[zaloguj się]
[pdf]

OBROCIĆ (844) vb pf

obrocić (844), [(czes.) obracić].

Pierwsze o jasne; -ró- (111), -ro- (42); -ró- KochZg, OrzQuin, GrzepGeom, BiałKat (5), Strum (3), KochPs (13), KochTr, KochJez (2), KochFr, KochPieś (4), PudłFr (2), KochProp, GórnTroas (3), OrzJan (2), JanNKar, SarnStat (19), SiebRozmyśl, GosłCast (2); -ro- OpecŻyw (7), MurzNT (3); -ró- : -ro- MurzHist (1:3), Mącz (33:19), Oczko (9:2), KochWr (3:1), ZawJeft (2:2).

Fleksja
inf obrócić
praet
sg pl
1 m obróciłem, -m obrócił m pers obróciliśmy, -smy obrócili, -chmy obrócili
f -m obróciła m an
2 m obróciłeś, -ś obrócił m pers obróciliście, -ście obrócili
f -ś obróciła m an
3 m obrócił, jest obrócił m pers obrócili
f obróciła m an
n obróciło subst obróciły
plusq
sg pl
1 m m pers obrócilichmy byli
3 m był obrócił m pers byli obrócili
imperativus
sg pl
1 obróćmy
2 obróćże, obróci obróćcie
3 niech(aj)(że) obróci niech obrócą
conditionalis
sg pl
1 m bych obrócił, bym obrócił m pers byśmy obrócili, bychmy obrócili
2 m byś obrócił m pers byście obrócili
3 m by obrócił m pers by obrócili
f by obróciła m an
n by obróciło subst
con praet
sg pl
1 m obróciłbych był m pers
3 m by był obrócił m pers by byli obrócili
f by była obróciła m an
impersonalis
praet obrócono, było obrócono
imp niech będzie obrócono
con by obrócono
participia
part praet act obróciwszy

inf obrócić (223). ◊ fut 1 sg obrócę (29). ◊ 2 sg obrócisz (29). ◊ 3 sg obróci (58). ◊ 1 pl obrócimy (6) RejPs, KromRozm II, Mącz, SienLek, WujJud, SarnStat, obrócim (2) GrzegRóżn, PaprPan, obróciém (2) KochMon, Oczko; -ém (1) Oczko, -(e)m (1). ◊ 2 pl obrócicie (2). ◊ 3 pl obrócą (11). ◊ praet 1 sg m obróciłem, -m obrócił (38). f -m obróciła (2). ◊ 2 sg m obróciłeś, -ś obrócił (19). f -ś obróciła (1). ◊ 3 sg m obrócił (131), jest obrócił (1); obrócił : jest obrócił RejPs (1:1). f obróciła (15). n obróciło (4). ◊ 1 pl m pers obróciliśmy, -smy obrócili (3) OrzQuin, KochWr, SarnStat, -chmy obrócili (1) RejZwierc. ◊ 2 pl obróciliście, -ście obrócili (8). ◊ 3 pl m pers obrócili (64). subst obróciły (2). ◊ plusq 3 sg m był obrócił (3). ◊ 1 pl m pers obrócilichmy byli (1). ◊ 3 pl m pers byli obrócili (2). ◊ imp 2 sg obróćże (60), obróci (1) OpecŻyw. ◊ 3 sg niech(aj)(że) obróci (9). ◊ 1 pl obróćmy (3). ◊ 2 pl obróćcie (3). ◊ 3 pl niech obrócą (1). ◊ con 1 sg m bych obrócił (3) BierEz, MurzHist, Mącz, bym obrócił (1) KlonŻal. ◊ 2 sg m byś obrócił (4). ◊ 3 sg m by obrócił (35). f by obróciła (2). n by obróciło (4). ◊ 1 pl m pers byśmy obrócili (4) OrzRozm, RejPosWstaw, ModrzBaz, SkarKazSej, bychmy obrócili (1) VotSzl.◊ 2 pl byście obrócili (2). ◊ 3 pl m pers by obrócili (7). ◊ con praet 1 sg m obróciłbych był (1). ◊ 3 sg m by był obrócił (1). f by była obróciła (1). ◊ 3 pl m pers by byli obrócili (2). ◊ impers praet obrócono (12), było obrócono (1). ◊ impers imp niech będzie obrócono (1). ◊ impers con by obrócono (4). ◊ part praet act obróciwszy (24).

Sł stp notuje, Cn s.v. obracam co w co, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Nadać kierunek lub położenie, usytuować, ustawić w jakiejś pozycji; vertere HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz; convertere Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat; avertere Vulg, JanStat; constituere, dirigere, inclinare, ponere PolAnt; adicere, invertere, obvertere, transfundere Mącz; divertere JanStat [w tym: co (195), kogo (18)] (216):

obrocić czym [= którą częścią] (zawsze z określeniem kierunku [w tym: do czego (1), ku komu (1), nad czym (1), „wzgorę” (1)]) (4): FalZioł I 70a; miecż goły nioſł obroćiwſzy końcem ku ſobie ná doł BielKron 425; drugie párzenie kthemu [biegunce] ſłużące/ gdy gárniec roſpalony dnem wzgorę obroći/ á położywſzy ná dnie chuſtę/ tákże ná niey vśieść ma SienLek 102, 140v.

obrocić którędy [czym] (2): Oczko 32; Item, iżeś ty gośćiniec náſz śćieśnił/ álbo záśiadł/ záwárł/ álbo zaléwkiem zálał/ álbo gorſzym mieyſcem obróćił/ álbo téż odwróćił [Vias nostras insedisti coarctasti interclusisti inundasti deteriorasti avertisti. JanStat 539]. SarnStat 142.

obrocić w którą stronę (a. w jakim kierunku) [w tym: ku czemu (6), na co (4), do czego (2), w co (1), nad czym (1), „kędy” (1), „na lewo” (1), „wzgorę” (1)] (17): FalZioł II 1d; Y ſthało ono morze ná dwánaśćie wolech: z ktorych było obrocono trzech ku pułnocy [e quibus tres respiciebant ad aquilonem] Leop 3.Reg 7/25; BielKron 341; Fenestras obvertere in aquilonem, Okná ná pułnoci obróćić. Mącz 488b; RejZwierc 28v; Wſiądź ná ſwoy Koń á bądź gotow obroć tarcż ná lewo. BielSpr b2, 4v, 73v; A v żłobu niechay będźie Próg ná kóńcu nie wybity/ to ieſt/ v tego kóńcá/ który obróciſz w Báſztę do Stáwu. Strum G4v. Cf obrocić czym, Zwroty.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): możeſz téż y dálekość zmierzyć laſką/ kiedy Dyoptry nie będźie: tymże ſpoſobem iáko y wyſokość/ iedno ná pláſk obróćiwſzy/ coś tám [mierząc wysokość] wzgórę obrácał. GrzepGeom P3.

Zwroty: »moc [co] obrocić na każdą stronę, na wszystki strony, kędy chce« = coś jest łatwe do ustawienia (1:1:1): hákownice żelázne/ [...] może Drab zá ſobą woźić kędy chce/ y obrocić ná wſzyſtki ſtrony/ gdzie potrzebá vkaże w ćiągnieniu BielSpr 69v, 66v; Strum C3v.

»obrocić żagle [ku czemu]« (1): potym Francuſkim Morzem obroćiwſzy żagle ku pułnocy/ przybił ſie [Julijusz Cesarz] w Ocean Niemiecki StryjKron 71.

W przen (1):
Zwrot: »ku portu żagle obrocić« (1): Bóg mi odiął wiarę/ Vkaſzciéſz mi gdźie bych śię miał vciec/ [...] otworzcie mi port/ ku ktoręmu bych ſwé żágle obroćił MurzHist E4.
Przen [w tym co (100), kogo (10)] (112):

obrocić do kogo (1): Acz ſą y inſze przycżyny ktore mię ták ſtale Przyćiągáią/ ábym do was obroćił ſwe żale. KlonŻal A2.

obrocić komu (1): Prawdá żeś ty ſobie tuſzył zá to nędzne nábycie ſwoie doſtáć imienia/ bydląt/ y owiec: ále Pan to inácżey obroći tobie. O to [!] w vboſtwie będzyeſz RejPos 218.

obrocić k(u) komu, ku czemu (9): Mącz 140b; tedy ćię pewnie y teraz z tey łáſki ſwey niezráźi/ [...] miłośierdzie ſwoie ku tobie obroći KarnNap E3; ArtKanc D5. Cf »ku [jakiemu] końcowi obrocić«, »obrocić [kogo] łaskawie [k komu]«, »obrocić rzecz [k komu]«, »ku upadkowi obrocić«.

obrocić przećiw(ko) komu (2): Iras in aliquem vertere, Gniew przeciwko komu obrócić. Mącz 485d. Cf »proporce [przeciw komu] obrocić«.

obrocić na kogo, na co (26): OpecŻyw 119; RejPs 88v, 118v; Rácż ná ty co cye prágną łáſkę twą obroćić LubPs I4v, S2v; Leop Deut 30/7; ſiedḿ kroć ſrożſze pomſty obrocę ná was prze złoſći wáſze [et corripiam vos etiam ego septies propter peccata vestra]. BibRadz Lev 26/28, Iudith 8/13; BielKron 218, 412v; RejPos 32v; RejPosWstaw [413]v; SkarŻyw 492; GrabowSet S2; PowodPr 82. Cf »obrocić [co, kogo] na się«, »szablę obrocić [na kogo]«, »żądło [na kogo, na co] obrocić«.

obrocić czym [= przez co] (1): Gdiż Pan [...] inácżey wſzythko ſwemi ſpráwiedliwemi dekrety obroćić á odmienić obiecuie/ nie thák iáko ſie nam zda RejZwierc 191v.

obrocić czym [= którą stroną] (1): OrzQuin B4v cf »ku upadku obrocić«.

obrocić gdzie [= czyjeś działanie przeciw komuś skierować na sprawcę] [w tym: na kogo, na co (15), przeciw komu (1),,,tam” (1)] (17): RejPs 80v; Obroćże moy Pánye ná me ſprzećiwniki/ Ty złe rzecży co mnye ták zmyſláyą wſſytki LubPs N6, Kv, S3, hh5v; Leop 2.Par 20/22, Ez 9/10, Ioel 3/7; BibRadz Iudic 9/57, 1.Reg 25/39, 3.Reg 2/32; BudBib Esth 14/10; Obróć wſzyſtko złé ná nie [Averte mala inimicis meis Vulg Ps 53/7]: w téż/ co ná mię doły Kopáli/ wpraẃ/ o pánie/ mé nieprzyiaćioły KochPs 80, 80, 205; Rácż Pánie żáłośći/ ktore znoſzę ſkroćić/ Co ſię z tego ćieſzą/ tám rácż łzy obroćić GrabowSet B2v; KlonKr C4v.

W przeciwstawieniu: »odwrocić ... obrocić« (2): Tyś od nas/ nawáłnośći wſzelákie/ odwroćił/ A chcąc lud mieć beśpiecżny/ náśięś ie obroćił. GrabowSet P4v; PowodPr 82.

Frazy: »mocen jako chce obrocić« (1): Mówić o przyſzłych rzeczách/ móy pánie to ſą wſzyſtko wróżki/ ábowiém Bóg mocen wſzyſtko iáko chce obróćić KochWr 20.

»[kto] rozum gdzie chce tędy obroci« = pomyśli o czym chce (1): Mądry lepak człowiek nigdy ſam nie ieſt, mać zaiſte z ſobą wſzitki rzeczy ktore iemu ſą abo były dobre, á rozum ſwiebodny gdzie chce tędy obroci. BielŻyw 110.

Zwroty: »inaczej wszytko obrocić« (5): Inácżey niż zły cżłek myſli wſzytko on obroćił. LubPs hh3v; RejPos 218; RejZwierc 191v; SkarŻyw 305; A Bog inácżey los obroćił PowodPr 55.

»indziej obrocić« (1): Indźiéy łzy wáſzé/ Troiánki obrócćie GórnTroas 15.

»ku [jakiemu] końcowi obrocić« (3): ſwárzą ſie o wiárę/ á niewiedzą ſkąd ią pocżąć/ ku ktoremu ią końcowi máią obroćić. SarnUzn F5v; RejPos 279v; Bo wie iż ieſli záchowa wiárę á ſtałość ſwą ku Pánu ſwemu/ iż ku lepſzemu końcowi wſzytko záwżdy obroćić vmie kiedy racży. RejZwierc 144.

»obrocić [kogo] łaskawie [k komu]« = sprawić, że ktoś okaże łaskawość (1): Niechayże Bog wſzechmogący obroći kwam łáſkáwie mężá tego [et Deus omnipotens det vobis misericordias ante virum] BibRadz Gen 43/14.

»proporce [przeciw komu] obrocić« (1): Signa in hostem obvertit. Proporce przećiw nieprziyacielowi obrocił. Mącz 488b.

»na się [kogo, co] obrocić« = przyjąć na siebie skutki własnego lub cudzego postępowania [szyk zmienny] (7): BielKron 398v; Rzymiánie iż byli pogránicżne nieprzyiaćioły wybili/ ſámi ná ſię woynę obroćili [bella mutua inter se gessere]. ModrzBaz 109, 109; SkarŻyw 198; KochWr 22; GrabowSet P4v; Tu y ty bądź mi gwóli/ wiedząc niewątpliwie Zem wiecznie twoiá: lepiéy ták/ niż zápálczywie Gniewy mię rozpáloną maſz ná śię obróćić GosłCast 59.

»rzecz [k komu] obrocić« (1): A yednák przedſye pan czuyąc/ yáko bog/ iż myeli przyſć ludźye na ſwyát/ [...] nye zányechał támprzełożeńſtwá Pyotrowego/ rzecz knyemu obroćiwſſy: Szymonye KromRozm III M7v.

»obrocić szablę [na kogo]« = wystąpić przeciw komuś (1): Wyymi oſtrą ſzáblę twą á obroć ią ná nie [eſfunde frameam et conclude adversus eos Vulg Ps 34/3]/ Skroć wſzytki co mi cżynią tu przeſládowánie LubPs I2v.

»ku upadku obrocić« = prowadzić do upadku (1): Niewiem coć mam powiádáć inégo/ iedno to/ żeſmy iuż ná tym Seymie Wárſzáwſkim dobrze náſmárowáli/ y dyſzlem ku pewnemu vpadku obróćili. OrzQuin B4v.

»żądło [na kogo, na co] obrocić« = szkalować (3): Ták y dźiſieyſzy kacyrze żądło ſwoie iádowite/ ná Pánnę naświętſzą Mátkę zbáwićielá náſzego obroćili ReszPrz 43, 4; ReszHoz 136.

a) Zainteresować, zająć (się lub kogoś) czymś [w tym: co (42), kogo (7)] (49):

obrocić ku komu, ku czemu (25): MurzNT 163v marg; Vmyſliłem w ſercu ſwym/ áby winá nie pożywáło ciáło moie/ y obroćiło mię ſerce moie ku mądrośći/ ábych ſie wyiął z błazeńſtwá BielKron 79; SkarŻyw 309. Cf »chuć [ku komu, ku czemu] obrocić«, »obrocić myśl(i), umysł [ku komu, ku czemu]«, »obrocić serce [ku komu, ku czemu]«.

W przeciwstawieniach: »porzucić (2), wzgardzić ... obrocić« (3): Glezá ſyn Thoxow oćiec s. Szcżepaná/ [...] wzgárdził okrućieńſtwo y obycżáie pogáńſkie/ [...] y chuć ſwą wſzytkę obroćił ku Krześćiánom BielKron 299v; BielSat [I4]v; Ale ieſcże gorſzy ſą w tey mierze Pánowie. Swą cnotliwą małżonkę zháńbiwſzy porzući/ A do iney niecnoty obroći ſwe chući. BielSjem 14 [idem BielSat].

Zwroty: »chuć [do kogo (2), ku komu, ku czemu (5)] obrocić« (7): ſam Pan w ſercu v káżdego cżłowieká będzie/ by iedno ktho ſwą chuć kniemv obroćił BielKron 234, 244v, 299v; Animum ad virginem adiecit, Terent. Vmysł skłonił ku pánnie. Chuć obroćył ku pánnie. Mącz 10b; BielSat [I4]v; káżdy táki ktory ſie ná co z młodośći zwycżái/ wſzyſtkę chuć ſwoię k temu obroći iákoby mu byłá przyrodzona BielSpr 2v; BielSjem 14.

»na swe mniemanie, na swą stronę, po sobie obrocić« = zjednać, pozyskać kogoś (1:1:1): Także lud wſzytek [Zenon] po ſobie obrocił, aż onego okrutnika vkamionowali BielŻyw 41; Ozyánder Andrzey tego cżáſu theż do Pruſkiego Kſiążęćia przyſthał/ y ná ſwe mnimánie go obroćił BielKron 235v, 235.

»obrocić myśl(i), umysł [w tym: ku komu, k(u) czemu (10), na co (3), do kogo (2), do czego (1), w kogo (1), „tam” (1), „tu” (1), aby (1)]« [szyk zmienny] (13:8): RejPs 34; prętko ná dáry ſwoy vmyſł obroćili/ przeto ſądzili przewrotnie. BielKron 63v; ku Bogu wſzytek ſwoy vmyſł obroćił BielKron 176, 88, 90, 102v; KwiatKsiąż D; Otoż gdy Dworzánin vżywáć w ten ſpoſob będzie thych rzecży lubych [zdrowych fortyli] káżdego cżáſu/ y ná káżdym mieſcu/ doidzie onego kreſu/ onego końcżá/ ku ktoremu był myſi ſwą obroćił GórnDworz Ee8, Aa4v, Mm6; RejPos 23; RejZwierc 87; Prágnął Piotr święty zmłodośći z świátem ſię pożegnáć/ [...] á wolne myśli ſwe w Páná Bogá ſwego obroćić y wlepić. SkarŻyw 470, [223]; KochTr 22; A teraz ktemu obróć myśli ſwoie/ Iákobyć ſzkody nieprzyiaćiél twoie Krwią ſwą nágrodźił KochPieś 38; LatHar 1, 278 [2 r.]; Potym vmyſły náſzé ku pokoiowi y zgodźie obróćiliſmy [animos nostros ad semitas pacis et concordiae convertimus JanStat 864] SarnStat 1086; SkarKazSej 707b.

»obrocić serce [w tym: k(u) komu, ku czemu (7), do kogo (2), na kogo (1)]« = pokochać kogoś lub sprawić, że ktoś kogoś pokocha [szyk zmienny] (10): Leop Luc 1/17; zá ktorą miłoſcią/ y oná nákoniecz ſercze ſwe/ y myſi wizytkę kniemu obróćiła GórnDworz Aa4v; Obróćże ſercá náſze iuż ku ſobie KochPs 127, 152; SkarŻyw 20, 68, 118, 452; LatHar 14; A on [Jan Chrzciciel] w przod poydźie przed nim/ w duchu y mocy Eliaſzowey: áby obroćił ſercá oycow ku ſynom [ut convertat corda patrum in fllios] WujNT Luc 1/17.

»serce obroćić [w tym: do czego (2), na co (1), w co (1)]« = zapragnąć czegoś (4): OpecŻyw 8; świát podeptawſzy/ ná klaſztor y żywot bogomyſlny ſerce ſwoie obroćiłá. SkarŻyw 196; Ia chcę do tákich zabaw ſerce ſwe obrocić, Ktoreby z mym vczciwym y pożytkiem były. CiekPotr 18; ábyſmy [...] do vbłagánia gniewu Páńſkiego/ wſzytko ſerce y myśli obroćili. SkarKazSej 707b.

»[czyje] serce obrocie [w tym; na co (2)]« = nakłonić kogoś do czegoś (3): SErce Krolewſkie w ręku Páńſkich ieſt iáko źrodło wod/ á ná wſzythko gdźie iedno chce obroći ie [ad omne quod voluerit, inclinabit illud]. BibRadz Prov 21/1; choćiaſz ćię oćiec y mátká opuſzcżą/ Bog ćię przyimie/ y łákomych á nie miłośiernych ludzi ſercá/ obroći ná politowánie twoie. SkarŻyw 52; SkarKazSej 670b.

Szereg: »skłonić i obrocić« (2): Naprzod ſkoro wſtánieſz/ myśl twoię ochotnie á vprzeymie ſkłoń y obróć ku PAnu BOgu twemu. LatHar 1, 14.
α. Umieścić [co] (4):

obrocić do czego (1): [Achaz] wchodzenie Krolewſkie zewnętrzne/ obroćił do kośćiołá Páńſkiego/ dla Krolá Aſyriyſkiego [et ingressum regis exterius convertit in templum Domini propter regem Assyriorum] Leop 4.Reg 16/18.

Zwroty: »obrocić na miejsce« (1): Obroć kord ſwoy na mieśce iego [Converte gladium tuum in locum suum]. WujNT Matth 26/52.

»[co] obrocić na zad« = umieścić z tyłu (1): w Człowieczem ćiele ſą rożney doſtoynośći członki/ ieſt tá część człowieká/ ktorą Pan Bog obroćił názad/ iżby ná nie oczy nie pátrżáły GórnRozm L3v.

Przen (1):
Zwrot: »serca ojcowskie w syny ich obrocić« (1): Chcąc tedy rzecż zániecháną y práwie wludzkiey pámięći vmárłą ożywić/ á ſercá oycowſkie w ſyny ich obroćić y wmowić: vdałem ſie ná wyłożenie żywotow świętych Bożych w ięzyk náſz Polſki. SkarŻyw A2.
a. O ludziach, zwierzętach i o częściach ich ciała; vertere Mącz, PolAnt; convertere Vulg; mittere, ponere, reducere PolAnt; avertere Mącz [w tym: co (72), kogo (5)] (79): áby chóry vśiadł/ [...] á ták ćiáło obróćił/ iákoby zgłowy ten ſtrumień ná mieyſcá gdźie deſcenſy iákie ſą/ ſpadał. Oczko 15v.

obrocić czym [= którą częścią] w którą stonę [w tym: do czego (4), na co (3), ku czemu (1)] (8): Pochwyćili go á kazáli mu zerznąć powieki na ocżu/ á obroćili ocżymá do ſłońcá przywiązawſzy do ſłupá BielKron 120v; Alexánder ſzedł do niego [do Bucefała]/ vzdę włożył/ obroćił go ku ſlońcu głową BielKron 122v, 144v, 261, 362; Piotr ś. vkrzyżowány prośił áby go ná doł głową obrocono. SkarŻyw 601 marg, 601. Cf »obrocić ręką«.

obrocić gdzie [w tym: „gdzie(kolwiek)” (4), „tam” (1)] (5): Brát ieden młody/ poſtánowił v śiebie nigdy ſię ſwych ſkrytych cżłonkow niedotykáć. cżártu ták to byłá rzecż przykra/ iſz mu wielki ná tym mieyſcu chcąc tám rękę iego obroćić/ boi vcżynił SkarŻyw 333. Cf Fraza.

Fraza: »gdzie(kolwiek) obrocisz oczy (swoje), gdzie mam oczy obrocić, gdzież obrocę oczy« (2:1:1): Gdzes yą mam Oczy obrocziċ A czem załoſczi vkroczicz RejKup cc6v; Mącz 192d; RejZwierc 191v; Wzgárdźiſzli ty mnie/ gdźieſz obrocę ocży/ Gdźie ſerce ſkłonię? GrabowSet H2v.
Zwroty: »[na kogo] obrocić język« = wystąpić przeciw komuś (1): [Luter] naprzód ná wſzyſtek ſtan duchowny/ Biſkupy/ kápłany/ obróćił przeſtróny ięzyk ſwóy BiałKat 338v.

»[na kogo] obrocić oblicze« = zwrócić się do kogoś (1): ná mię byli obroćili oblicża ſwe wſzyſcy Izráelcżycy żebych krolował [et super me posuerunt omnis Israel facies suas, ut regnarem] BudBib 3.Reg 2/15.

»obrocić oczy [w tym: ku komu (1), przeciw czemu (1), na co (1)]« = spojrzeć (4): TarDuch C5; Pięć rázy przez dzień modlą ſie [Turcy] Bogu obroćiwſzy ocży ná południe. BielKron 260, 12, 100v.

»oczy na się, ku sobie obrocić« = wzbudzić zainteresowanie; (a)vertere oculos in se Mącz [szyk zmienny] (4:1): Mącz 486a, 487a; ſam przez ſię tho [o zalotach] ſpráwuiąc/ ludzkie ocży ná ſię obroći GórnDworz Dd2; SkarŻyw 68; Z podźiwieniém ku ſobie oczy obróciłá Wſzyſtkich ZawJeft 47.

»oczy (a. oko) [w tym: łaskawe (2), miłosierne (2), chętliwe (1), nieżyczliwe (1); miłosierdzia (2)] (łaskawie a. miłościwie) obrocić [w tym: na kogo (6), k(u) komu (5)]« = obdarzyć kogoś uczuciem (określonym przydawką) [szyk zmienny] (14): A przetoż iednácżko naſſa/ ony twoie miloſierné ocży k nám obroci OpecŻyw 190v, 20; PatKaz I 18; MurzHist F4; LeszczRzecz A6v; żoná Putyſárowá ocży ſwoie obroćiłá nań [na Józefa]/ miłowáłá go BielKron 16v; RejPos 257v; SkarŻyw 354; ArtKanc D5, R16v; Obróć ſwe ocży ná nas/ y na tę koronę/ A day nam niezwalcżoną ná wieki obronę. KmitaPsal A5v; GrabowSet C4v, D2v; LatHar 482.

»obrocić oczy (a. oko) [w tym: ku komu (1), na kogo (1), na co (2)]« = wziąć pod uwagę [szyk zmienny] (4): Niechayże nie pátrzy ná mię oko tych ktorzy mię widzą/ ále dwie oczy twoie obroć ná mię/ álić mnie nie ſtánie [Non aspiciet me oculos videntis me; oculi tui in me, et non ero]. BibRadz Iob 7/8; proſzę ćię/ ná zachodne kośćioły obroć oko twoie SkarJedn 386; Ku mnie/ y ktobie Troia/ niech obróći oczy GórnTroas 8; SkarKaz 484a.

»oczy swoje obrocić [ku czemu]« = zwrócić się z prośbą o pomoc (1): Ale gdy ſie kto wiernym á ſtałym ſercem vciecże ku Pánu ſwoiemu/ á práwie cále ocży ſwoie obroći ku ſwiętemu Máyeſtatowi iego/ [...] ázaſz ſnádnie nie może gwałtu vcżynić tákiemu zemdlonemu á ſłábemu przyrodzeniu ſwemu. RejPos Ooo2.

»obrocić na drogę sprawiedliwą oczy [czyje]« = ukazać komuś słuszną drogę (1): a vmocniwſſy wnas naukę zakonu twego ſwiętego: obroc na drogę ſprawiedliwą oczy naſſe RejPs 61v.

»obrocić rękę [w tym: do czego [=gdzie] (1), k komu (1), przeciw komu (1), na kogo (3)]« = ukarać; convertere a. nittere manum Vulg; vertere manum PolAnt [szyk zmienny] (6): RejPs 118; Leop Is 1/25; Abyś bráł łupy/ á rozchwytawał plony/ ábyś obroćił rękę ſwą do vpádłych mieyſc w kthorych mieſzkáią BudBib Ez 38/12, Ps 80/15; A by byli ſłów moich ſłucháli/ Y náuki przeſtrzégáli/ W rychle bych był ich wſzytki okróćił Przećiwniki/ y obróćił Rękę ſwoię ná ſproſné pogány [et super tribulantes eos misissem manum meam. Vulg Ps 80/15] KochPs 123; SkarKazSej 667b.

»obrocić rękę [na kogo]« = wspomóc (1): [Sodomici] nigdy ręki ſwey nie obroćili ná vbogyego/ ktory potrzebował wſpomożenia ich. RejPos 194.

»rękę obrocić [na co]« = sięgnąć ręką (1): Bog rękę ſwą obroćił ná ſkałę [In silicem misit manum suam]/ á z gruntu gory wywrócił. BibRadz Iob 28/9.

»obrocić twarz, oblicze [w tym: ku komu, ku czemu (3), przeciw komu, przeciw czemu (5), „tam” (1), „gdzie” (1)]« = stanąć twarzą do czegoś, spojrzeć; faciem vertere HistAl; vultum vertere Vulg; faciem constituere a. dirigere, a. obfirmare, a. ponere PolAnt [szyk zmienny] (7:3): OpecŻyw 11v; ſlyſząc tedi Porus wołánie ktore iego zaſtęp cżinił/ obroćił ſwe oblicże knim [faciem suam versus eos voluit.] HistAl H8; Leop Ex 25/20, Ier 50/5; Vſtąp gdźie ná iákie mieſce/ á obroć ſię ábo ná práwą ábo ná lewą ſtronę/ tám gdźieś twarz ſwą obroćił BibRadz Ez 21/16, Ez 4/3, 7, 25/2; RejZwierc 263v; BudBib Ez 4/3.

»obrocić (łaskawie) twarz [w tym: gniewu (1), jasną (1), łaskawą (1)], oblicze [w tym: boskie (1), jasne (1), łaskawe (1)] [w tym: ku komu (5), na kogo (3), do kogo (2), nad czym (1)]« = obdarzyć kogoś uczuciem (określonym przydawką); convertere vultum Vulg; posuere faciem PolAnt [szyk zmienny] (5:6): RejPs 96v [2 r.], Ff3v; Obroćże yáſną twarz twoyę ná myę ſługę twego [Illustra faciem tuam super servum tuum Vulg Ps 30/17] LubPs H2v, H2v marg; Leop Num 6/26; Abowiem obroćiłem twarz ſwą ku złemu nád miáſtem tym [Et posui faciem meam contra civitatem hanc in malum] BibRadz Ier 21/10; ArtKanc D2; Obrócę twarz gniewu mego ná was/ ze od nięprzyiáćioł ſwych będźiećie poráżeni KołakSzczęśl Bv; SiebRozmyśl Fv; Obroć Boże Duchu ś. oblicze twoie do nas/ á dáruy nam pokoy [Convertat Dominus vultum suum ad te et det tibi pacem. Vulg Num 6/26]. SkarKaz 280b.

»obrocić [do kogo] tył« = odwrócić się (1): Y obroćili do mnie [synowie izraelscy i jehudscy] tył/ á nie oblicże [Et verterunt a me cervicem, et non facies] BudBib Ier 32/33.

»[kogo] tyłem obrocić« (1): Kſiądz wácek odpaſawſzy/ y dzierżeć mu [chłopu] gi [= go] dał/ Ten go tyłem obroćił/ á ſám precż vciekał. RejFig Cc8v.

»obrocić uszy [ku komu, na co]« = posłuchać (2): obiecałeś ſie też do niego [niewiernego] obroćić tyłem/ á nigdy nie obroćić vſzu ſwoich ná wołánie iego. RejPos 275; KochPs 87.

α. Nadstawić [co] (2):

obrocić komu (1): Nie ſprzećiwiay ſie złemu: ále ieſliby ćię kto policżkował w práwą twą iágodę/ obroćże mu y drugą. CzechRozm 247.

obrocić ku czemu (1): Pánná záraz klęknęłá/ máiąc zá rzecz drogą/ Śmierć tę/ á ku ćięćiu twarz obróćiła ſrogą. GórnTroas 74.

2. Zmienić położenie lub kierunek czegoś; vertere Mącz, Vulg; avertere Vulg; convertere PolAnt; divertere JanStat [w tym: kogo, co (49)] (55): Páweł Iaſienſki [...] Z boku miedzy dwá vphy ich [Niemców] wſkoczył/ á one Drzewcá Rzeſkie obroćił ná ſwych náſádzone StryjKron 642.

obrocić w którą stronę [w tym: do czego (1), ku komu (1), na co (1), „ku dołowi” (1), „na doł”(1),,,wzgorę”(1)] (6): A wſzakoſz by mogła [baba] głowę [dziecięcia] ku dołowi obrocić [o rodzeniu] FalZioł V 23b, V 22d; TarDuch C6v; SkarKazSej 694b. Cſ »oczy na stronę obrocić«, »obrocić twarz swoję«.

obrocić czym [ = którą częścią] (3): A gdy takie [zadkiem] baba obacży rodzenie/ [...] á ieſtliby mogła głową na doł obrocić: ma ſie o to pokuſzać. FalZioł V 22d. Cf »nogami wzgorę obrocić«, »nie obroćić rączką«.

Zwroty: »oczy na stronę obrocić« = odwrócić wzrok (1): A w tym przypadły do nog iego [Koryjolana] s płácżem wſzytki pánie. Rycerſtwo ine ocży ſwoie ná ſtronę obroćili. BielKron 110.

»nie obrocić rączką« = nie podjąć najmniejszego działania (1): Manum non verterim. Nie obroćił bych rączką dla tego. Mącz 209a.

»[do czego] obrócić twarz swoję« = odwrócić się (1): Gdy co máło odſzedł [św. Jan] do klaſztoru/ obroćiwſzy twarz ſwoię/ á padwſzy ná koláná/ długo płákał Bogu ſię polecáiąc. SkarŻyw 134.

Przen [w tym: kogo, co (11)] (14): zgłádzę Ieruzálem/ iáko więc ſcżyráią z thablice co nápiſano: a ſthárſſy y zmywſſy obrocę y będę ná niey cżęſto kryſlał prątkiem [sicut deleri solent tabulae, et delens vertam et ducam crebrius stilum super faciem eius]. Leop 4.Reg 21/13; RejPos 56.

obrocić od kogo, od czego (2): Obroć wſzyſtkie błędne Pánie Iezu Kryſte/ Od ich wynaleſkow/ ku twey prawdźie cżyſtey ArtKanc K14v. Cf »obrocić oczy [od kogo]«.

obrocić kim (1): To mowi Pan Bog: Oto ią do ciebie Gog Kxiążęćiá y głowy Moſoch y Thubál y obrocę thobą [et circumagam te]/ á włożę kryg w páſſcżekę twoię Leop Ez 38/3.

Zwroty: »nogami wzgorę obrocić« (1): Táki rząd popularitatis muśi przećię mieć ſwoie kroliki. [...] ktorzy krolikowie z ſobą ſię wádząc/ y ieden drugiemu zayrząc/ wſzytko nogámi wzgorę obrocą. SkarKazSej 694b.

»obrocić oczy [odkogo]« = przestać się interesować (1): A gdy będzyecie ręce wáſze wznośić ku mnie/ obrocę ocży od was [avertam oculos meos a vobis Vulg Is 1/15]/ [...] Bo ręce wáſze pełne ſą krwie. BielKron 94.

»nazad obrocić serce [czyje]« = przywrócić do dawnego stanu (1): Wyſłuchayże mię Pánie wyſłuchay/ á niechay pozna lud ten/ iżeś ty ieſt Pan Bog/ á iżeś ná zad obroćił ſerce ich [quod tu es Dominus Deus, et tu convertisti cor eorum retrorsum]. BibRadz 3.Reg 18/37.

»twarz obrocić« (1): Roku záśię drugiégo Iánuſz [= bog Janus] twarz obróćił/ A Mars wſzyſtkié furie ná Moſkwę wywróćił KochJez B.

»do [jakiej] wiary, na [jaką] wiarę obrocić« (1:1): BielKron 462; á iáko wiele ći dwá wielcy Apoſtołowie y trąby Duchá S. [o św. Pawle i Barnabie] Pogáńſtwá do wiáry S. obroćili SkarŻyw 536.

»wolą obrocić« (1): Lew ſie ná kmiećiá oſunął/ Srogo pátrząc zeby [!] zgrzytnął: Ale kmieć wolą obrocił/ Záſie łagodnie lwá kroćił BierEz K4v.

»wspak, opak obrocić« [szyk zmienny] (2:1): RejKup o2; Co pierwey bez Ceſárſkiego przyzwolenia/ żaden Papieżem być nie mogł/ to potym obroćili wſpák/ y vmocnili to áby żaden Ceſárzem nie był/ bez Papieſkiego przyzwolenia. NiemObr 63; WujNT 860.

α. Zmienić bieg wody [co] (9):

obrócić gdzie [w tym: na co (1), przez co (1),,,indziej” (1), „pobok” (1)] (4): anym obroczil vody nahymyenye Iego phalentha a nym zalał lank ZapWar 1536 nr 2453; Strum O3v; [drżenie ziemie] Cieplice ták odmienić może/ że ſtrugę/ którą ćieką/ przerwie/ y indźiéy obróći Oczko 30v; SarnStat 466.

obrocić którędy [w tym:,,inną stroną”, „inszem łożyskiem”, „dołem”] (3): BierEz D4v; á gdyby ktho ſwoiem dowćipem obroćił rzekę ktora grániczy inſzem łożiſkiem po ſwey dzyedzinie/ tedy oná rzeká ma być gránicą/ ktthorey [!] máią obiedwie wśi vżywáć iáko rzeki grániczney UstPraw Iv, Iv.

Przysłowie: Więc y to bywa trefnie/ [...] gdy ktho vmie wyrwáć s kſiąg co tákiego/ co v ludzi cżęſto bywa w vſciech/ á ná ſwoy młyn obroćić. GórnDworz Q2; RejZwierc 92.
Zwrot: »precz obrocić« (1): Ieſliby był Pothok wielki/ y Wodáby wielka wzbiéráłá/ tedy by iém tá Wodá/ ónę ſmáczną wodę precz wynośiłá: muśiał być imo óny Stawki Pobok Zwódnicą gośćinną wodę precz obrócić. Strum O3v.
β. O grze w szachy [w tym: co (1)] (3):

obrocić czym [= co] (2): Niemáłą chwilę ná ſzáchy pátrzyłá/ Potym odchodząc/ Rochem obroćiłá. KochSz C2v, C3.

obroćić na co czym [= którą stroną] (1): Obroći Rochu ná Krolá rogámi KochSz C2v.

γ. O czasie [co] (1):

obrocić na co [ na który dzień] (1): bráćiá pięć dni twárdo poſzcżąc/ wſobotę tylko á wniedzielę hoynie iedli: [...] Romuáldus cżytáiąc iſz S. Sylweſter ſobotę pośćić kázał/ vlżenie poſtu ná cżwártek obroćił SkarŻyw 571.

a. Zawrócić, cofnąć; avertere (a. dare) in fugam Mącz, Vulg; convertere, (of)flectere, in fugam vertere Mącz [w tym: kogo, co (16)] (22): Offlectere navem, Obroćić łódź. Mącz 261b; A Iozue obroćił ſwe co wrzecży vćiekáli/ y potkáć ſię kazał. SkarŻyw 502.

obrocić w jakim kierunku [w tym: do kogo, do czego (2), ku komu, ku czemu (2), w co (2), „na wspak” (1)] (7): á vćiekáiąc po wodzie [Julijan Apostata] gdy pogonią zá ſobą miał: tych co go zábić mieli/ obroćić do nich łodkę im w ocży kazał. SkarŻyw 392; bráćia mizerni dlá potrzeby ſwey wielkiey/ wozy one ktore do dworu Biſkupiego ſzły/ do klaſztoru obroćili SkarŻyw 529. Cf »na wspak obrocić«, »na zad, w zad obrocić«, »żagle obrocić«.

Zwroty: »obrocić koń, koniem, z koniem« = flectere equum Mącz [szyk zmienny] (1:1:1): Mącz 129d; Albo káż snim [z koniem] ná tę nogę obroćić/ ieſlić ſye obroći iáko y ná zdrową/ nie ieſtći wyplecony SienLek 170; Obróć ſwóy kon prędkonogi/ Nieśćigniony Care drogi: Chceſz być groźnym/ á vćiekaſz KochPieś 45.

»na zad, w zad obrocić« = zmusić do ucieczki; avertere (a. dare) in fugam Mącz [szyk zmienny] (1:1): In fugam dare, Zeprzeć kogo obróćić ná zad. Mącz 138c, 487a.

»tył obrocić« = uciec (2): Zá twym powodem ſerce ſye nam wróći/ A nieprzyiáćiél prędko tył obróći [et ipse ad nihilum deducet inimicos nostros, Vulg Ps 107/14]. KochPs 167 [idem] 87.

»w ucieczkę (a. w uciekanie), do uciekania obrocić« = zmusić do ucieczki; dare in fugam Vulg; in fugam vertere Mącz [szyk zmienny] (2:1): Leop Num 21/29; Mącz 485d; Bogu bowiem należy pomagáć/ y do vćiekánia obroćić. PowodPr 57 [idem] SkarKazSej 685b.

»na wspak obrocić« (1): Poſłał Pan wnet Proroká áby mu powiedzyał/ Iże mu piętnaſcie lat ieſzcże cżáſu przydał. Dał mu znák ná zegárze áby ſie vkroćił/ Iż ſłońce dzyeſięć godzin Pan ná wſpák obroćił. RejWiz 137.

»zaś obrocić« (1): Convertere signa. Proporce záś obróćić. Mącz 487c.

»żagle obrocić [w tym: ku komu, ku czemu, w co [= w jaką stronę]« = skierować dokądś okręt [szyk zmienny] (3): Potym przyſzłá ná nie ćięſzka chorobá/ iż muſieli ku domu żagle obroćić. BielKron 452v, 451; Obrociem rozpuszczone żagle w greckie strony. KochMon 29.

Przen (2):
Zwrot: »żagle obrocić« = zacząć inaczej postępować; vertere vela, mutare velificationem Mącz (2): Vertere vela, Zagle obróćić/ to yeſt/ ynſzą rádę przed ſię wziąć. Mącz 486a, 479b.
3. Wykonać obrót kimś [kogo] (1): Wierę obroćić kſztałtnie nie będźie iey [drużba panienki w tańcu] vmiał. ZbylPrzyg A4v.
4. Wysłać kogoś lub coś gdzieś albo kazać gdzieś się udać [w tym: kogo, co (65)] (68):

obrocić dokąd [w tym: do kogo, do czego (2), w co (3), „gdzie” (3)] (9): abowyem czy kthorzi thich nayaſzdow biły wodziny wyedza Gdzye thi lyvdzye kthore zabrały obroczily LibLeg 11/174v; LubPs bb2v; RejWiz 59v; Sláchta wołáła ná krolá áby ie do domu obroćił widząc co ſie dzyeie BielKron 398v, 194; RejPos 27; RejZwierc 23v; Naſnádniéy tedy do ćieplic obróćiém/ á zá poprawę przyrzeczém ówym/ którzy co ná wierzchu máią/ iáko więc świérzb bywa/ kroſty/ wrzódy/ fiſtuły/ róże Oczko 13v; GostGospSieb +4v.

W przen (1):
Zwrot: »[dokąd] obrocić nogi« = udać się (1): Ziemiá Moab tá ſie ſtánie iáko gárniec żywnoſći náſſey á ſnadz áż do ziemie Idumeyſkiey obroćimy nogi náſſe RejPs 88v.
Przen [kogo, co] (11):

obrocić do czego (3): wſzákóż wnáſzym kráiu/ do inſzych lékarſtw dźieći obróćmy Oczko 22, 13, [40].

obrocić na kogo, na co (2): Rozum á beſpiecżne ſumnienie á ſpokoyny żywot ſlepym zamkiem. [...] A też thám pewnie nigdy fortuná we drzwi nie zákołáce y s pomocniki ſwemi/ bo wie pewnie iż niema po co/ bo iey cnothá v drzwi záſtąpiłá/ woli ſwe hárcowniki obroćić ná łákomce/ ná wydzierácże/ á ná nikcżemniki RejZwierc 135v. Cf Zwrot.

obrocić dokąd [w tym: k(u) czemu (2), w co (2), na co (1),.,wszędzie” (1)] (6): BielKom A2v; O Bogowie/ o ſczęśćié/ byśćie obroćili/ W ſczęśliwą ſtronę duſzę y łáſkáwi byli. ZawJeft 44; GrabowSet V. Cf Zwrot.

Zwrot: »obrocić nogi« [w tym: k(u) czemu (2), na co (1)] = convertere pedes Vulg (3): Rozważałem ſobie wſſytek ſtan żywotá moiego nic inſſego ſobie potrzebnieyſſego nienayduię iedno obroćić nogi ſwoie ná drogę ſluſſnoſći/ á náuk twoich RejPs 179v; LubPs bbv; Leop Ps 118/59.
a) O kościele (1):

obrocić na co (1): Pan Bog Kośćioł ſwoy y ſzerokość iego zá morze/ y ná Indye/ y inne kráiny/ o ktorych ludzie nie wiedzieli/ obráca y obroći/ y rozſzerzy/ y nágrodziſobie [!] SkarJedn 384.

Szereg: »obrocić i rozszerzyć« (1): SkarJedn 384 cf obrocić na co.
a. Skierować dokądś wojsko, wysłać do boju, zaatakować; convertere Modrz; dirigere Vulg [w tym: kogo, co (45)] (47):

obrocić przeciw komu, przeciw czemu (3): Drugie [ludzie] zbroiſte/ mocne/ chutkie z drzewy/ obroćić przećiw rogom nieprzyiaćielſkim/ áby ie mogli przełomić BielSpr 18. Cf »moc obrocić«.

obrocić na kogo, na co (12): Diar 22; Przeto y pánowie Polſcy niektorzy Krolá Olbráchtá wiedli ná to/ áby ten lud zgromádzony obroćił ná Tatáry BielKron 398v, 216, 225v, 365v; BielSpr 61; StryjKron 642; gdy iuż Bog tego możnego Tyránná [o Turkach] ná Krześćiáńſtwo tákim pędem obroćił/ trzebá ſię lękáć PowodPr 83. Cf »moc obrocić«, »wojsko obrocić«.

obrocić dokąd [w tym: do czego (7), ku czemu (1),,,tam” (2),„tu” (1)] (11): Orozesłaniu zołnierzow dawąno sprawę ze ich Częsc do Wiekiey Polski obrocono ActReg 67. Cf »moc obrocić«, »wojsko obrocić«.

obrocić gdzie [= o zmianie szyku wojska w czasie bitwy] [w tym: na [którą] stronę (3), „na czoło” (1), „na rogi” (1), „na zad” (1), „gdzie” (2), „wszędzie” (1)] (9): BielKron 400v, 409v, 411v; A ieſliby ćie nieprzyiaćiel w tym vprzedźił iżby lewy rog przełomił/ wſzyſtki pomocne vffy ná lewą ſtronę maſz obroćić BielSpr 20v, 22, 34v, 41 [2 r.]; Strzelbę dziełną tám ſtáwić gdzie z pożytkiem będzie/ Gdzieby ią mógł obroćić gdy potrzebá wſzędzie. BielSjem 33.

Zwroty: »bitwę [w którą stronę] obrocić« (1): Praelium eo versum est, Bitwę w tę ſtronę obróćili. Mącz 486a.

»moc (a. wszytki mocy), siłę, siłą obrocić« [w tym: dokąd (4): do czego (3), „tam” (1); przeciw komu, czemu (2); na kogo (2)] = convertere vires Modrz [szyk zmienny] (6:1:1): [Amurat] myflił tám [na Skanderbega] wſzytki mocy ſwoie obroćić BielKron 244, 58v, 153v, 238v, 245v, 246v; ModrzBaz 106; ActReg 5.

»obrocić ku potrzebie« (2): A tam, gdzieby była naglejsza potrzeba, ma się JKM sam osobą swą obrocić, [...] a ine wojewodztwa przyległe drugiej potrzebie z etmanem obrocić ku potrzebie drugiej, jeśliby była. Diar 81; SarnStat 108.

»wojsko, z wojskiem obrocić« [w tym: dokąd (6): do czego (3), ku czemu (1), „tam” (1), „tu” (1); na kogo, na co (2)] [szyk zmienny] (1:1): Pothym záſię roku od Kryſtuſá 1526. [Sulejman] do Węgier woyſko obroćił. BielKron 259, 240, 374v; Zá co Pan Bog Leſká zárázem ſkarał/ iż woyſko krzyżowe nie ná Litwę/ ná ktorych był wziął od Papieża Krzyż/ ále ná ſwoich obroćił. StryjKron 370, 370; ActReg 56; OrzJan 81; Claſſem y z woyſkiem tu obróćić ku potrzebie R.P. SarnStat 108.

W przen (1):
Zwrot: »wszytki mocy społu obrocić« (1): Kiedyby wſzytki mocy ſpołu obroćili/ Gdzie wiele Koz y Wilká ſnádnieby ſkroćiły. RejZwierc 247.
α. O orężu; dirigere Vulg; convertere arma Modrz [co] (9): prze jaką walkę [...] na granicy łacno przywiedzie [ludzie swowolne] ku łupom, ku najazdom, gwałtom, tak, że zamieszać się sami będziemy musieć, bronić się jeden drugiemu a ty arma nasze obrocić, abo porażeni tym czasem być by musieli Diar 67.

obrocić przeciw komu (2): ſzáble ſwoie obrocę wſzędzie przećiw twemu nieprzyiaćielowi. BielKron 253, 225.

obrocić na kogo (6): Leop 2.Reg 11/24; A gdy ſie potkáli/ obroćił ich miecże Pan Bog na ſię/ iż ſie ſámi bili Moábitowie z Ammony/ przećiw obywátelom Seir BielKron [842], 230v; ModrzBaz 105v; StryjKron 722; Obróćili ſwé groty nád ludzkie nádźieie/ Nie ná pogány/ ále ná ſwé dobrodźieie KochProp 7.

W charakterystycznych połączeniach: obrocić arma, groty, miecz(e) (4), strzelbę [= strzelanie], szable.

5. Użyć, spożytkować; in usum convertere Modrz, JanStat; uti Mącz; in usum tradere Vulg [w tym: co (169), kogo (29)] (206): Abuti item significat in usu consumere, Zlie vżywáć/ álbo ynaczey obroćić niſzli ſie godzi. Mącz 511b.

obrocić na co (4): RejZwierc 252 cf W przeciwstawieniu. Cf Zwroty.

obrocić w co (4): Onę poſługę/ ktorą Złyduch [!] ſynowi Bożemu wyrządzał/ noſząc go po powietrzu/ po gankách/ po gorách/ w to nákoniec obroćił/ áby Pan przed nim vpadł y chwałę Boſką mu oddał. PowodPr 52; Mącz 485d. Cf »w pożytek obrocić«.

W przeciwstawieniu: »obrocić ... wyrzucić« (1): Cobychmy ná poććiwość mogli ſwą obroćić/ To muśimy z márnemi ſmieciámi wyrzucić. RejZwierc 252.

Zwroty: »dobrze obrocić« (1): Bene ponere benficium, Dobrze obróćić dobodzieyſtwo. Mącz 309c.

[»w łup obrocić«: iż Aleksander dopusczil bil listhem szwym wszithko pobracz i w lup obrocicz coskolwiek przy nich naleziono bilo. CorfusDocum 1564 nr 129.]

»na potrzebę obrocić« = condicere et praestare operas Modrz: Tłuſtość bydlęćia zdechłego/ ábo od źwierzęćiá iákiego záiedźionego tę ná káżdą ſwą potrzebę obroćić możećie [fiet in omne opus]/ á wſzákoż ſie iey ieść nie godźi. BibRadz Lev 7/24; ModrzBaz 131.

»w pożytek, ku swemu pożytkowi, [użytku] obrocić« (2:1): Wſſytek thedy ſpoſob odzyenya/ á chowánya dzyátek wzyąć/ á ku ſwemu pożytkowi obroćić możem od páná á ſtworzycyelá náſſego GliczKsiąż E8; BiałKat 336; Oczko 12; [Tychże dni nie były omieszkane kwestyje abo pytanie przy stole z Pisma św., gdzieśmy się mogli wszyscy wiele dobrego nauczyć a ku swemu użytku obracić. AktaSynod I 90].

»źle, na złe obrocić« (1:1): ále nie ieſt prżećię żadna rżecz ták dobrá/ ktoreyby człowiek złego ſumienia ná złe obroćić nie mogł. GórnRozm F4; LatHar 144.

α. O przedmiotach, pieniądzach, dochodach, majętnościach itp. [w tym: co (78)] (83): Iako ia dzys iſcie mam Iozepha ſwoiego Y nie marniem iſćie tych pieniędzy obroćił Czom zań dał RejJóz G3.

obrocić komu (1): Ieden ſtich rabkow obroczila na koſſulką krzeſzna dzyeczyączyu ſwemv LibMal 1553/174v.

obrocić ku czemu (10): Gdy wam to bogowie leſni dáli vmieyćieſz im to odſługowáć á ku ich chwale to obroćić BielKron 318v, 42; WujJud 181; SarnStat 593. Cf »obrocić ku (swemu) pożytku«.

obrocić na co, na kogo (67): A tho czo bi od nych wziął abi na obroną obroczil. MetrKor 61/224; LibMal 1551/164, 1553/174v; RejWiz 59v; Leop Ex 30/16; BielKron 97, 193, 364v, 390v, 408; HistRzym 16; Izali tho nie ieſt ná woli iego/ obroćić on káwálec gliny/ [...] ná co chce? RejPos 74, 144 [2 r.]; lepiey [...] to ná co poććiwſzego obroćić co ma być ná ſproſne zbytki obrocono. RejZwierc 60; SkarŻyw 98, 535; ReszPrz 72; LatHar +4; Nakłády ná nabożeńſtwo/ ná ſłużbę y chwałę Bożą vczynione/ ſą vczynki dobre/ y Pánu Bogu wdzięczne/ y częſtokroć więcey záſługuiące/ niż gdyby ie ná vbogie obrocono WujNT 114, 186; CiekPotr 22. Cf »na potrzeby obrocić«, »obrocić na (swoj) pożytek«.

obrocić gdzie [= na co] (2): SkarŻyw 462; cokolwiek by ich [pieniędzy] zbywáło/ wiernie Rzeczypoſpolitey dochowam/ y onych indźiey nie obrocę/ iedno kędy wola y zdanie ſtanow Rzeczypoſpolitey ná Seymie będźie SarnStat 445.

Zwroty: »na potrzeby [jakie a. czyje] obrocić« = in usus convertere Modrz, JanStat [szyk zmienny] (8): A przetoż máią być wſzytcy karáni/ [...] y ći ktorzi trácą rzecży ſwe/ ktore było ná potrzeby ſwe lepiey obroćić. ModrzBaz 36v, 135v; StryjKron 612; ſkázuiemy: áby wiernie w Skárbie było chowano: z którégo ieſliby kto co wźiął/ vchwyćił/ álbo którymkolwiek ſpoſobem ná potrzeby właſné obróćił/ [...] niech będźie oſądzón SarnStat 944 [idem (3)] 334, 411, 420; A iż też rádźi náſzy doſtatek ſwoy pokázuią przed obcemi w ſzáćiech w pułmiſkách w trunkách/ toby obroćili ná potrzeby woienne/ y temby ſię chełpić pocżęli/ [...] á nie temi teráznieyſzemi márnotrawnemi chwaſtámi. GrabPospR K4.

»obrocić na (swoj a. własny) pożytek (a. użytek), ku (swemu) pożytku {a. pożytkowi, a. użytku)« = in suum commodum convertere Modrz; in (ad) usum (proprium) convertere JanStat [szyk zmienny] (37:6): Iakom ya nyepobral vsthanyslava plochoczskyego wdworze yego thrzydzyesczy gąschi gwalthem a nyeobroczylem ych kv swemv pozythkv ZapWar 1517 nr 2201, 1506 nr 2034, 1508 nr 1962, nr 1963, 1509 nr 2051, 1510 nr 2065 (35); Mącz 346c; Poſpolićie Pánowie wykłádáią niepożytecżnego ſzołtyſá być onego/ ktorego źiemię ábo grunty ná ſwoy pożytek obroćić mogą. ModrzBaz 99v; SkarŻyw 334; ZapKościer 1580/13; IEſli kto co z ſkárbu weźmie ábo vłápi/ álbo [...] ná właſné vżytki obróći/ [...] niech będźie oſądzón SarnStat 5, 445, 1250; SkarKaz 453b.

»po swej wolej obrocić« (2): Przy zoſtáłey wdowie [rzeczy po mężu] máią zoſtáć/ y po ſwey woley może ie obroćić. GroicPorz gg4, gg3v.

»w zysk obrocić« (1): To/ co ku twey cżći/ poświęcono Pánie/ Co do twey chwały/ lud nádał wybrány/ To w zyſk obroćił/ cżłek tobie nieznany. GrabowSet V.

β. O pracy, staraniach, zdolnościach, wartościach moralnych; conferre, consumere, ponere, uti Mącz; convertere Modrz [w tym: co (31)] (32):

obrocić do czego (5): wſzytkié ſwé ſpráwy/ Do pożytku ſpólnégo obróććie napráwy. KochZg Bv; ſtrzeżze tego w.m. ábyś ich [cnot] do ledáiákiey poſługi nie obroćił GórnDworz X3; Phil K3; abyśćie W.M. [...] wſzyſtko ſtáránié ſwoie/ wſzytkę pieczą y pilność do téy woyny obróćili OrzJan 71; SkarKaz )(4.

obrocić k(u) czemu (9): Omne consilium studium, officium, operam, laborem, diligentiam, fidem, benevolentiam ad amplitudinem alicuius conferre, Wſzeláką możność ſwą obroćić ku powiſzſzeniu cziyemu. Mącz l22c, 409a; RejPos 43v, 288v; KuczbKat 325; BudBib b, c3v; ModrzBaz 23v; KochPieś 79.

obrocić na co (16): LubPs V4; BielKron 209, 209v; Impertire studium Philosophiae, Swoye pilnośćy ná naukę obróćić. Mącz 281d, 309d, 430d, 433a, 444d; Przed dawnemi cżáſy Páńſtwo Rzymſkie [...] vpádło ſámo/ prze to iż moc ſwoię ná wnętrznośći ſwe obroćiło. ModrzBaz 106; SkarŻyw 31, 80; Zgáſlo to wſzytko: gdyś ták piękne cnoty, Ná mord obroćił, y ſzpetne kłopoty. KlonKr C3; SkarKazSej 679b. Cf obrocić na co komu, Ze zdaniem dopełnieniowym.

obrocić na co komu (1): á wy złe obycżáie ich [podłych] ná wysługę ſobie obroćić/ á z grzechow ich pomnożenie pobożnośći wáſzey mieć możećie/ gdy im daćie y chleb y náukę SkarŻyw 589.

obrocić gdzie [= na co] (1): o nas o Polakoch piſzą/ iż trudno má być kthory narod ták s przyrodzenia do káżdego obacżenia ták przykłonny iáko ieſt narod náſz Polſki/ ná ktorąkolwiek ſtronę ſtáránie á ćwicżenie ſwe będzie obroćić chciał. RejZwierc A3.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: na to (2); aby, jakoby] (2): Wſzyſtko ſtáránie ná to obroćić/ iákobyſmy iednáko poſtáremu Bogá chwalili. PowodPr 81; SzarzRyt B.

W charakterystycznych połączeniach: obrocić piękne cnoty (2), ćwiczenie, dostatek, mężność, moc (2), pieczą, pilność (7), pracę (3), (prze)możność (3), siłę (siły) (2), stałość, staranie (4), upor, zwierzchność.

Zwrot: »dobrze obrocić« (1): Pulchre locare operam. Dobrze ſwą pracę obroćić. Mącz 330d.
γ. O osobach [w tym: kogo (26), co (4)] (30):

obrocić do czego (1): [Mikołaj Kuropatnicki] ſnadź Iowiſzowi podobien oſobą/ Bo y rádą y męſtwem pomoże nam wſzego/ Do cżego go obroćim mamy gotowego. PaprPan K4v.

obrocić ku czemu (6): A chwálebny ieſt Pan Bog [...] ktory ćię obroćił ku potłocżeniu głowy Hetmáná nieprzyiaćioł náſzych [qui direxit te in vulnus capitis principis inimicorum nostrorum]. BibRadz Iudith 13/23; BudBib Iudith 13/23; SkarKaz 352b. Cf »ku pożytkowi obrocić«, »obrocić ku służbie bożej«.

obrocić na co (20): RejPs 108; Iam gotow ku wſzytkiemu ná co mię [Bóg] obroći/ Ieſli ieſzcże przedłuży/ álbo zdrowia ſkroći. BielKom C8v; (nagł) Przeiemſki piſarz Káliſki. (–) TEgo nacż chceſz obroćić/ maſz go gotowego RejZwierz 73, 51v, 89v; A gdy ſie táki [niewolnik] ſtárzeie/ obrocą go ná ochmiſtrzoſtwo do żon Ceſárſkich álbo miłoſnic BielKron 261v, 24v, 103, 299; RejPos 74; SkarŻyw 184, 543; LatHar 92; Bo mię ná coś inſzego Pállás obroćiłá WitosłLut A2. Cf »na pożytek obrocić«, »obrocić na służbę bożą«, »na urząd obrocić«.

obrocić gdzie [w tym: „gdziekolwiek” (3), kędy” (1)] (4): Bo gdzie mię kolwiek obroćiſz/ Pieniędzy wżdy ſwych nie ſtráćiſz. BierEz A4; Obsequens quolibet flecti, Powolniuchny gdźie go kolwiek kto chce obróćić. Mącz 385d; RejZwierc 143, 183.

Fraza: »niech obroci jako chce« (1): y mowił ſam do śiebie: ſłucháć trzebá Bogá twego Abráhámie, on Pan y Bog: tyś ſługá y proch pod nogą iego: on ći dał ſyná tego: on go niech obroći iáko chce SkarŻyw 286.
Zwroty: »ku pożytkowi, na pożytek obrocić« (1:1): GliczKsiąż D7; A iż baczeł PanMarszałek, ze y Arcyxiązę Maximiliana naswoy pożytek Kanclerz obrocić chciał ActReg 104.

»obrocić na służbę bożą, ku służbie bożej« [szyk zmienny] (3:1): [Maryją rodzice] obroćili ku ſłużbie Bożey BielKron 136v, 131v; GliczKsiąż C3; SkarŻyw 527.

»na urząd obrocić« (1): BYŁ w Rzymie ieden cżłek bárzo zacny y bogaty/ [...] dwu ſtarſzych [synów] ná vrzędy Rzeczypoſpolitey obroćił SkarŻyw 133.

Szereg: »obrocić i poświęcić« (1): Ale piſzą być napirwey dzyewkę Melliſeuſowę Melliſę ná kápłáńſtwo bogini Weſte/ to ieſt mátce zyemi/ obroćić y poświęćić. BielKron 24v.
δ. O koniu [co] (1): Potym gdy iuż też oná młodość podraſtáć będzie/ niewádzi mu też [...] náucżyć ſie y koniká oſieść/ y iáko ſobie ná nim poigráć/ á iákoby gi theż cżáſu potrzeby obroćić. RejZwierc 15.
ε. O języku [co na co] (1): Ięzyk nagorſzy y nalepſzy cżłonek/ Nacż gi obroćiſz tám brzmi iáko dzwonek. RejZwierc 215v.
ζ. O czasie; ponere Mącz [co] (8):

obrocić ku czemu (1): A przetoż godzi ſie nam záprawdę/ ábyſmy oſtáthek cżáſu żywotá náſzego obroćili ku pilnośći ſpraw dobrych á pánu Bogu miłich. RejPosWstaw [213]v.

obrocić na co (4): Hilarem hunc ducamus diem, Chcemy ten dzień ná dobrą myſi obroćyć álbo ná dobrey myſli ſtrawić. Mącz 156a, 309c; A przetoż rządny Człowiek/ we Dwudźieſtu czterzech godźin/ ten ſobie ma zwyczay vſtáwić Ośḿ godźin ſpáć/ Ośḿ prácowáć/ á ośḿ ná ſłużbę Bożą obroćić. SienLek 10; KuczbKat 295.

obrocić w co (1): [Dyjabeł] Bogu ná więtſzy deſpekt/ á ſobie ku piekielney chwale/ one dni [Bogu oddane] w niecnoty iákie mogą bydź wymyślone obroćił. PowodPr 52.

Zwrot: »dobrze (a. lepiej) obrocić« (2): Ocia recte ponere, Czás dobrze obroćić. Mącz 348d, 450d.
Szeregi: »obrocić i poświęcić« (1): Dla cżego też Apoſtołowie pierwſzy dźień miedzy onymi śiedmią dni/ ná chwałę Bożą obrocili y poświęćili/ ktory dniem Páńſkim álbo Niedźielą názwáli. KuczbKat 295.

»obrocić albo strawić« (1): Ponere dies multos in rem aliquam, Wiele dni ná co obróćić álbo ſtráwić. Mącz 309c.

a. Przeznaczyć; dicare Mącz [w tym: co (24), kogo (1)] (25):

obrocić do czego (2): przedśię iednák Pan Bog/ który nic iedno bárzo dobrze vczynić nievmie/ do pożytku thák ią [ziemię] człowiekowi obróćił Oczko 1. Cf Zwrot.

obrocić na co (3): Bo Athália niezbożna y ſynowie iey popſowáli Dom Boży á wſzytki rzeczy poświęcone z Domu Páńſkiego obroćili ná báłwany [omnes sanctificationes domus Domini fecerunt ipsi Behalim]. BibRadz 2.Par 24/7; Mącz 85b; RejZwierc 110v.

obrocić gdzie (2): Tę pościél záślićie ẃięc aż do Neápolim/ Iuż ia ią tám obroćić niż gdźie indźiéy wolim PudłFr 78, 77.

Zwrot: »obrocić do prasy« = oddać do druku (1): Widźi mi ſię że w tym worku ſą niektore rzecży śmiechem ále nie do śmiechu piſáne/ ktore ſłuſzą do popráwy obycżáiow ludzkich/ á zwłaſzcżá ludźi młodych: Przetożem wolał ten kommentarzyk obroćić do práſy/ niżli do táſu ná trąbki KlonWor **2.
α. O człowieku [kogo] (1):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ale Pan Bog cżłowieká/ nie k temu obroćił/ Zeby wſzytko ſwe cyáło/ iákoby woł tucżył HistHel ktv.

β. O dochodach i majętnościach [co] (17):

obrocić na kogo, na co (7): MetrKor 57/120, 59/281v; BielKron 363; A ieſli z tych/ którzy cłá wybiéráią/ będźie kto ználeźión práwá nie máiąc/ [...] dobrá ſwoie/ [...] ma ſłuſznie ſtráćić/ á ná Królá Iego M. obróćić [pro Regia maiestate confiscanda JanStat 60]. SarnStat 396. Cf »na Rzeczpospolitą obrocić«, »na skarb obrocić«.

obrocić w co [w tym: in aliquid (1)] (2): gdyz wgraniczy y za firmarkiem iakim mogłby Lezaisk suo tempore in patrimonium obrocić tak zeby miał społem okrutne imienie wielkie ActReg 80; PowodPr 50.

Zwroty: »na Rzeczpospolitą (a. na pospolitą rzecz) obrocić« (2): [Jagiełło przyrzekł] Skárby wſzytki kthore ma y mieć będzye ná Rzecżpoſpolitą do Polſki obroćić. BielKron 380v, 119v.

»do skarbu, na skarb obrocić« = fisco applicare JanStat (7:1): Záś z máiętnośći wywołánego/ niechby vcżyniono nagrodę vkrzywdzonemu: á oſtátek niech będźie do poſpolitego ſkárbu obrocono [reliquum monti pietatis addiceretur]. ModrzBaz 122, 75, 139v; SkarŻyw 130; SarnStat 385, 606, 925; VotSzl D3.

»sobie obrocić« (1): Ieſtći Mſza łupieſtwo/ ále v was/ którzyśćie ią dawno złupili/ á doćhody tákowe ſobie bezpráwnie obroćili. WujJud 230v.

b. Zastosować, odnieść do kogoś lub czegoś (przeważnie o wypowiedziach); repercutere Mącz; transferre Modrz; transflgurare Vulg [w tym: co (13), kogo (1)] (14):

obrocić k komu, ku czemu (2): Dicta alicuius repercutere, Iegóſz ſłowy kogo poráźić/ Obróćić yego rzecz k niemu ſámemu. Mącz 339c; GrzegŚm 16.

obrocić na kogo, na co (10): RejPs 104v; MurzNT 43v; GórnDworz Q; RejPos 347; BiałKat 18v; Stára ieſt przypowieść że okkázyą [!] cżyni złodźieie. Co y ná drugie rzecży obroćić może [Quod ad res alias vere transferri potest]. ModrzBaz 103; Przeto ná Károluſſá Krolá Węgierſkiego [...] wſzyſtkich wotá y zdánia záraz Kázimierz obroćił/ y ná Syny iego Ludowiká/ y Stephaná. StryjKron 427; WujNT 1.Cor 4/6; SkarKaz 518a. Cf »na to i na owo obrocić«.

obrocić w co (2): [adamici] obroćili ſwięte ſłowá [rośćcie a mnożcie się] w brzydliwe vcżynki. BielKron 185; RejPos 56v.

Zwroty: »na to i na owo obrocić« (1): te telko ſłowá ná ktorych należáło poćichu mowili/ á wſzytki ine/ ktore y ná to/ y ná owo obroćić mogł/ głoſem/ á bez przeſtrogi. GórnDworz Cc5v.

»obrocić sobie« (1): Ludźie z dobrey rzeczy złą vczynili. Znáki dáne ná czáſy/ ná dni y látá: y biegi dźiwne dáne ná poznánie mocy y mądrośći Bozkiey: obroćili ſobie ná wieźdźby y czáry. SkarKaz 518a.

6. Przemienić, zmienić, przekształcić, utworzyć coś z czegoś nadając inną (często przeciwstawną) wartość, sens, kształt itp.; convertere Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; vertere Vulg, Mącz; commutare PolAnt; invertere Mącz; redigere Cn [co] (287): Zeby go co [o aluzji] doległo áby namniey w ſádno/ Vkaże to s poſtáwy káżdy bárzo ſnádno/ Iżby to kędyby mogł bárzo rad obroćił/ Choć będzye ſzcżyra prawdá/ ná nice wywroćił. RejWiz 174.

obrocić co komu, czemu [w tym: w co (5), na co (1)] (6): bog pokornych y czyerplyuych ſwych ſlug nyeopuſzcza y ſmątek ych obroczyl wſzemu ſzwyathu napocżyechą PatKaz II 63; Obroćiłeś mi płácż á trapienie me w weſele [Convertisti planctum meum in gaudium mihi] Leop Ps 29/12; BibRadz Deut 23/5; RejPos 44; RejZwierc 192, 200v.

obrocić co na co (5): PatKaz II 63; Meckielburg miáſto wielkie niegdy Wándálitow/ dziś ná Biſkupſtwá Niemcy obroćili. BielKron 291, 410v; RejZwierc 205; RZekł Pan: włoż ná mię żal/ y kłopoty ſwoie/ a ia ie obrocę ná poćiechy twoie GrabowSet D2.

obrocić co w co (72): Racż tę gorzkoſtz ſertza mégo obrocitz w pocieſſenié OpecŻyw 32v; PatKaz II 63; TarDuch C7; GlabGad L8v; WróbŻołt 67/23 [2 r.]; RejPs 43, 43v; KromRozm II h4v; LubPs F3, Sv, T6v, hh4v; [ani Żydowie] ſwoie Bożnice w kośćioły obroćili KrowObr 102; Leop Ps 29/12, Amos 8/10, BibRadz Deut 23/5, Os 4/7, Amos 6/12, Bar 4/33; przyſzłá iuż zá náſzego złego wieku/ nieſłychána przed thym przewrotność ludzka/ ktora prawdę w fáłſz/ á Prawo w potwarz obroćiłá OrzRozm E2; BielKron 7v, 19; GrzegRóżn O; In serium convertere, W prawdę obroćić co ſie kunſztem rzekło. Mącz 487c; Grave bellum ad pacem convertere, Cięſzką woynę w pokóy obroćić. Mącz 487c; HistRzym 103; RejPos 17v, 44, 79, 127v, 138v; gdyż złoto á bogácthwo ieſt they mocy ná ſwiecie/ iż nie máſz ták złey rzecży ktoreyby w dobrą nie obroćiło: á niemáſz też ták dobrey ktoreyby w złą obroćić nie mogło. RejZwierc 70, 174, 188, 192, 200v, 255; BudBib 2.Esdr 13/2, I 442v marg; ModrzBaz 104v; Vżyłeś zwykłéy litośći/ Obróćiłeś płácz w rádośći KochPs 41; SkarJedn 377; iuż by ią [Ewanieliją] wplotki y fabuły Ezopowe/ by nie kośćioł święty Rzymſki/ obroćili [heretykowie]. SkarŻyw A4, 2, 70; CzechEp 147; ArtKanc LI3, M18v, Q6v; KmitaPsal A5v; GrabowSet Q4v; KlonKr E2; SkarKaz 552a. Cf obrocić co w co czym, »noc w dzień obrocić«, »w (po)śmiech obrocić«, »przodek w zad obrocić«.

obrocić co w co czym (2): Luter iego [Hegostratusa] piſánie w śmiech obroćił piſániem ſwoim/ iż nic nie vmie. BielKron 193v, 156.

Zwroty: »noc w dzień obrocić« = spędzić noc tak jak dzień (I): Ano skacżą pląſzą drugie Nie wadzą im noci długie Iako chczą tak ich vkroczą A cżaſem ie w dźień obroczą RejJóz C8v.

»[co] w (po)śmiech, w śmiechowisko, w błazeństwo, w szaleństwo obrocić« = infatuare Vulg [szyk zmienny] (10:1:1;1): KrowObr 235v; Leop 2.Reg 15/31; BielKron 72, 156, 193v; In ludibrium vertere, W śmiechowisko obróćić. Mącz 486a; RejZwierc 103; Ty z niebá pomoc mnie ześleſz/ á groźby Złych ludźi w śmiéch obróćiſz KochPs 83; SkarŻyw 270; KochPieś 40; ArtKanc M17v; KochWr 16; PowodPr 9.

»przodek w zad obrocić« (1): Ordinem invertere, Przodek w zád obróćić/ opák vczynić. Mącz 488a.

»wszystko obrocić« (1): Omnia vertere, Wſzyſtko obróćić zmienić. Mącz 485d.

a. O osobach [kogo, co] (7):

obrocić kogo, co w kogo, w co (7): O dziecięć panie idżie o pirwſze [...] Ktoreć pan Bog obroćił ſnadz lepiey niż w złoto RejJóz P4; obroćił go [Lucyfera] w Aniołá ciemnośći RejPos 57, 329v; Cżárnokśięſkie omamienie niewiáſtę w klacżę obłudnie obroćiło. SkarŻyw 35 marg; Bárzo wiele ludzi do żywotá zakonnego pozyſkał [Romualdus]/ iſz o nim mowili ták poſpolićie: iuſzći świát wſzyćiek w mnichy y puſtelniki obroći. SkarŻyw 574; ſami zginęli/ y trzećiego Brátá vporem ſwoim y Mátkę w kaleki obroćili StryjKron 395; KochFr 88.

b. O imieniu własnym (1):

obrocić co z czego (1): A w tym kąćie ná południe áż do Oceaná Murzyńſkiego/ dzierży kroleſtw ná ſześćdzieſiąth Pop Ian/ [...] zową go Gian to ieſt mocny/ á náſzy obroćili z Gianá Ianá. BielKron 271.

c. Zmienić przeznaczenie lub charakter czegoś (10):

obrocić co ku czemu (2): Dobrym cy było obyczaiem yne rżeczy vſtawiono wkoſciele krzeſcyańſkym/ ale ze ie ku złemu obrocono/ dla tego ich nietrzimamy. SeklKat Z; BielKron 178.

obrocić co na co (6): LibLeg 10/147v; ten kościoł [na górze Garyzym) záſię Sámárythani Iowiſzowi na chwałę obroćili. BielKron 266v; Láćinſką kśiężą wypędzili Grekowie/ iáko y w Wołoſzech álbo w Bulgáryey vcżynili/ y kościoły ná ſwoie obrządki obroćili. SkarŻyw 576; SarnStat 1201. Cf obrocić co komu na co.

obrocić co komu na co (2): RejPos 226; Rácż poświęćić kośćioł ćiáłá naſzego/ á ná mieſzkánie tobie oddáne obroćić. LatHar 31.

obrocić co w co (2): ſpowiedź świętą/ [...] w rozmowy ſproſne á niewſtydliwe/ y w diſputacye obroćili. WujJud 84v. Cf obrocić co w co czym.

obrocić co w co czym (1): ále to kroleſtwo [austryjackie] nie długo trwáło dla rozmnożenia ſynow krolewſkich/ ktorzy potym kroleſtwo w páńſtwá dziáłem obroćili BielKron 284.

d. Przekształcić określoną jakość fizyczną lub substancję w inną; convertere PolAnt; vertere Vulg (25):

obrocić co na co (1): ábowiem z naylepſzego z nayſłodſzego winá/ gdy ye ná oceth obroćiſz/ naykwáſnieyſzy/ naymocnieyſzy ocet będzie. GórnDworz I.

obrocić co w co (5): Wżdy káżdy iáko może ſwe ſpráwy pokrywa. Boby rad káżdy táki w ſzáłwią pokrzywy/ A miedź w złoto obroćił choć będzye fáłſz żywy. RejWiz 2; Leop Ps 106/29; RejPos 270v; [wielickie żupy] táką ſól/ tákié wody máią/ że ſól/ co tám iedno włożą/ zá czáſem obróći w śię Oczko 8v; Czemuż niemożećie Ogniá w wodę obróćić kiedy téż záchcećie? ZawJeft 36.

α. bibl. Zwroty (15):
»obrocić człowieka w ziemię« (2): PAn z źiemie ſtworzył człowieká/ kthorego záſię w nię obroćił [Dominus creavit de terra hominem. Et rursus convertit illum in eam]. BibRadz Eccli 17/1 [2], I 316b marg.

»obrocić pustynie (a. opoki) w jeziora (wod), rzeki w ostrowy, morze w suchość« = mare vertere in siccum Vulg (2:1:1): Leop Ex 14/21, Is 42/15; obrocę puſthynie w ieziorá wod/ á źiemię ſuchą w wody ćiekące [ponam desertum in stagnum aquarum]. BibRadz Is 41/18; ArtKanc G2v.

»obrocić w wino wodę« (1): A obroći w wino wodę twoię/ to ieſt/ ſtan twoy á żywot błędny á płynący iáko wodá/ obroći ku cżći ſobie RejPos 43v.

»wodę (a. wody, a. rzeki) obrocić w krew« = aquam convertere in sanguinem PolAni, Vulg [szyk zmienny] (8): LubPs Yv; Tę tho [tromancyją] mienią vmiał Moiżeſz/ ktory thą náuką rozmáite cudá cżynił/ z rozgi wężá przemienił/ wodę w kreẃ obroćił BielKron 46; RejAp 89v, 132v, 133v; BudNT Apoc 11/6; cudá nieſłycháné W Aegypćie okázował: rzéki nieprzebráné W kreẃ obróćił: krwią wſzytki ſtrumienié płynęły KochPs 117; WujNT Apoc 11/6.

β. fizjolog. O przemianach wewnątrzustrojowych (4):

obrocić co w co (4): Gdy moc trawiącza w wątrobie niebywa dobrze ſprawna [!], tak iż grubey materiey pokarmu nie może doſtatecżnie, obrocić we cżytrzy wilgoti [...] przeto ſię ciało nadęte widzi GlabGad E2, Ev [2 r.]; SkarŻyw 35.

e. Spowodować, że jakieś działanie lub stan przyniesie określony skutek; vertere Vulg; reformare JanStat (17):

obrocić co, kogo w co (12): Leop Is 9/11; BudBib I 386d marg; Bo wzruſzon bárzo/ poſtępki brzydkimi/ Chcąc ſię ich pomśćić/ w żal dni me obroćił GrabowSet G2. Cf Zwrot.

obrocić co komu ku czemu (4): A przethoż to niechay Bog tobie obroći ku wiecżney ſławie [Et faciat tibi haec Deus in exaltationem sempiternam]/ [...] iżeś nie litowałá zdrowia twoiego BibRadz Iudith 13/25; BudBib Iudith 13/25. Cf Zwrot.

Zwrot: »w dobre (a. w lepsze, a. w dobrą rzecz), na dobre, ku dobremu (a. ku lepszemu) obrocić« = in melius reformare JanStat [szyk zmienny] (9:1:2): OpecŻyw 14; GlabGad L8v; BielKron 331; BielSat [I4]v; BielSjem 14; KochWr 40; ZawJeft 19; Oſuſz ocży me/ á fráſunki wſzelkie Obroć ná dobre/ y poćiechy wielkie. GrabowSet D2v; LatHar 676; SarnStat 909; SkarKaz 5a; Boże obróć w dobre Náſze rády. CiekPotr 86.
f. W kontekstach oznaczających zniszczenie [kogo, co w co (136), na co (3)] (141): thy będźieſz łámał gory/ a obroćiſz ię w drobne ſkiby [triturabis montes et conminues, et colles sicut quisquilias pones.] BibRadz Is 41/15.

obrocić czym (2): RejPos 270v; wſzyſtki kráiny Márgrábſtwá Brandenburſkiego zwoiował/ potárł/ y w niwecz práwie ogniem/ żelázem/ łupieſtwem obroćił StryjKron 406.

Zwroty: »na czyściec obrocić« = spalić, obrócić w perzynę (1): O nędzny prawco co ták rozumieſz/ nie bacżyſz iż podobno muſiáły być inſze cżáſy y inſze pokoie/ gdy ták wiele wśi y miaſt/ ſkąd ſzłá obroná poſpolita/ ná Cżyſciec obrocono. RejZwierc 188.

»obrocić na nice« (1): [Syn mówi do Świata] Nie chcę wſiadáć do twoiey łodzice/ By mię nie obroćiłá ná nice BielKom D5v.

»w niwecz obrocić« = aliquem (funditus) perdere PolAnt, Mącz, Vulg; tollere Mącz, Calag; irritum facere Mącz, Vulg; in (ad) nihilum redigere Vulg, PolAnt; ad nihilum a. in pulverem deducere, evacuare Vulg; cessare, consumere, corrumpere, delere, infringere, irritare PolAnt; exstinguere, perfringere, pessundare, prosternere Mącz; abrogare, rescindere Calag (112): ZapWar 1550 nr 2665; BierEz D4v; TarDuch D4v; WróbŻołt 7/6, 58/9; RejPs 77, 94, 133; LubPs E2, F, G4v, H3, O2 (11); KrowObr 214, 214v; Leop Ps 107/14, Ez 26/21; BibRadz *4v, Num 30/9, 14, I 276b marg, Ps 59/14 (13); OrzRozm D; BielKron 9v, 44, 108, 110, 160v (8); Extinguere familiaritates. Dobre towárziſtwo w niwecz obróćić. Mącz 416a; Gratiam extinguere, Leges exstinguere, Práwá w niwecz obróćić. Mącz 416a, 92a, 140b, 415a, 445d, 457d; cżás/ y wielką pracą ſwoię wniwecż obroćił GórnDworz Dd4v; prędzey obycżáie złe w ludziech/ pańſtwo/ y kroleſtwo káżde ſkáżą/ y w niwecż obroczą/ niż nieprzyiaciel gwałtowny GórnDworz Hh8v; Gdyż on kiedy chce wſzytki krole á wſzytki mocarze ſwiátá tego/ może w proch á w niwecż obroćić/ w ocemgnieniu ſwoim. RejPos 63v, 77v [4 r.], 107, 115, 159 (13); BiałKat 181; RejZwierc 190; WujJud 133v; BudBib I 279b marg, 419a marg, Iudith 13/21; HistHel C3v, C4; BudNT Ee6v marg; CzechRozm 80v, 95, 168v, 222; SkarJedn 337; Oczko 5v; Calag 3b; MWilkHist Ev; StryjKron 406, 427; CzechEp 73, 117, 253, 281, 362, 411; ReszPrz 96; ArtKanc K18v; GórnRozm M; PaprUp I2v; ActReg 118; Phil C; W niwecz obrocę mądrość mądrych: á dowćip rozumnych odrzucę. WujNT 1.Cor 1/19, s. 386, Rom 3/3, s. 530 marg, 1.Tim 5/12; JanNKar Cv; SarnStat 593; WitosłLut A5; KlonKr C4v; PowodPr 29, 60; CzahTr B2; Tuć trzebá wywrzéć ſztuki/ ná nieprzyiaćielá/ Zniſczyć/ wniwecz obróćić/ dla przykłádów wiélá. GosłCast 63; SzarzRyt A4.

»w proch, w popioł obrocić« = in cinerem redigere PolAnt, Vulg; in cinerem vertere, in pulverem resolvere Mącz; in pulverem deducere, quasi pulverem ponere Vulg [szyk zmienny] (12:8): WróbŻołt 7/6; MurzHist M [2 r.]; Iużeſz nyechay ſprzećiwnik moy ták mye przeſláduie/ [...] A chwałę mą niech wſſytkę w proch iuż prawie obroći LubPs B6; pagorki w proch obrociſz. Leop Is 41/15; BibRadz 2.Petr 2/6; Żywiec w popioł obrocono BielKron 396v; Mącz 401c, 486a; RejPos 63v, 107, 219; GrzegŚm 1; SkarŻyw 179; KochPs 110; KochJez A3v; Kiedy mnie w proch obroćiſz/ coć zá ſławá będźie? GrabowSet E4v, B3; WujNT 2.Petr 2/6; SarnStat 863.

bibl. »obrocić w pustynią, w puszczą« (1:1): Obroćił rzeki w puſſczą [Posuit flumina in desertum] Leop Ps 106/33; RejPos 60v.

»w utratę obrocić« = stracić (1): dla zacnego poznánia Chriſtuſá Iezuſá Páná moiego: [...] to wſzyſtko w vtrátem obroćił CzechRozm 208v.

»na wiatr obrocić« = zniweczyć (1): Exturbare spem pacis, Nádzieyę pokoyu ná wiátr obróćić. Mącz 469d.

»w wiatr obrocić« = rozsypać na wietrze (1): Ciáłoś potarł/ po palił/ w wiátr obroćił/ aleś ich wiary nie náruſzył. ReszPrz 7.

»wtecz, na zad, w zad obrocić« = convertere retrorsum Vulg [szyk zmienny] (2:1:1): Proźbá/ áby Pan ſam złośniki wtecż obroćił LubPs dd marg; rozrzućił ſieć ná nogi moie/ y obroćił mię wzad Leop Thren 1/13; BiałKat 18v; SkarŻyw 335.

Szereg: »obrocić a odmienić« (1): Nielza iedno iż [Pan] błogoſłáwieńſtwo ſwoie/ [...] w gniew á w przeklęctwo obroćić á odmienić muśi. RejZwierc 190.
g. mat. O różnych przeliczeniach i działaniach rachunkowych (8): thakież 6. poſtſ. obroć przyday 3. vł. będzie 93. vł. KłosAlg E4.

obrocić co na co (7): Ieſtli pirwſzy y trzeci termin: maią rozne mianowianie/ tedy ie obroć na iedno mianowanie. KłosAlg E3v, E3v, E4, E4v, F; BielKron 362; á dla łátwiego rozmierzánia wagi lekárſkiey ná poſpolity obyczay obroćimy. SienLek 45v.

7. Zrozumieć, zinterpretować (przeważnie o wypowiedziach) [co] (10):

obrocić do czego (1): Z ktorych ſłow [głos, dech, słowo]/ niewiem iáko ſię [ks. Powodowski] wykręći. Bo ieſli ie obroći wedle drugich zdania/ [...] do onego pierwſzego wſzech rzecży ſtworzenia: [tedy ...] CzechEp 256.

obrocić przeciwko komu (1): ani śię ten naiduie/ ktorego by on mowy przeciwko ſobie nieobrocił MurzHist K2.

obrocić na co (1): więceyby ſię tych podobno ználázło/ ktorzyby náſze milcżenie/ obroćili ná ſzácunek/ wyznánia/ y nabożeńſtwá náſzego NiemObr 5.

Fraza: »obroć jako chcesz« (1): A co kłopotow/ [...] vżywie w tym nędznym żywocie ſwoim/ to będzye miał káżdy w zyſku. Bo obroć to iáko chceſz/ á w iákiſzkolwiek ſtan chceſz wdáć żywot ſwoy/ á iż wykrocżyſz s they ſwobody/ ná ktorey cie Pan twoy poſtáwić racżył/ [...] ieſliżeś iuż nie zgwáłćił wolnośći ſwoiey? RejPos 316.
Zwroty: »w dobre obrocić« (2): prośił áby to w dobre obroćił/ powiadáiąc iż to nie bez przycżyny vcżynił BielKron 198; GórnDworz B6v.

»na inszą stronę obrocić« (1): obroć to ná inſzą ſtronę Máchomećie [pisał Skanderbeg] á rychley ſie tráfi/ pierweyći twoi ludzie mnie ſzkodę vcżynili nád wiárę y zachowánie BielKron 254.

»opak obrocić« (1): Mnich ſie vbogi pytał/ [...] A iego mu pytánie opák obrocono RejFig B2v.

»we złe obrocić« (1): Tedy przyſtąpiwſzy vczniowie iego rzękli [!] mu/ wiéſz że Phariſeuſzowie/ vſłyſzáwſzy ty to słowa obrażęni ſą (marg) zgorſzęni abo we złé obroćili (–) MurzNT Matth 15/12.

Przen (1):
Zwrot: »obrocić w insze rozumienie« (1): Tákżeć też y w źrzenicy gdy ktora rzecż ſtánie/ Iuż rozum ſpołu z duſzą ſnadne rozeznánie/ Vcżynić może co ieſt/ ále przyrodzenie/ Obroći tho wnet ſnádnie w inſze rozumienie. RejWiz 118v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Versatus est, obrocyl BartBydg 168.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf OBROCENIE, OBROCONY

DJ