[zaloguj się]
[pdf]

OBRACAĆ SIĘ (357) vb impſ

sie (253), się (99).

o jasne. W inf -ra- (34), -rå- (4) BielSpr, SkarŻyw (3); drugie a jasne. ◊ W pozostałych formach -ra- (138), -rå- (122); -ra- OpecŻyw (3), MurzNT, BielKom, GliczKsiąż, RejFig, RejZwierz (2), BiałKat, RejPosRozpr, RejPosWstaw, HistHel, StryjWjaz, CzechEp (4), ArtKanc, KochWr, Phil, KlonWor; -rå- March1, BierEz, March3, MurzHist (2), KromRozm III, KromObr (2), OrzRozm (2), SienLek (6), GrzegŚm (2), WujJud, BudBib (5), KochPs, SkarŻyw (12), NiemObr, KochFr, WerGośc, BielRozm, GórnRozm, GórnTroas, PowodPr (5), SkarKaz (7), VotSzl (5), SkarKazSej (3); -ra- : -rå- RejPs (3:1), HistAl (1:1), LubPs (1:4), RejWiz (6:4), Leop (1:1), BibRadz (13:1), BielKron (8:5), Mącz (26:2), OrzQuin (1:2), RejAp (2:1), GórnRozm (2:1), RejPos (19:3), KuczbKat (1:2), RejZwierc (12:2), Strum (1:2), CzechRozm (1:1), ModrzBaz (3:1), SkarJedn (3:2), Oczko (1:4), KochPieś (1:1), LatHar (1:3), KołakSzczęśl (1:1), WujNT (1:8), WysKaz (1:1), SarnStat (5:4), GosłCast (1:1).

Fleksja
inf obracać się
indicativus
sg pl
1 obracåm się obracåmy się
2 obracåsz się
3 obracå się obracają się
praet
sg pl
3 m obracåł się m pers obracali się
f obracała się m an
n obracało się subst obracały się
fut
sg pl
1 m m pers będziemy się obracać
2 f będziesz się obracała m an
3 m będzie się obracåł m pers obracać się będą
n obracać się będzie, będzie się obracało subst obracać się będą
imperativus
sg pl
2 obracåj się
3 niech się obracå niech się obracają
conditionalis
sg pl
1 m m pers bychmy się obracali
3 m by się obracåł m pers by się obracali
f by się obracała m an
n by się obracało subst by się obracały
con praet
sg
2 m byś się był obracåł

inf obracać się (40). ◊ praes 1 sg obracåm się (20). ◊ 2 sg obracåsz się (2). ◊ 3 sg obracå się (148). ◊ 1 pl obracåmy się (4). ◊ 3 pl obracają się ((64). ◊ praet 3 sg m obracåł się (7). f obracała się (5). n obracało się (6). ◊ 3 pl m pers obracali się (5). subst obracały się (10). ◊ fut 2 sg f będziesz się obracała (1). ◊ 3 sg m będzie się obracåł (1). n obracać się będzie (2) BielKron, RejZwierc, będzie się obracało (1) RejPos. ◊ 1 pl m pers będziemy się obracać (1). ◊ 3 pl m pers obracać się będą (1). subst obracać się będą (1). ◊ imp 2 sg obracåj się (1). ◊ 3 sg niech się obracå (2). ◊ 3 pl niech się obracają (1). ◊ con 3 sg m by się obracåł (2). f by się obracała (1). n by się obracało (10). ◊ 1 pl m pers bychmy się obracali (2). ◊ 3 pl m pers by się obracali (1). subst by się obracały (5). ◊ con praet 2 sg m byś się był obracåł (1). ◊ part praes act obracając się (12).

St stp s.v. obracać, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. obrócić.

Znaczenia
1. Wykonywać ruch sobą; vertere PolAnt, Mącz, Cn; dirigere Modrz (98):
a. Bez określenia kierunku (25): Ież gdy źimę bliſką widział/ [...] Przyſzedſzy łáśice prośił/ By w iey domu przez źimę żył. [...] Owa też gdy śię obracał/ Láſkę ſwemi ośćiámi pchał BierEz P3v; Ma kazać baba onym Stolczem chwiać [...] á ſama przed ocżyma oney paniey ma ſiedzieć á, pilnie bacżyć iako ſie dziecię obracza FalZioł V 20b, V 13v, 32v; Cżo po ſzyi cżłowieku. (–) Dla podpori głowie y też wolnoſci, aby tak głowa mogła ſie obraczać na wſzitkie ſtroni na ſzyi. GlabGad Dv; SienLek 18v, 21; y źrzebiec rychley ſie obráca kiedy mu oſtrog dodádzą RejZwierc 112v; BudBib Ez 41/24; SkarŻyw 75.

obracać się na czym (3): KrowObr 35; BibRadz Prov 26/14; Drzwi obracáią ſię ná zawiáſie ſwoiey/ á leniwiec na [!] pośćieli ſwoiey [Sicut ostium vertitur cardine suo: sic et piger in lectulo suo]. BudBib Prov 26/14.

W porównaniu (2): iáko drzwi v wſzelkiego gmáchu wiſzą ná zawiáſach/ y obracáią ſię/ ták theſz wſzyſtek świát y kośćioł krześćijáńſki/ ná rzetzonych kardynalech wiśi y obraca ſię. KrowObr 35; BibRadz Prov 26/14.

Szereg: »obracać się a miejsce przemieniać« (1): Ieſtli też cżęſtoſie [!] [chory] obracza/ á mieſtcze przemienia/ [...] Ty ſą wſzytki v chorego złe znaki á ſmiertelne. FalZioł V 13v.
W przen (6): Tribus in rebus fere vertitur omnis virtus, Ná trzech rzeczách málem wſziſtká cnotá wiśi/ leży/ obráca/ toczy ſie. Mącz 485d, 373a, 486a.

obracać się na czym (1): KrowObr 35v cf znacz. 1.a. W porównaniu.

W porównaniu (1): KrowObr 35v cf obracać się na czym.

Zwrot: »wespołek się obracać« = zależeć wzajemnie od siebie (1): Ista sic reciprocantur ut si divinatio sit, dii sint, Si dii, divinatio sit, Ty rzeczy ſie weſpołek obrácáyą/ álbo yedná z drugiey wychodźi/ y náśláduye yeſli yeſt wieſzczbá/ tedy ſą y bogowie/ á yeſli bogowie ſą/ tedy też y wieſzczbá yeſt. Mącz 324b.
Szereg: »kołysać się i obracać« (1): niech ſie dzyeie czo chce/ niech ſie ſwiát kołyſze y obráca iáko chce/ [...] Ewányelia Páńſka ieſt wiecżna RejAp 119v.
α. O ruchach wojsk (3): [trąbienie albo piszczałki] dawáią rozumieć [wojsku] kiedy ſie potkáć máią/ kiedy vſtąpić/ kiedy ſtánąć/ álbo poſtępowáć/ álbo ſie obrácáć/ álbo śćiſnąć/ álbo rozſthąpić BielSpr 31, 12v, 33v.
β. O złym trawieniu (2): Iagoda Zorawin niedobra ieſt żołądkowi ábowiem wnet ſie obracza w żołądku á nietrawi ſie dobrze. FalZioł I 85c, IV 10c.
b. Z określeniem kierunku (73):

obracać się do czego (3): [okoń] podnioſlſzy wzgorę ſkrzele ktore ma oſthre/ ogonem ſie obracza do Szcżuki. FalZioł IV 36d, IV 24d; RejAp 180.

obracać się od kogo (1): A obracáiąc ſye od niego na się kiwáią/ śmieiąc ſye z opiłégo nieboraKa. Strum L4v.

obracać się ku czemu (6): FalZioł IV 24d, V 16c, 21a; Dyogenes [...] w kádzi mieſzkał/ obracáiąc ſie y s kádzyą ku ſłońcu BielKron 123v, 80. Cf »[ku czemu] za się patrząc obrać się«.

obracać się na co [= w kierunku czego] (1): Ták wygnáni z Ráiu [...] ná pokutę mieſzkáć na przod bliſko onego mieyſcá pocżęli: vſtáwicżnie ná nie ſię obracáiąc y ocży ſwe y ſerce tám podnoſząc/ płákáli żáłuiąc grzechu ſwego SkarŻyw 262.

obracać się w co [= w kierunku czego] (2): FalZioł V 13v; Kiedy chory świátłá nierad widźi/ á w ćień ſye obraca/ [...] złe známioná. SienLek 22v.

obracać się czym [= którą częścią] (7): Iaſkolę to ktore kamień ma: potim poznać ieſtli ſie do dziuri w gniaździe gębą obracza, bowiemto [!] ktore kamienia nie noſi/ zadkiem ſie ku dziurze obracza. FalZioł IV 24d, IV 36d, V 16c, 21a. Cf »[czym] ku dołowi się obracać«.

obracać się za czym (2): Heliotropium, Ziele które ſie zá słońcem obráca/ słonecznik. Mącz 154b; SienLek Yv.

obracać się w jakim kierunku (1): [abyś miał] oko iáko zá záſlepione/ áby ſie thám nigdy nie obracáło/ gdzyeby cie miáło záwieść od Páná twoiego. RejPos 332.

Zwroty: »[czym] ku dołowi, na doł się obracać« (1:1): FalZioł V 22b; Ale gdźyeby głowá do pyersi/ [...] álbo nogi pyętámi á pálcy wzgorę/ á vdámi álbo kolány ná doł ſye obracáły/ [...] iużby tám [...] yednoſċ ćyáłá onego trwáċ nyemogłá. KromRozm III F7v.

»[ku czemu] za się patrząc obracać się« (1): Idątz ku miaſtu/ cżęſto krotz ſie ku grobu zaſię patrzątz obratzala OpecŻyw 158.

»na stronę się obracać« (1): wielką ná ſercu zięty boleśćią/ chcąc łzy hámowáć/ [...] niemogł żadną miárą/ aſz ná ſtronę ſię obrącáiąc [!] ſtrumienie ony z ocżu oćierał. SkarŻyw [237].

»obracać się i tam i sam« (1): Bieży wiátr ku południu/ y záſię bieży kołem ku pułnocy/ á obrácáiąc ſię y tám y ſám [circuiens, circuiens pergit spiritus] wráca ſię z kąd wyſzedł. BibRadz Eccle 1/6.

»na zad obracać się« (1): A oni [wygnani z raju] ſię ná zad obracáć będą/ żeby iáko mogli vyrzeć ono mieyſce/ y radość od ktorey ie wyganiáią SkarŻyw 121.

Szereg: »wiercić się albo obracać się« (1): Azaſz mu [Panu Bogu] ſie omylácżu nie możeſz kłániáć nie wiercząc ſie álbo nie obrácáiąc ſie do drewná onego? RejAp 180.
Przen (24):

obracać się do czego (1): grzech ieſt po poſtánowionym dziewictwie/ do małżeńſtwá ſię obracać. SkarŻyw 457.

obracać się ku czemu (3): Wſſelki rodzay obraca ſye ku ſwemu przyrodzenyu. March1 A3v; GlabGad A5; March3 V2.

Zwroty: »obracać się na drugą stronę« (1): GDy ſie obrácam ſám ná drugą ſtronę/ Y tám vbaczę dźiwné ſpráwy oné/ Oboiętnégo ſczęśćia śliſkié progi/ nieprzeſkoczoné pełné ſtráchu trwogi. GosłCast 69.

»na prawą stronę się obracać« (1): Tákże y cżłowiecże przyrodzenie być było natępſze niechzeć ſie iedno ćwicżeniem pociągnie/ vyrzyſz żeć ſie y ná práwą ſtronę obrácáć będzie. RejZwierc 112v.

»obracać się do złego« = źle sobą kierować (1): Byś ſie był nie obrácał w ſwych ſpráwach do złego/ Pewniebyś nie nárzekał nic ná Bogá ſwego. RejWiz 141.

a) Zajmować się kimś lub czymś, brać pod uwagę (11):

obracać się do kogo, do czego (9): RejPos 260v; ModrzBaz 8; pocżyna nas vpámiętywáć Poſeł ten niebieſki/ [...] ábyſmy go [Boga] miłowáli/ á nie tak zboiazni niewolnicżey/ iáko z ſynowſkiey miłości do niego ſię obracáiąc/ wolą iego cżynili, SkarŻyw 557; CzechEp 120; BASNI do ktorych ſię niewierni obracaią. [...] A wierni ſię ich wyſtrzegáć máią. WujNT Xxxxx2v. Cf Zwrot.

obracać się ku komu, ku czemu (2): CzechRozm 37; [dusza nasza] Słuſznie ſię tedy tym nie contentuie/ co pod Bogiem być vpátruie/ obráca ſię teraz ku rozlicżnym rzecżam WysKaz 6.

Zwrot: »obracać się tyłem [do kogo]« = nie zwracać na kogoś uwagi [szyk zmienny] (4): Pan do tych ktorzy ſą ſercá zátwárdzyáłego/ [...] obrácza ſie tyłem RejPos 278; Pan [...] wedle obietnic ſwiętych ſwoich/ obráca ſie do niego tyłem/ á nigdy vſzu ſwych nie chce náchylić ná żadne záwołánie iego. RejPos 337, 78v, 181.
Szereg: »obracać się i stosować« (1): do ktorego [rozumu] śię wſzytkie náſze rády y ſpráwy obrácáć y ſtoſowáć máią [ad cuius normam et praescriptum consilia et actiones nostrae dirigendae sunt] ModrzBaz 8.
b) Występować przeciwko komuś, atakować (6):

obracać się ku czemu [= w jakim celu] (1): Abowiem y mowá twoiá fáłſſywa ſnádnie okáże myli złoſćiwą twoię/ ktora ieſt podobna ku oſtrey brzytwie/ ktora miáſto ogolenia włoz [!] ku vrznieniu gárdłá ſie ſáma obráca. RejPs 78.

obracać się przeciwko komu (1): Obverto [!], Obrácam ſie przećiwko komu. Mącz 488b.

W porównaniu (1): RejPs 18 cf obracać się ku czemu.

Fraza: »[czyje] strzelby wspak się obracają« = kierują się przeciwko strzelającym (2): LubPs P2; Iuż ſie więc iego ſtrzelby [rozumu bez cnoty] ná wſpák obrácáią/ A gdzye bárzyey obráźić tu mieyſcá mácáią. RejWiz 7v.
Zwrot: »[przeciwko czemu] wspak się obracać« (2): A twárda tobie ieſt rzecż przećiwko niepodobieńſthwu wſpák ſie obrácáć [durum est tibi contra stimulum calcitrare Vulg Act 9/5]. RejPos 282v, 285.
Szereg: »obracać się a wspinać« (1): Cżemu ſie nie vſtráſzyſz tych ſłow co thu Pan powiedáć racży/ iż trudno tobie nędzniku wſpák ſie obrácáć á wſpináć przećiwko prawdzye moiey. RejPos 285.
α. Zwracać się do kogoś (25):
αα. Aby coś powiedzieć (również o nauczaniu); convertere Vulg (5): BierRaj 19; Kſiądz ſie cżęſto obráca/ oremus ſpiewaiąc RejFig Cc5v.

obracać się do kogo (3): Pán obracáiąc ſię do Piotrá rzekł: Iam ſię zá ćię modlił/ áby twoiá wiárá nie vſtałá SkarJedn 64; Wamći było naprzod trzeba opowiedáć ſłowo Boże: ále ponieważ ie odrzucaćie/ [...] otoż obracamy ſię do Pogánow [ecce convertimur ad gentes]. WujNT Act 13/46, s. 513.

ββ. Aby o coś poprosić lub coś otrzymać (o zwracaniu się do Boga) (7):

obracać się do kogo, do czego (2): Thoć ieſt wſzytká ſpráwá zbáwienia náſzego/ ábychmy vznawſzy ſie z obłędliwośći ſwoich/ obracáli ſie do prawdziwego głoſu Páńſkyego RejAp 12v; Oczy wſzytkiego ſtworzenia do ćiebie ſię obracáią Pánie SkarKaz 278a.

obracać się ku komu (3): GliczKsiąż O5; Sámuel widząc iż ſie záſię lud ku Pánu Bogu ſwemu obráca/ á nádzyeię w nim pokłáda/ rzekł k nim: Podźmy do Másphá á będę ſie modlił zá wámi. BielKron 63; SkarŻyw 3.

Szereg: »schylać i obracać się« (1): kápłáńſtwo yeſt tákowy ſtan [...] ktory właſnye káżdemu cżłowyekowi przyſtoi y przynależy/ gdy zwłaſſcżá práwye ſie ku Bogu ſchyla y ku nyemu ſie obráca GliczKsiąż O5.
Przen [k(u) komu] (2): k nyemu ſie w ſercoch ſwych práwie obracáli/ Bárzo ráno przychodząc do Bogá ſwoyego LubPs R6v; WujJud 98v.
γγ. Aby wysłuchać, obdarować (o Bogu) (9):

obracać się do kogo (7): Oto iáko [Pan] ſie do nich [do prostaczków]/ [...] obrácáć racży: oto im vkázuie mieyſce mieſzkánia ſwego. RejPos 277, 275v. Cf Zwrot.

obracać się k komu (1): Iezus miły też obratzál ſie k niemu/ ij blogoſlawil mu OpecŻyw 26.

obracac się za kim (1): Pan iáko záwżdy zwykł wedle obyetnic ſwych obrácáć ſie zá każdym kto go iedno ſzukáć chce RejPos 350v.

Zwrot: »[do kogo] miłościwie, z miłosierdziem, z miłościwym obliczym obracać się« [szyk zmienny] (2:2:1): O moy miły wſzechmogący Pánie/ iákaż to ieſt dobrotliwość twoiá/ iż ty ieſzcże ſam dobrowolnie ſzukaſz á obrácaſz ſie z miłoſierdzyem ſwoim/ do nędznych á wiernych ſwych RejPos 257; A záwżdy ſie on do tákowego z miłośćiwym oblicżym ſwoim obrácáć racży RejPos 277v, 168v, 275, 278.
δδ. Aby naśladować (4):

obracać się k komu (1): Bacżąc to Herod Antypás iż ſie wielki lud k niemu [Janowi Chrzcicielowi] obráca [...] kazał go poimáć á wſadzić do więzyenia. BielKron 137v.

obracać się za kim, (i) za czym (3): RejPos 263; ludzie zá Raimem [lege: Kainem] y zá obycżáymi iego obrácáć y ná zły żywot vdáwáć ſię pocżęli SkarŻyw 269. Cf obracać się z czym za kim.

obracać się z czym za kim (1): tu iuſz ſnadz bedziemy ſie obracac ſprawami ſwemi prawie zaſloncem ſprawiedliwoſci to ieſt za tobą naſz miły panie. RejPs 86.

β. Zawracać, by zacząć iść w odwrotnym kierunku; reciprocare Mącz (3): Reciproco, Obrácam ſie/ wrácam ſie. Mącz 324b.
Zwrot: »na zad się obracać« (1): Potym mu Pan powiedzyał: iuż ſie názad wrácay/ Ku Dámáſzku przez puſzcżą/ názad ſie obrácay. HistHel C4.
W przen (1):
Zwrot: »obracać się na wstecz« (1): Niebeſpieczna ieſt pokuſá/ [...] czyſtość poślubiwſzy/ myślić o małżeńſtwie: ábo wſtąpiwſzy do zakonu/ obrácáć ſię ná wſtecz. WujNT 233.
2. Wykonywać obrót; reveri PolAnt; circumagere Mącz (33): gdy Cherubini podnośili ſkrzydłá ſwe áby wzlátowáli od źiemie/ nieobrácáły ſię kołá ony [non revertebantur rotae etiam ipse apud eos]/ ále ſtały przy nich. BibRadz Ez 10/16, Ez 10/11 [2 r.]; BielKron 33, 82; BudBib Ez 10/11, 16; Ná wirzchu [bramy] Orzeł biały w pierſiach Lilie miał/ Gdzie Krol ſzedł obrácał ſie/ ſkrzydły iák żywy chwiał StryjWjaz C.

W porównaniach (3): á gdy ty rzecży zawinieſz na ſzije pſią iżby gębą niemogł doſiiącz/ tedi ſie będzie wkoło obracżał iako koło FalZioł I 25d; Wnętrzności głupiego ſą iáko koło v wozá/ á myſlenie iego iáko oś ná ktorey ſię obráca [Rota currus praecordia fatui]. BibRadz Eccli 33/5; RejWiz 166v.

Zwrot: »obracać się wkoło« (2): FalZioł l 25d; Polus, id est verto et circumago. Obrácam ſie wkoło. Mącz 308d.
Przen: Zachowywać się (1): Drudzy iáko Pan Bog dał/ ták ſie obrácáią/ Acż ná wſzem ſwoy ſtan zacny/ pocżćiwie chowáią. RejZwierz 65.
a. astron. O ciałach niebieskich (19): Sindmégo [!] dnia gwiázdy wſſytki tak ty tzo blędny biég maią/ tak ty tzo iednako ſie obratzaią/ ogniſté brody z ſiebie wypuſſcżą OpecŻyw 193v; MiechGlab 2; Boć wiátr co domy łamie/ inſzeyć ieſt nátury/ [...] To ſpráwuią Płánety/ gdy ſie obracáią RejWiz 149, 145v, 147, 148v; Vertitur interea coelum et ruit Oceano nox, W tym ſie czáſie niebo obráca y noc zápáda. Mącz 486a; niebieſkie biegi/ obrácáiąc ſie podług przyrodzeniá/ piękny dźwięk/ y wdzięcżną hármonią dáią. GórnDworz Hv; RejPos 288v; RejZwierc 152v; SarnStat 40.

obracać się (o)koło czego (4) W Krainach połnocnych [...] ſłonce prawie ſie około nich obracza á barzo mało zachodzi tak iż ſwiatła nigdy nie gaſi ani zakrywa ku robocie. MiechGlab nlb 6; RejWiz 145v; BielKron 295; Poli – Dwa punkti mebieskie [!] ieden na połwczi [!], a drugina południe, koło ktorich wſziſtko niebo obracząſie. Calep 817a.

obracać się na czym (3): KłosAlg A3v; Et sunt duo circuli qui dicuntur Tropici, Dwá cyrklá ná niebie ná których ſie słóńce obráca álbo ráczey prziwráca y odwráca. Mącz 466c, 22b.

Zwrot: »wokoło się obracać« (1): dziewięć ieſt ſpher/ tho ieſt okręgow niebieskich/ ktore ſie zawſze nad nami w godzin cżtyrzy y dwadzieſćia/ to ieſt przez ieden dzień/ w około obraczaią. KłosAlg A4.
b. O narzędziach (1): Y żelázo by namięſzſze gdy ſie vſtáwicżnie á cięſzko obráca/ pewnieby ſie rychło zrobiło/ by mu theż nie odpocżywał álbo go łoiem nie podmázował. RejZwierc 15v.
3. Iść, chodzić, udawać się; versari Mącz (30):

obracać się za czym (1): rybá ſię obráca zá ponętą wſzędy. KlonWor 55.

obracać się w jakim kierunku [w tym: dokąd (2), “gdzie" (1), “kędy” (1), “na stronę” (1)] (5): RejKup bb3; MurzHist S4; Stąd możęmy baczyć że i przed ſądnym dniem/ duſzé ludzkié abo śię na mękę abo na weſelé obracaią MurzNT 199 marg; Mącz 486b; SkarŻyw 460.

Zwroty: »obracać się na każde przygody« = iść, gdzie kogoś potrzebują (1): Kędy go obrocono bywał gotow záwżdy. Y muſiał ſie obrácáć kiedy był nie młody/ Ná káżde poſpolite y ludzkie przygody. RejZwierc 183.

»obracać się i tam i sam« (2): Potym rzekł do ſługi ſwego/ Idź że teraz á wyizrzy ku Morzu/ [...] á powiedźiał iż nic thákiego nie baczył/ Ale mu on rzekł/ Idź áż do ſiodmego rázu. [...] A gdy ſie obrácał y tám y ſám [Et fuit usque huc et usque illuc; cumque se verteret huc atque illuc Vulg]/ oto ſię zaćmiło niebo ze wſząd obłoki y wiátr wſtał BibRadz 3.Reg 18/45; Strum B3.

W przen (12):
a) O granicy; revertere PolAnt (5):

obracać się do czego (2): z támtąd ſie obraca gránicá áż do Koſá/ á kończy ſie v Morzá od dźiału Achzybá. BibRadz Ios 19/29. Cf obracać się od czego do czego.

obracać się ku czemu (3): Potym ſie obráca thá gránicá ku Morzu do Azánoth Thabor á z támtąd bieży ku Hukoká/ y idźie do Zábulon ná Południe BibRadz Ios 19/34, Ios 19/27. Cf obracać się od czego ku czemu.

obracać się od czego do czego, ku czemu (1:1): Y obráca ſie tá gránicá od Rama áż do Zor miáſtá obronnego BibRadz Ios 19/29, Ios 19/12.

b) Wracać (7):

obracać się do kogo (3): SkarJedn 117; [Maryja] wſzytkę chwałę z śiebie ſkłádáiąc/ ná P. Bogá ią wlewa: iáko ná tego od ktorego wſzytko ieſt/ y do ktorego ſię obrácáć ma. SkarKaz 580b, 353.

obracać się w co (1): [zgoda] po vſpokoieniu rozpędźiłá á vłożyłá rzeczy/ áby lekczeyſze ku górze idąc/ zźiemie iáko z fundámentu pochodźiły/ á to co ſye zá ſkłádem ich vrodźiło/ w nięſz záś/ iáko w grób pówinny/ obracáło Oczko 5.

α) O gniewie, złości itp.: spadać [na kogo, na co] (3): przykłádow y świádectw tákich wiele ieſt w piſmie ś. gdźie ſię złość ná głowę złego obráca: że ſię zły miecżem ſwym/ ktory ná kogo inſzego nośił/ przebija CzechEp 9, 266, 310.
a. O płynącej wodzie (8): [O przypływie i odpływie morza] Euripus Euboicus septies in die reciprocat, Morze Euboyskie ſiedḿ kroć ſie przes dźień obráca/ álbo ciecze y tám y ſám. Mącz 324b.
Zwrot: »wspak, na zad się obracać« (6:1): A naroſkazánie iego muſſą ſie y wody w/ ſpák obrácáć y czynić to co on iem roſkaże RejPs 152, 169; LubPs Z6v [2 r.]; Mącz 324c; RejZwierc 125; ArtKanc G2v.
b. fizjolog. O produktach wewnątrzustrojowych (1): Cżemu gdi niewiaſta porzuci; to ieſt, przed cżaſem porodzi, hnet iey cice zmiękcżeią. (–) Bowiem tho czo tam wchodziło ku żiwnoſci płodu w żywocie, iuż ſie indzie obracza na doł GlabGad D7.
4. Być wykorzystywanym, używanym, przeznaczanym; powodowáć coś (35): Ale y ty [godności kościelne] ktore ſie tu námieniły/ káżdy obacżyć może/ iáko dziſieyſzych złych cżaſow náſzych rozno ſie obrácáią RejPosRozpr c4.

obracać się na kogo (1): Bo niegodziło ſie tákiego Chryſtuſowi ná ziemi mieć mniemánego oycá/ ktoryby [...] miłosć [!] ktorą był winien Synowi Bożemu/ ná inne dzieći ſwe rozdwaiał/ żeby temu iedynemu Synowi to odchodziło/ co ſię ná inne obrácáć miáło. SkarŻyw 241.

obracać się na co (6): plagá twoiá niech ſię im ták iáko Pháráonowi/ ná zátwárdzenie y záſlepienie ocżu ich nie obráca SkarJedn 329; Proſzę [...] żeby káżda ſpráwá/ ſłowo/ myśl/ ruſzenie y weſtchnienie moie obracáło ſię ná cżeść y chwałę imieniá twego świętego. LatHar 45, 18, 72, 107; SkarKaz 456a.

obracać się ku czemu (9): RejPos 201v; RejZwierc 92; rády ich ćieleſne [...] nie tylko ku ſkutkowi cżęſto nie przychodzą: ále ſie też nie raz ku háńbie ich ſámycb/ y ſzkodźie obrácáią. CzechRozm 185v; Phil B2; Gdyż ſię y tá iáłmużná obraca ku chwale Bożey. WujNT 2.Cor 9 arg, s. 38, 248, 533; ABy ruſzenié ná woynę porządné nápotym było/ y ku obronie á nie ku ſkáźie obracáło ſie [ut expeditio bellica ... ad tuitionemque regni et non eiusdem destructionem cedat JanStat 714]/ [...] vſtáwiamy/ [...] SarnStat 302.

W przeciwstawieniu: »odchodzić ... obracać się« (1): SkarŻyw 241 cf obracać się na kogo.

Szereg: »ściągać się i obracać« (1): [ten co słyszy głos poczciwego człowieka ma] rozeznawáć ſobie przypádłe pożytki z niego/ ktore ſie záwżdy y ku ſławie y ku káżdey dobrey ſpráwie ſciągáć y obrácáć będą. RejZwierc 92.
a. O przedmiotach, pieniądzach, wartościach materialnych (18): ktemu też żalu pobudza ludźie/ boleść oná żáłoſna/ iż nádánie ták wielkie przodkow náſzych ták hániebnie á ſprośnie ſye obraca OrzRozm H3v; RejZwierc 245; VotSzl B4, E2v.

obracać się do kogo [= dla kogo] (1): A to coby ná qwártę odchodźić miáło/ áby ſie do Iéy Kro. M. obracáło SarnStat 105.

obracać się ku czemu (1): K temu iż ná dobrym vżywániu dárow miłego Bogá y ſkárbow oyczyſtych/ wſzytko należy: bo zá tym ku dobremu iey [ojczyzny]/ y ku zátrzymániu drogich wolnośći náſzych/ wſzytkoby ſię obracáło. VotSzl D4v.

obracać się na co (8): RejZwierz 105v; OrzRozm H4; RejZwierc 251; Dobrá kośćielne ná cżterzy ſię cżęśći dzielić y obracáć máią. SkarŻyw 517 marg; PowodPr 83; A my tákiego koſztu i nakłádu/ ácz nie máłego/ ále potrzebnego/ nie mielibyſmy żáłowáć: boby ſię ná obronę náſzę y oyczyzny náſzey obracał. VotSzl E4, E2v; SkarKazSej 666b marg.

obracać się na kogo [= na czyje potrzeby] (1): Obácz iáko ſą iáłmużny Pánu Bogu wdzięczne: á zwłaſzczá ktore ſie obracáią ná kápłany/ zakonniki/ y ná inſze nabożne perſony/ zá nagrodę dobrodzieyſtw duchownych. WujNT 693.

obracać się na kogo [= na walkę z kim] (1): A Bog dárzyłby to: gdy rzecży pogáńſkie [pieniądze tracone na zbytek] á przećiw zakonowi iego wnieśione/ ná Pogániná ſie obracáią. PowodPr 83.

Szereg: »rozchodzić się albo obracać« (1): Male parta male dilabuntur, Zlie nábyte zlie ſie rozchodzą álbo obrácáyą. Mącz 180c.
W przen (1): Pan Bog który nam tę miłość ku vmárłym roſkazał/ á wiedźieć nie dał iáko ſię to obraca co dla nich czynim: wie iáko tym ſzáfuie SkarKaz 383b.
5. Przemieniać się, zmieniać się, przekształcać się, przybierać inną (często przeciwstawną) wartość, sens, kształt itp; verti HistAl, Cn; abire, migrare Modrz; transire JanStat; se transferre Cn (145):

obracać się w co (25): on ſnadz ieſt podobien ku niepotrzebnemv ćieniowi ktory ſie wnocne ćiemnoſći obráca. RejPs 212; Ale niebytnoſcią ſwą wſzytki przemiennoſći w ſwe przećiwnoſći ſie obracáią. HistAl G; MurzHist S3; BielKom C2v; Docżeſne pokaránie wiernego obráca ſie w rádość wiecżną. LubPs H marg; GórnDworz D2; Krolewſka możność łácno ſię obráca w tyráńſtwo ModrzBaz 75v, 36, 65v; SkarJedn 348; KochPs 192; SkarŻyw 136, 168; WujNT 167; WysKaz 47; PowodPr 7; kto Pánu Bogu dufał y obietnicom iego/ w rádość ſię oná ćięſzkość obracáłá. SkarKaz 41a, 457b; A v was pokoy/ y doſtátki ktore z niego roſtą/ w prozne ſię vtráty obraca/ w zbytki y w gnoie SkarKazSej 666b, 694b marg. Cf obracać się komu w co; z czego w co, »w dobre się obracać«.

obracać się z czego w co (1): ſąśiedztwo [...] z miłości w nienawiść śie obráca/ dla złey chćiwości álbo złego pożądánia. KuczbKat 350.

obracać się komu w co (4): ábyſmy [...] mocno wierzyli iemu [Panu]/ tedy ſie nam wſzythki ſmętki á żáłośćiwe przygody náſze w rádość á w wielkie pociechy záwżdy obrácáć muſzą. RejPos 254v. Cf »[komu] obracać się w dobre«.

obracać się na co (7): SkarŻyw 328; A poſpolićie zabáwá wſzyſtká ludzka w Swiętá/ co miáłá bydź ſtrawiona ná chwale Bożey/ [...] to ſie obraca ná bieśiády/ obżerſtwo/ opilſtwo/ ſtroie/ táńce/ zbytki/ [...] y wſzelkie nieprzyſtoynośći. PowodPr 51. Cf »na lekkość się obracać«, »na szkodę się obracać«, »obracać się na złe«.

Zwroty: »[komu] obracać się w dobre, ku dobremu« [szyk zmienny] (3:1): Wſzytko ſię obráca ku dobremu tym ktorzy náſláduią słowá Bożego BibRadz Prov 3 arg; SkarŻyw 136; NiemObr 17; KołakSzczęśl C.

»[komu] na lekkość a na pośmiech a na szemranie ludzkie się obracać« (1): zniżon á zelżon záwżdy być muśiſz/ y w tym rozumie twoim/ y w tych doſtoieńſtwiech twoich/ [...] ták iżći ſie wſzytko to wſzędy á wſzędy ná lekkość á ná poſmiech/ á ná ſzemránie ludzkie obrácáć będzie muſiáło. RejPos 201v.

»[komu] na szkodę się obracać« (1): abi tho czo yego Kro. Mcz kv zachowanyv prziyazny y przimyerza czinycz raczi na ſkode poddanem yego krolyewſkyey Mczi obraczacz ſzye myalo LibLeg 11/140.

»[komu] obracać się na złe, ku złemu« [szyk zmienny] (3:2): Kthore wſzytki rzeczy iáko ſą dobre ludziam cnotliwym/ ták złośnikom obrácáią ſię ku złemu [Omnia haec piis bona; sic peccatoribus convertentur in mala]. BibRadz Eccli 39/31; RejPos 127 marg; RejZwierc Bbb3, 174; BudBib Eccli 39/31.

W przen (1):
Fraza: »serce w kamień się obraca« (1): ſerce boli/ y prze żal w kámiéń ſye obraca OrzQuin R4.
a. O osobach [w co] (4): RejZwierc 158; GórnRozm I; Cinaedus – Niewieſzcziuch, ten ktori ſie wniewiaſtę obracą. Calep 194b; Abowiém przećiwnémi ſpráwámi/ któré ſzláchćicóm nie przynależą/ ſzláchectwo w proſty y poſpolitégo człowieká ſtan ſie obráca [Nobilitas ipsa in popularem et plebeiam conditionem transire solet JanStat 554]. SarnStat 237.
b. Przekształcać się w inną jakość fizyczną [w co] (43): FalZioł I 49a; przi ogniu wolnym też on wiatr [w jaju zamkniony] wolno wychodzi y obracza ſie w kropie wodne GlabGad H7v; Piſze Silwius/ iż w Szkociey ſą drzewá máiąc owoc ná wyobráżenie pthaká/ nád wodą roſtą/ kthorykolwiek z drzewá w wodę wpádnie cżáſu podobnego/ ożywa/ y w ptaká ſie obraca żywego BielKron 277; Lutesco, Błotnę/ obrácam ſie w błoto/ álbo w glinę. Mącz 200d, 389d; RejZwierc [203]v; w Anglijéy przy Lóndrze/ kije álbo laſki w ſtudnią wrzucóné/ w kámięń ſye obracáią. Oczko 8, 5 [2 r.], 6; Lacteſco – W mlieko ſie obraczam. Calep 575b, 477b, 620a, 1035b, 1040a.
α. fizjolog. O przemianach wewnątrzustrojowych (28): Iaycza ſwieże cżyſthą ſą karmią/ a w krew ſie rychło obraczaią FalZioł IV 20b, I 56d, III 15b, 18d, 34b, V 9, 30; Cżemu ptaci zębow nie maią. (–) Bowiem ona materia zębow obracza ſie im wnos ktori też ieſt twardy iako zęby. GlabGad C4v; á tak ona karmia [...] gnije ſie, y obracza w wilgoti złe y nie ſtrawne, z ktorich rozmaite choroby przichodzą. GlabGad K4v, B2v, C3v, C4, D6, F5v (16); RejWiz 61v; Putant dentes in cornua absumi, Máyą zá to że ſie zęby w rogi obrácáyą Mącz 432d; SienLek 9, 78v; pomierne pićie y iedzenie/ iż ſię łácno ſtrawić może/ obraca ſię w kreẃ dobrą y w pośilenie twoie. WerGośc 227.
c. O działaniach: wywoływać określony efekt (9):

obracać się do czego (1): zá ſłowem iego [Pana] przećiwko náthurze ſtawa ſye z chlebá ćiáło/ á kiedy óná ſpráwá nád ſłowo y wolą iego/ do inſzégo ſkutku ſye obráca: pewnie thámże wolą ſwoią y ſłowem ſwym odmienić to może BiałKat 338v.

Zwroty: »ku złemu (a. gorszemu) końcowi, na gorszy koniec obracać się« (2:1): Pátrzayże/ iż Pan cżęſtokroć y vſtáwy ſwe łamie/ gdi ſie ku złemu końcowi obrácáią. RejPos 56, 56v [2 r.].

»w prawo się obracać« = podlegać prawu (2): DObrá w poſágu záwiedźioné y zápiſáné/ [...] nie mogą ſie w Práwo dźiedźiczné wieczné obrácáć/ ále záwżdy ſą ná ſkupie SarnStat 778, 636.

»([komu]) obracać się w upadek, na upadek« [szyk zmienny] (2:1): Seymy/ iuż obracáią ſye nam w niewolą/ y w pewny vpadek OrzQuin C4v, C4v marg; A złemu záwżdy ná wielką pomſtę á na wielki vpadek obrácáią ſie záwżdy wſzytki spráwy iego. RejPos 321.

d. W zwrotach oznaczających zniszczenie (48):
»(na) wspak się obracać« (3): Y ſpráwiłeś ták iż nigdy wytrwáć niemogli/ á náwſpák ſie obracáli ći ktorzy mię kłádli w nienawiſći ſobie. RejPs 26; ludzkié rády wſpák ſye obrácáią. KochPieś 41; KochWr 16.

»w dym się obracać« (1): Doſtátki w gnoy ſię y w dym obracáią. SkarKazSej 666b marg.

»w gnój się obracać« (2): Bogáctwá wáſze pogniły (bo ſie prze zbytki w gnoy obracáią) PowodPr 69; SkarKazSej 666b marg.

»wniwecz, w nie się obracać [w tym: komu (2)]« = vanescere Mącz, Calep; ad nihilum deduci HistAl; perire Vulg; abolescere, convelli dilabi, intermori, pessumdari, senescere Mącz; in nihilum redigi Modrz; contabescere, disperire Calep (33:1): cienkie rzecży na ogniu hnet ſie w niwec obraczaią gdiż miąſſze dawaią węgle j gorączoſć GlabGad H8v; RejPs 16; Zywot náſz ieſt páięcżynie przyrownan/ ktora widzi ſie że bárzo ſubtyłnie ſpráwiona/ á gdy przypádnie ná nię wiatr nagły/ tedy ſie przerywa y w niwecż obráca. HistAl G2; Leop Matth 9/17; Mącz 140b, 180c [2 r.], 232d, 261d, 294d (10); RejPos 7, 78v, 81v, 334; RejZwierc 133, 143v, 185, 194; RejPosWstaw [414]v; Strum Q4; ModrzBaz 132v; ázaż nie ieſt znácżne odſtąpienie od wiáry ich y náuki? Ktora ſię naporząd w niwecż práwie obráca tymi niezbożnymi y złośćiwemi wymyſłámi. CzechEp 362; táka praca Rádá ſię w krótkim czáśie wniwecz obraca. KochFr 65; Calep 250b, 331b, 1101b; Phil D3; SarnStat 1167, 1284; O towárzyſzki moie/ prózna moiá praca: Równo iáko y piérwéy/ w nic mi ſie obraca. GosłCast 28.

»w proch się obracać« (8): Pulveresco, Prochnieyę/ w proch ſie obrácam. Mącz 331b; GórnDworz Dd2v; RejPos 98; Gdy oblicże twoie zákryieſz/ wnet s ſobą trwożą/ odeymuieſz Duchá ich á wnet zginą/ y w proch śię obracáią [et in pulverem suum revertentur Vulg Ps 103/29]. GrzegŚm 2 [idem] 28; SkarŻyw 583; Iam doznał/ y káżdy dźiéń ludźie doznawáią/ Iż z trzaſkiem wielkié rzeczy w proch ſię obracáią. GórnTroas 23; SkarKaz 552b.

»[komu] w robaki się obracać« (2): Tákże ſie káżdemu w niwecż á práwie w robaki obráca káżde mizerne á łákome nábycie iego RejPos 81v, 81v.

e. mat. O przeliczeniach [w co] (1): Gdy ieden we ſrzodku ſtoi/ thedy oſtatni termin chocia ſie nie mnoży/ obracza ſie w mianowanie ſrzedniego terminu á ſwe właſne traći. KłosAlg F3.
f. O Eucharystii [w co] (4): Abowiem ácz niewidzimy zewnątrz ná Chlebie y Winie żadney odmiány/ iednák iſtośċ ich prawdźiwie śie obraca w Ciáło y Kreẃ Páná Chriſtuſową KuczbKat 165, 175; SkarJedn A3; ná oney táiemney y duchowney wiecżerzy/ [...] bierząc moc z niebieſkiego pokármu/ w ćiáło ſię tego/ ktory ſię ćiáłem náſzym ſtał/ obracamy. SkarŻyw 320.
6. Zaczynać coś robić, praktykować (6): Aieſli ták nie mogą prawdy ſię domácáć: Muſzą ſię iuż do inſzych ſpoſobow obrácáć. KlonWor 39.
Zwrot: »w luderę się obracać« = wieść hultajski żywot (3): niektórzy pod bárwą vczenia ſie rzemióſł od rodźiców odchodzą/ drabſką ſłużąc/ y ku złému ſie towárzyſtwu przyłączáiąc/ krádną/ zbiiáią/ y w luderę ſie obracáią [furantur, praedantur, et moribus depravantur JanStat 1082]. SarnStat 200 [idem (2)] 660, 919.
a. O przyjmowaniu nowej wiary: nawracać się (2):
Zwrot: »na [jaką] wiarę obracać się« (2): wiele ſie ich [Żydów] ná pogáńſką wiarę obráca s tego roſpácżu. BielKron 95, 159v.
7. Przebywać, znajdować się, być [w tym: gdzie (1), „gdzie” (7), „kędy” (2)] (10): kto jest przyczyną [...] ksiąg ziemskich popalenia, rozszarpania, pobrania, [...] i gdzie się ostatek tych tam ksiąg obraca ZapMaz II G 61 /78v; RejWiz 192; A ták był poſlan Vliſes od Grekow iáko mąż roſtropny á chytry ná wywiádowánie/ gdzye ſie Achilles obraca BielKron 56v, 227v, 250, 403; Z méy ſtrony boday wſzyſtko dobré miáłá/ Kędy ſye kolwiek będźieſz obracáłá. KochPieś 7; BielRozm 8; KołakSzczęśl C2.
Przen (1):
Fraza: »[czyje] zachowanie w wietrze i ogniu obraca się« = wiatr i ogień są [czyim] żywiołem (1): przy ktorym ſtoi woyſko Angiołow drżąc/ ktorych záchowánie w wietrze y w ogniu obracá [!] ſie [quorum servatio in vento et igni convertitur]/ ktorego ſlowo prawdziwe/ y powieśći trwáłe Leop 4.Esdr 8/22.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf OBRACAJĄCY SIĘ, OBRACANIE

MC