Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBRAĆ

Następne hasło: OBRADA »

OBRAĆ SIĘ (56) vb pf

sie (42), się (14).

o oraz a jasne; w formach fut e jasne.

Fleksja

inf	obrać się

praet
	sg		pl
3	m	obråł się	m pers	obrali się
3	n	obrało się	subst

plusq
	sg
3	m	był się obråł

conditionalis
	sg
3	m	by się obråł, obråłby się
3	f	by się obrała

con praet
	sg
3	m	by się był obråł
3	n	by się było obrało

inf obrać się (4). ◊ fut 3 sg m obierze się (18). ◊ praet 3 sg m obråł się (18). n obrało się (2). ◊ 3 pl m pers obrali się (2). ◊ plusq 3 sg m był się obråł (2). ◊ con 3 sg m by się obråł (4) Leop, GórnDworz, RejPos, KochFr, obråłby się (1) CzechRozm. f by się obrała (1). ◊ con praet 3 sg m by się był obråł (1). n by się było obrało (1). ◊ part praet act obråwszy się (2).

Sł stp, Cn, Linde brak.

Znaczenia

1. Trafić się, znaleźć się w odpowiednim momencie lub sytuacji (przeważnie o osobach) (46)
2. Podjąć się czegoś, zdecydować się, zdobyć się (3)
3. Zebrać się, zgromadzić się (3)
4. Zwrot: »w pogaństwo się obrać« = stać się poganinem, wybrać pogańską wiarę (1)
5. Przypisać sobie jaką funkcję, ogłosić się (1)
6. W funkcji strony biernej; być wziętym, wybranym (2)

1. Trafić się, znaleźć się w odpowiednim momencie lub sytuacji (przeważnie o osobach) (46): Owaćiem ſie żoraw obrał/ Noſem z gárdłá kość mu [wilkowi] wyrwał BierEz K4v; A rzadka by ſie obrała Ktora by ſnią porownała W ſtatku w wierze y w ſtałoſći RejJóz G4v; Bo y Swiety ſię nieobrał Aby był kedy wtem wytrwał Aby niwczem nieprzewinił RejKup dd4; LubPs Y3; RejWiz 43, 100v; BielKron 351v; RejAp 51v; GórnDworz T4v; RejPos 18v, 130v, 314; RejZwierc 95, 266; CzechRozm 206; SkarŻyw 152, 510; Obrałli by ſię kiedy kto ták prácowity/ Ze by z was chćiał wyczérpáć vmyſł móy zákrity/ Powiédzćie mu/ niech próżno niefráſuie głowy KochFr 107; pewienem tego/ że obierze ſię człowiek iáki dobry y mądry/ ktory te ſpráwy Ich M. przez piſánie ſwe/ wieczney pámięći przyſzłemu wiekowi poda. VotSzl C; SapEpit Bv.

obrać się z kogo (2): Potym ieden z onych ludźi obrał ſie śmiáły BielKron 442. Cf »jeden z dziesiąci się obierze«.

obrać się miedzy kim (4): ábowiem y miedzy ángioły y názacznieyſſemi ſwiętemi nikt ſie táki nieobierze ktoby ſie miał przyrownáć iákiem podobieńſtwem ktobie. RejPs 131v; SkarŻyw 258; CzechEp 332. Cf »jeden miedzy tysiącem się obierze«.

cum inf (3): A żaden ſie nie obrał/ áni ná niebie/ áni ná źiemi/ áni pod ziemią otworzyć kſiąg [nemo poterat neque in caelo neque in terra neque subtus terram aperire librum Vulg Apoc 5/3]/ áni ná nie pátrzyć. RejAp 51, 51v; RejPos 6.

W charakterystycznych połączeniach: (nie) obierze się ((nie) obrał się) człowiek dobry i mądry, dobry, kto godny, lekarz, [ile] mężow, możny, szlachetny narod, kto pracowity, przyjaciel prawy, śmiały, święty, kto zacny, zuchwalec, żoraw; obrać się z ludzi; obrać się między świętemi; obrać się na niebie (2), na świecie, na ziemi (2); obrać się dobrowolnie, ledwie, ledwo.

Frazy: »rzadko dobry się obierze« (1): A rzadko dobrowolnie dobry ſie obyerze/ Lecż ácż go przymuſzeniem iáko kiyem wzbyerze. RejWiz 101.

»jeden [w tym: z dziesiąci ledwo (1), między tysiącem (1)] się obierze« (5): RejRozpr C2v; między tyśiącem/ ledwie ſye ieden Polak/ y to nędznik iáki obierze/ ktoryby ſye Ius Ciuile vczył. OrzRozm M; z onych dzyeſiąći ledwo że ſie ieden obrał co ſie wroćił y dał chwałę Pánu ſwoiemu RejPos 215; RejZwierc 50; SkarŻyw 403.

»nikt (a. żaden) się nie obierze« (16): áno ſie nikt nieobrał áby mię był namniey co miał poćieſſyć. RejPs 101, 131v, 154v; LubPs A4v, R3; RejAp 51, 51v, 176v; RejPos 6, 33v, 84, 147, 260, 282, 345v; Bo gdy vpadł nędzny cżłowiek, żadny ſię nie obrał/ Ani Anioł, áni Prorok, coby go rátował: Aż ſię nam ten ná świát ziáwił/ co z dawná obiecan był ArtKanc N17v.

Szereg: »nie naleźć się ani obrać« (1): Iużby ſie było nigdy nie nálázło áni obráło żadne ſrożſze á okrutnieyſze źwirzę/ iáko ieſt ſrogie á okruthne przyrodzenie tego náſzego nędznego narodu ludzkiego. RejPos 247.

2. Podjąć się czegoś, zdecydować się, zdobyć się [na co] (3): BielKom A3; ktoryby ſie ná tho obrał żeby wydał ktorego Zydá imię [Nunciare autem qui voluerit]/ tákowi [...] więńcem wolnośći á ſwobody obdárzon będzie. Leop 3.Mach 3/21; niechćiał ſie ná tho obráć nikt BielKron 242v.

3. Zebrać się, zgromadzić się (3): Obrawſzy ſie dwieſcie y ſzeſnaſcie tyſiąc iunakow [recensistis pugnatoribus cc. et xvi. milibus] wezbrali ſie drogą ſwych oytczow MiechGlab 58; A trzey obrawſzy ſie czo mędrſzy á zacnieyſzy/ ſzli zá oną gwiazdą/ ktora ie dowiodłá áż do zyemie żydowſkiey. RejPos 35v.

obrać się ku czemu (1): Tu na sejmie aby już Panowie Rady i duchowni i świeccy obrali się ku wysadzeniu temu [o wyborze do sądów i pisarzy] Diar 94.

4. Zwrot: »w pogaństwo się obrać« = stać się poganinem, wybrać pogańską wiarę (1): abez kapłana [...] wieleby dusz wpoganstwo obrac się mogło. ActReg 19.

5. Przypisać sobie jaką funkcję, ogłosić się [kim] (1): Więc ſię w oney świątyni Kośćielnym obierze/ Wierutny łotr/ co gmerze w oney tám ofierze. KlonWor 48.

6. W funkcji strony biernej; być wziętym, wybranym (2): Mogłáćiem drugiéy wźiąć lós/ y wygráć w téy mierze/ Lecz komum ſie doſtáłá [jako branka]/ ten ſie nie obierze. GórnTroas 65.

obrać się z czego (1): Izali ſię z niey [z winorośli] może obráć drzewo godne ku robocie iákiey [Nunquid tolletur ex co lignum ad faciendum opus]? BibRadz Ez 15/3.

Synonimy: 1. trafić się, naleźć się, znajść się, znaleźć się; 3. spotkać się, ześć się, zgromadzić się.

Formacje współrdzenne cf BRAĆ.