[zaloguj się]
[pdf]

NĘDZNICZEK (76) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N nędzniczek nędzniczkowie
G nędzniczk(o)w
D nędzniczk(o)m
A nędzniczka nędzniczki
I nędzniczki(e)m nędzniczki
L nędzniczk(o)ch
V nędzniczku nędzniczkowie

sg N nędzniczek (60). ◊ A nędzniczka (5). ◊ I nędzniczki(e)m (1). ◊ V nędzniczku (1). ◊ pl N nędzniczkowie (1). ◊ G nędzniczk(o)w (2). ◊ D nędzniczk(o)m (1). ◊ A nędzniczki (2). ◊ I nędzniczki (1). ◊ L nędzniczk(o)ch (1). ◊ V nędzniczkowie (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI – XVII w.

Dem. od „nędznik”; hipokor. lub z neutralizacją tej funkcji (zwłaszcza w znacz. 4.) (76):
1. Od znacz. ‘istota nieszczęśliwa’ (49): LubPs Y5v; RejFig Cc2; (nagł) Sokoł ná ty co ſwobodę záprzedáią. (–) WEy iáko ten nędznicżek/ ſiedzi záſlepiony/ Mogąc ſobye powoli/ buiáć ná wſze ſtrony. RejZwierz 126; RejAp 36, 199v; to ieſt wielka roſkoſz naſzá gdy nędznicżek drży przed námi/ á my iż vżywámy nád nim zwirzchnośći ſwey RejPos 85v, 68, 207, 218, 243v, 309, [310]v [2 r.], 343; Abowiem ſłuchay iáko Pan do káżdego wiernego ſwego przez Proroka wołáć racży/ [...] Iż gdy záwoła do mnie nędznicżek cżáſu káżdego vćiſnienia ſwego/ ia pewnie ráthowáć go muſzę RejZwierc 263.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [określa podmiot] (27): Ptaſzek pierze/ miod Pcżołá/ á Woł nośi rogi/ Gdy każą musi ie dáć nędznicżek vbogi. RejWiz 50, 22v, 71, 77, 103v; RejZwierz 128v; A Lázarz nędznicżek leżał iáko pies pod wſchodem RejPos 138v, 193, 322v; HistLan Bv; PaprPan Hh3.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (16): A tak czoż ia mam vdziałać vbogi nędznicżek Prawiem ſie iuż vfraſowął a w roſpacżym wſzyſthek RejJóz F6; Oto yużem nędznicżek yeſt ták vtrapyony/ A práwye od młodośći z duſſe wylęknyony LubPs T4, B5, D4, K3v, L4, O2 (12); RejWiz 193; RejFig Dd6v; RejPos 193. ~

W połączeniu szeregowym (1): Gdzye theż możeſz nędznicżká/ proſtacżká/ śirotkę/ wziąć ná opiekę ſwoię RejPos 171v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzniczek chory, niewinny, strapion (utrapion) jest (2), udręczony, uniżon jest, uzdrowiony; nędzniczek narzeka; nędzniczka wziąć na opiekę; wzgardzać nędzniczkiem.

Wyrażenia: »nędzniczek prosty« (1): Albo też gdy biega s ſrebrną klatką około koſciołá/ ſwiece pali/ dzwony dzwoni/ z dział ſtrzela/ á ſpiewa non eſt panis ſed eſt Deus/ iákoż tu nędznicżek proſty nie ma temu wierzyć? RejAp 180.

»nędzniczek ubogi« [szyk 10:3] (13): RejJóz F6; Oto nędznicżek vbogi wzywał Páná tego/ A on go wyſłucháć raeżył z miłoſierdzya ſwego LubPs Iv, D4, K3v, bb6v; RejWiz 22v, 50, 71, 103v; RejFig Dd6v; RejZwierz 128v; RejAp 180; GosłCast 53.

Szereg: »niebożątko a nędzniczek« (1): Bo ácżći ſie ono niebożątko á on nędznicżek obronić nie może/ ktorego thy dawiſz w niewinnośći iego/ ále Pan opowieda ſie głośno/ iż ſie chce mśćić krzywdy iego. RejPos 253v.
W przen (1): Iż ia nędznicżku chory ná ty rány twoie á ná ty ſrogie wrzody nie potrzebuię nicżego inſzego/ iedno miłoſierdzia RejPos 327v.
2. Od znacz. ‘człowiek ubogi’; pauper Pol Ant (13): RejWiz 122; BibRadz Ps 73/21; Prorocy vcżą/ ábyś vbogiego/ vćiſnionego wſpomagał kędy możeſz/ śirotkę/ nędznicżká przyiął do ſiebye á ná opatrzenie ſwoie. RejPos 194v, 192.

W połączeniu szeregowym (1): Bo pátrzay iáko ſie obchodził z onymi Fárizeuſzmi/ z onymi Doktory/ zonymi dármopychy/ [...] á podwyſzſzał ony nędznicżki/ ony rybitwy/ ony tłuſzcże/ ony chore á zeſzłe ludzi RejPos 305v.

W przeciwstawieniach: »nędzniczek ... bogacz, pan« (2): A cożći krzyw nędznicżek/ przecż nie bijeſz páná RejWiz 172v; Tákże też záſię gdy vmrze nędznicżek/ ledwe iż ſie kto znaydzye iż go doprowadzi do grobu iego. A kiedy záſię vmrze bogacż iáki/ iuż tákiey pychy nie máſz ná ſwiecie/ iákiey wymyſláć nie będą około onego ciáłá nędznego iego. RejPos 243.

Przysłowie: Iedno vbożuchny á nędznicżek ten wſzędy potłocżony leży. RejZwierc 191v.
Wyrażenia: »maluczki nędzniczek« (1): Day też Pánie ćierpliwość tym maluczkim v świata wzgárdzonym nędzniczkom/ po ktorych świát depce SkarKaz 85b.

»ubogi (a. ubożuchny) nędzniczek« [szyk 3:1] (4): thák práwá zwikłáli/ Ze iuż iedno drugiemu wnet przećiwne będzye/ A vbogi nędznicżek musi vpáść wſzędzye. RejWiz 124, 123v, 139v; A to maſz przycżynę iednę/ cżemu Pan niechciał sſtępić do hárdego cżłowieká onego/ ácż był bárzo proſzony: á do vbożuchnych nędznicżkow nie proſzony ſam przychodził RejPos 243v.

Szereg: »ubożuchny a nędzniczek« (1): RejZwierc 191v cf Przysłowie.
3. Od znacz, ‘człowiek niedoskonały, nic nie znaczący’ (zwykle o człowieku wobec Boga) [w tym: w V (1)] (5): Nuż też tedy nędznicżkowie [...] zábiegaymy á ſzukaymy á przypátruymy ſie temu Pánu ſwoiemu RejPos 351v.

W funkcji przydawki orzekającej w wypowiedzi osoby mówiącej o samej sobie [w tym: określa podmiot (2), określa dopełnienie (1)] (3): O wſzechmogący Boże á Oycże moy miłośćiwy/ weźrzyſz ná mię nędznicżká ſwoiego/ z wielmożnośći Máyeſtatu Boſtwá twego ſwiętego RejPos 202, 309v; O kázuiąc [!] to iáwnie/ [...] ieſzcże więcey przećiwko tey prawdźie/ ktorą ia też nędznicżek z drugimi/ z dárowánia Bożego/ y piſząc y vcżąc opowiedam. CzechEp *2v.

Szereg: »nędzniczek a prostaczek« (1): gdyż go [Pana] ſwiát máło przed tym zá nędznicżká á zá proſtacżká miał á práwie iáko zá wzgárdzonego v ſiebie RejPos 284v.
4. Od znacz. ‘człowiek niegodziwy, zły’ (9): RejWiz 163v; A iákiey też záſię rádośći vżywáią wſzyſcy Anyeli [...] nie tylko nád wielkim pocżtem náwroconych: ále [...] nád namnieyſzym nędznicżkiem ktory ſie iedno vzna w vpádku ſwoim RejPos 29v, 115v, 247v, 330; RejZwierc 10v.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [określa podmiot] (3): o wdzyęcżneſz to Pan poſelſtwo wſkázuie do niego/ by on iedno nędznicżek vmiał ſie obácżyć w vpadku ſwoim RejPos 246.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (2): Gdiżem oto ia nędznicżek zácżęt w ſrogyey złośći/ A mátká ma pocżęłá mię w mych grzechów ſproſnośći LubPs N4; Tákciechmy w ſrogim gniewie twym nędznicżkowie vſtáli [...]. Składłeś przed oblicżym twoim náſze wſzetecżne złośći LubPs T6v. ~

W charakterystycznych połączeniach: nędzniczek obaczy się w upadku swoim (w obłądzeniu swoim) (3), upadnie (w grzechu swoim) (2), uzna się w upadku swoim.

Synonimy: 1. chudzinka, mizeraczek, nieboraczek; 2. chudziaszek, chudzinka, lichotka, ubożuchny; 3. prostaczek.

Cf NĘDZNIĄTKO

ZZa