawroćił bacźącż nędzę ſwoię/ gdy mnie gryźie z grzechów ſamnienie moie. WróbŻołt 31/4, 7/13, cc8; MurzNT Matth 18/3, Luc 22/32; KromRozm III M7v; LubPs B6; RejWiz 95v, 135; Grzeſſnemu [Bóg] obiecuie gdzie ſie náwroći że niebędzie na niepráwość pámiętał Leop Ez 33 arg, Deut 30/8, Tob 13/8, Ier 3/22, 4/1, 15/19 (12); Náwroć ſię odporna Izráel Mowi Pan/ á ia więcey nie puſzcżę ná was gniewu moiego BibRadz Ier 3/12, Ps 89/3, Is 6/10, 30/15, Ier 3/14, 22 (10); RejAp 19v, 20; RejPos 40, 149v, 205, 223v marg, 328v, 329; RejPosWiecz3 98; GrzegŚm 63; KuczbKat 195; RejZwierc 5; WujJud 95; RejPosRozpr c3; BudBib 2.Esdr 9/28; BudNT Ioann 12/40, Act 28/27; CzechRozm 79v, 120v; SkarJedn 64; CzechEp 299; ArtKanc 116; LatHar 153, 160 [2 r.], 718; Záprawdę powiedam wam; ieſli ſię nie náwroćićie/ y nie ſtániećie ſię iáko máłe dźiatki/ nie wnidźiećie do kroleſtwá niebieſkiego. WujNT Matth 18/3, s. 47, Matth 13/15, Mar 4/12, s. 139 [5 r.], Luc 22/32 (15); WysKaz 24; A wiédz/ iż święći páńſcy [...] Zá wielką to poćiechę miéwáią v śiebie. Kiedy ſie ty náwróćiſz: záś z vpadku twégo Smęcą ſie SiebRozmyśl Bv, A2v; SkarKaz 82a.

nawrócić się do kogo [do Boga], do czego [w tym: do kogo (64)] (75): LubPs F2v, bb2v marg; Leop 2.Esdr 1/9, Is 9/13, Ier 4/1, Mal 3/7; BibRadz 3.Reg 8/48, 2.Esdr 1/9; BielKron 94v; iż tu Pan nie mowi náwroć ſie do dekrethałow/ náwroć ſie do wymyſłow á do vſtaw ludzkich/ ále ſłyſzyſz á ſłyſzyſz ſrogi głos Páńſki/ náwroć ſie do tego á ſtoy mocno przy tym coś odemnie wziął á czoś ſłyſzał z nieomylnych ſłow moich. RejAp 36, BBv, 19, 27v [2 r.], 36; [mówi Jezus:] Abowiemem ia nie przyſzedł ſzukáć áni wzywáć ſpráwiedliwych/ iedno grzeſznych áby ſie náwroćili do pokuthy ſwoiey. RejPos 324, 29v, 40, 133v, 166, 167v (13); RejZwierc 5 [2 r.], 178v, 257, 263v, 264 [2 r.], 266; BudBib 2.Esdr 1/9, Is 44/22; CzechRozm 84v; A ia w ſwym vpadku przez ćię podźwigniony/ Będę złym ná przykład iáwnie wyſtáwiony/ Aby w miłośierdźiu twoim nie wątpili/ Ale ſye do ćiebie ráczéy náwróćili. KochPs 77; CzechEp 20, 107; LatHar 165, 675; WujNT 2.Petr 3/9; SiebRozmyśl D4v; PowodPr 26. Cf »nawrocić się do Boga«.

nawrócić się od czego (6): Leop Ier 23/14, Ez 33/12; CzechRozm 84v; SkarŻyw 337; CzechEp 420; [Bóg] wzbudźiwſzy z martwych Syná ſwego/ poſłał go wam błogoſłáwiącego: áby ſię náwroćił káżdy od złośći ſwey. WujNT Act 3/26.

nawrócić się k(u) komu [ku Bogu], ku czemu [w tym: k(u) komu (42)] (44): RejKup o3v; LubPs N4v, hh3; Obiecuie Pan odpuśćić thym ktorzy ſie k niemu náwrocżą Leop Ier 4 arg, 2.Par 7/14, Is 19 arg, Ier 3/14, Zach 1/3; BibRadz Ier 3/1, 10, Os 11/5; RejAp 19v; RejPos 9v, 32v, 167v, 168v [2 r.], 186 (9); Bo ktoreykolwiek godźiny grzeſzny będźie śie chciał ku pokućie náwroćić/ náucżył Zbáwićiel nas/ iż odrzucon być niema KuczbKat 85; RejZwierc 124; WujJud 88, 95; BudBib 2.Par 6/24; BudNT Luc 17/4; ArtKanc 14v, M16v; WujNT Luc 17/4. Cf »nawrocić się ku Panu«.

W połączeniach szeregowych (14): gdzie iedno ſie zeżłoſci vznamy/ ſerdecżnie żałviemy/ a wiarą y zvpełnym ſercem ſie do pana boga nawrocimy/ w iego obietniczaeh/ y miłoſierdziv nadzieię maiącz zvpełną/ tedy wezmiemi doſtatecżne odpvſzcżenie grzechów naſzych SeklWyzn f4v; Leop Deut 30/2, 2.Esdr 1/9; BibRadz Thren 3/40, Os 12/6; RejAp 2, 36; RejPos 29v, 115v, 147v; RejZwierc 264; BudBib Thren 3/40; CzechRozm 218; KołakSzczęśl B3v.

W przeciwstawieniach: »upaść (2), zgrzeszyć (2) ... nawrocić się« (4): [Pan] roſkázáć racżył/ iż ilekroć nędzny cżłowiek vpádnie/ á náwroći ſie kniemu z żáłoſnym á z wiernym ſercem ſwoim/ tylekroć mu ehee być Bogiem miłoſiernym. RejPos 328, 330; Y choćby śiedm kroć (ná) dźień zgrzeſzył przećiw tobie/ á ſiedm kroć ná dźień náwroćiłby ſię ktobie mowiącż káię ſię/ odpuść mu. BudNT Luc 17/4; WujNT Luc 17/4.

W charakterystycznych połączeniach: nawrocić się duszą (ze wszytkiej dusze) (2), nową świątobliwością, przez prawą pokutę, z prawą myślą, w prawej skrusze, w rozkoszy, (z) [jakim] sercem (7), wiarą (2), zupełnie; nawrocić się do imienia świętego, do jedności Kościoła, do świętego miłosierdzia; nawrocić się od niepobożności, do pokuty (ku pokucie) (4), do zakonu duchownego i wiecznego, od(e) złości (3), od zwirzchownego docześnego zakonu.

Zwroty: »nawrocić się do (Pana) Boga, do Pana, do Jehowy, do Wszechmocnego, ku Panu, ku (Panu) Bogu, ku Panu Jezusowi« = converti ad Dominum a. ad Deum, reverti ad Dominum Vulg; converti ad Dominum a. Deum a, Omnipotentem PolAnt [szyk zmienny] (13:11:1:1:7:6:1): WróbŻołt B6v; SeklWyzn f4v; napominał go aby śię Szatánowi wodzie niedáł/ ale śię nawrocił ku panu Bogu nadniem śię zmiłować gotowemu MurzHist I2, I3; MurzNT 96; Leop Deut 30/2, 10, 2.Par 36/13, Eccli 5/8, Is 10 arg; BibRadz *2v, 1.Reg 7 arg, I 378d marg, 383d marg, Thren 3/40, Os 12/6; LeovPrzep b3; RejAp 20; RejPos 9, 29v, 144, 176, 212v; KuczbKat 205; WujJudConf 236, 246v; BudBib Iob 22/23, Thren 3/40, Iudith 5/17; CzechRozm 88, 218 [2 r.]; Tedy zátym vpádłá do nog iego [...] y w práwey ſię ſkruſze do Páná Bogá náwroćiłá. SkarŻyw 238; NiemObr 83; ArtKanc E10v, S4; KołakSzczęśl B4 [2 r.]; PowodPr 56, 57.

»nawrocić się zasię (a. zaś)« (4): ieſlibyś ſerdecżną żáłośćią ſie złożył/ á náwroćił ſie záś [reversus fueris] ku Pánu/ y był poſluſſen roſkazániu iego Leop Deut 30/2; RejPos 40, 167v, 168v.

Szeregi: »grzech (a. nieprawość) opuścić, (a) nawrócić się« (2): Kto pokutę cżyni práwie/ ty mu odpuſzcżaſz łáſkáwie/ by iedno grzech opuśćił/ á k tobie ſię náwroćił. ArtKanc I4v, M16v.

»obaczyć się i (a) nawrocić się« (2): Gdy też zgrzeſzą przećiw tobie/ [...] rozgniewawſzy ſie podaſz ie pod moc nieprzyiaćielowi [...]. Y támże w oney źiemi do ktorey záwiedźieni ſą w niewolą obaczą ſię y náwrocą [reversi fuerint]/ á k temu ćiebie proſić będą [...]/ wyznawáiąc iż zgrzeſzyli BibRadz 3.Reg 8/47; RejPos 144. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»pokajać się i nawrocić się« (1): Pokáyćie ſię przeto y náwroććie ſię [Poenitemini igitur et convertimini] áby wymázáły ſię grzechy wáſze BudNT Act 3/19.

»pokutować (a. pokutę czynić), (a, i) nawrocić się« = poeniteri et converti Vulg (3): WujJud 108; [Ciało mówi:] chcę młodośći ſwoiey vżyć/ potym gdy k ſtárośći przyidę/ pokutę cżynić będę/ ku Bogu ſię náwrocę. ArtKanc S4; WujNT Act 3/19.

»nawrocić się a skłonić się« (1): Czos rzekł jż gdy nędzny Cżłowiek Nawroczy ſyę kiedy kolwiek A skłonj ſię wiernie kumnie Znaydzie zawżdy łaſkę vmnie. RejKup Dd.

»upamiętać się, (a, i) nawrocić się« [szyk 2:1] (3): kthore [miłosierdzie] był obiecał dáć przez Moizeſſa thym ktorzyby ſie vpámiętáli á náwroćili. Leop Bar 2 arg; Mącz 492b; CzechEp 107.

»(ani) uznać się, (a, i. ani) nawrocić się« (10): RejAp 19, 27v, 36; RejPos 29v, 330, Ooo2v; iż tákżeć [jak w przypowieści o synu marnotrawnym] też z wámi vcżyni ociec wáſz niebieſki/ gdy ſie vznacie á náwroćicie ſie do niego. RejZwierc 178v, 266; CzechRozm 218; CzechEp 420. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»nawrocić się, (a) żyć pobożnie (a. według wolej twojej [= Boga])« [szyk 1:1] (2): Aleć Pán Bog nie [...] prágnie zátrácenia ludzkiego/ iedno tego chce/ áby ſie káżdy náwroćił á żył pobożnie. KarnNap D; ArtKanc M.

W przen (19): przydayże ieſzcże ku temu ſwemu wdzięcżnemu vpominániu ſerce thákowe/ áby ſie vznawſzy náwroćiło ſie ku tobie RejAp 19v, 27v; gdy obacżyſz iżeś ſtráćił w ſerczu ſwoim onego dobrodzieiá ſwoiego/ [...] á vżaliwſzy ſie thego/ náwroć ſie záſię do nędznego Ieruzalem twego/ to ieſt/ do obłędliwego ſercá ſwoiego/ á ſzukay/ á biegay/ á pytay ſie/ gdziebyś mogł záſię ználeść ták dobrotliwego Páná ſwoiego. RejPos 40; A iáką rádość wſzyſcy máią gdy ſie vzna á náwroći ſie do ſtádá ſwoiego á do ſpołecżnośći ich tá nędzná á mizerna owiecżká twoiá. RejPos 166, 168v [3 r.], 169.
Zwroty: »nawrocić się na drogę bożą« (1): Piſze theż [Zofonijasz prorok] o groźnym ſądzye Bożym/ wſzákże záſię ku oſtátku cieſzy lud Izráelſki ieſli ſie náwrócą ná drogę bożą. BielKron 93.

»nawrocić się od drog (złych a. złościwych) (a. od drogi (złej a. nagorszej)), z złych drog« = converti de viis malis Vulg, PolAnt; reverti de viis pessimis (de via pessima) a. a via Vulg [szyk zmienny] (8:1): A gdziebyś thy zwiáſthował niepobożnemu/ żeby ſie od drog ſwoich náwroćił/ á onby ſie nienáwroćił/ od drogi ſwoiey on w niepráwośći ſwey vmrze/ á thy duſſę ſwoię wybáviłeś. Leop Ez 33/9; Tho mowi Pan zaſthępow/ Náwroććie ſie z złych drog wáſſych/ y od myſli wáſſych nagorſſych Leop Zach 1/4, 3.Reg 13/33, Bar 2/8, Ez 33/11 [5 r.]; BibRadz 2.Par 7/14, Ion 3/10.

6. W zwrocie: »nawrocić się na miejsce [czyje]« = zająć czyjeś miejsce (1): áni go [nieprzyjaciela twego] ſádzay ná práwicy twoiey: áby ſnać obroćiwſzy ſie nie ſtánął ná twym mieyſcu/ á náwroćiwſzy ſie ná mieyſce twoie [conversus in locum tuum]/ ſſukałby potym y ſtolice twey Leop Eccli 12/12.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf NAWROCENIE, NAWROCONY

ZCh