Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBROCAĆ

Następne hasło: OBROCENIE SIĘ »

OBROCENIE (43) sb n

Pierwsze o jasne; -ró- (13), -ro- (7); -ró- SarnStat (5); -ró- : -ro- Mącz (8:7); pierwsze e jasne, końcowe pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	obrócenié
G	obróceniå
D	obróceniu
A	obrócenié	obróceniå
I	obróceniém, obrócenim

sg N obrócenié (29); -é (1), -(e) (28). ◊ G obróceniå (4). ◊ D obróceniu (1). ◊ A obrócenié (5); -é (1), -(e) (4). ◊ I obróceniém (2) SarnStat, obrócenim (1) KuczbKat. ◊ pl A obróceniå (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w. s.v. obrocić.

Znaczenia

I. Rzeczownik od „obrocić” też być może od „obrocić się” w kontekstach pozwalających na dwojaką interpretację (28)
- 1. Nadanie kierunku lub położenia (4)
  - Przen (2)
- 2. Spowodowanie zmiany kierunku lub położenia; zawrócenie (10)
  - a. O szyku bojowym (8)
- 3. Obrót (1)
- 4. Przeznaczenie, wykorzystanie (4)
- 5. Przemiana, przekształcenie (9)
  - Przen (1)
  - a. Nadanie wyrazowi innego znaczenia (2)
- 6. [Przyjęcie innej religii lub wyznania (cf czes. obraceͮnie)]
II. Rzeczownik od „obrocić się” (12)
- 1. Skierowanie się (3)
  - a. Przen: Poświęcenie uwagi, myśli (2)
  - b. O chorobie: przemieszczenie się do innej części ciała (1)
- 2. Wykonanie obrotu (7)
  - Przen (1)
  - a. O zjawiskach astronomicznych (6)
- 3. Przemiana, przekształcenie się (2)
  - a. O Eucharystii (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)

I. Rzeczownik od „obrocić” też być może od „obrocić się” w kontekstach pozwalających na dwojaką interpretację (28):

1. Nadanie kierunku lub położenia (4): Contortio – Obrocenię, kierowanię. Calep 253a.

obrócenie w jakim kierunku (1): Mordwá w kráinie miedzy wſchodem ſłońcá a południem [...]. Obrocżenie zaſię ku Zachodu. Rezan Kráiná y Kſięſtwo wielkie [...] lezy miedzy Okką á Donem rzekámi BielKron 430v.

Przen [czyje] (2): A náwrocę przywroćiwſſy ie náwroceniem Sodomſkim/ z corkámi ſwemi/ y náwroceniem Sámáryey y corek iey: y náwrocę obrocenie twoie [o Jerozolimie] w poſrzod ich [et convertam reversionem tuam in medio earum]/ ábyś noſiłá zelżywość thwoię Leop Ez 16/53.

Wyrażenie: »umysłu obrocenie [na kogo]« = zastanowienie się nad kimś (1): Vester iste in me oculorum animorumque contuitus, Wáſze to ná mie oczi y vmysłów wáſzych obrócenie. Mącz 468a.

2. Spowodowanie zmiany kierunku lub położenia; zawrócenie; conversio, versura Mącz (10): Conversio verbale, Obrócenie/ nawrócenie. Mącz 487c.

obrocenie czego (1): Versura etiam, Obrócenie wołów ná końcu roley w orániu/ wrócenie álbo odwrot. Mącz 486c.

a. O szyku bojowym (8): VVtore obrocenie. Ordinek pierwſzy. Obrácánie ná tarcz troim obyczáiem. BielSpr 34v, 34 [2 r.], 34v.

obrocenie na co [= w którą stronę] (2): Pirwſze obrocenie ná drzewce/ to ieſt ku práwey ſtronie. BielSpr 34, 34v.

Zwrot: »obrocenie uczynić« (1): Gdy tedy ku potkániu przyſzło/ przemienił prędko ſwoy Ordynek Scipio/ [..,] poráźił thym obycżáiem Háſdrubalá ludem przednieyſzym/ iego wſzyſtek lud gdy niemogł ták prędko obrocenia vczynić iáko on. BielSpr 40.

Wyrażenie: »obrocenie wojska« (1): Ná obrocenié woyſká. BielSpr 40 marg.

3. Obrót (1):

Wyrażenie: »w koło obrocenie« (1): Vertigus, motus in orbem factus, W koło obrócenie. Mącz 486d.

4. Przeznaczenie, wykorzystanie [w tym: czego (3)] (4):

Wyrażenia: »do skarbu obrocenie« = przepadek na rzecz skarbu królewskiego (3): Vſtáwiamy téż y ſkázuiemy: áby złoto y ſrébro w nićiách pod ſtráceniém/ y do ſkárbu náſzégo rzeczy obróceniém [confiscatione illorum JanStat 1050] ná potym do króleſtwá náſzégo nie było wożono y przedawano. SarnStat 274, 173, 1227.

»złe obrocenie« (1): Abusio, Zle vżycie/ zle obrocenie. Mącz 511b.

5. Przemiana, przekształcenie [w tym: kogo, czego (4), czyje [pron] (1)] (9):

obrocenie w co (6): Cudá kthore Elizeuſz vcżynił/ Oleiu rozmnożenie/ Nie płodney porodzenie/ Vmárłego wskrzeſſenie/ karmie gorzkiey w ſlodkie obrocenie/ y chlebá przyſporzenie. Leop 4.Reg 4 arg. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »wniwecz obrocenie« = antiquatio Calep; cassatio, dissolutio, irritatio, reemptio JanStat (5): RejZwierc 64; Antiquatio ‒ W niwecz obrocenie. Calep 77b; SarnStat 1099, 1273; Iż pod wiárą/ pocżćiwośćią/ y ſumnieniem/ wſzyſcy powſtániemy ná iego deſtructionem/ ábo wniwecż obrocenie. PowodPr 45.

Przen (1):

Wyrażenie: »obrocenie losu« (1): tedy według Mędrcá/ pewne to ieſt od ſámego Bogá tego loſu obrocenie: iż proſtakom/ zániechawſzy dálſzych diſputáciy/ dał znáć ktora religia iemu ſie podoba/ y przy ktorey zoſtawáć máią. PowodPr 56.

a. Nadanie wyrazowi innego znaczenia; conversio, inversio, mutatio Mącz (2): Tropus, Latine dici potest modus figura, Conversio, vel potius motus vel mutatio. Przemienienie/ obrocenie gdy z właſnego známionowánia ku niewłaſnemu bywa słowo które przemieniano álbo obrácano Mącz 466c, 488b.

6. [Przyjęcie innej religii lub wyznania (cf czes. obraceͮnie):

Zestawienie: »Świętego Pawła na wiarę obrocenie« [cf »nawrocenie Świętego Pawła« s.v. nawrocenie]: Roku 1597 w poniedziałek po swiętym Pawle na wiarę obroczenia [25 stycznia] ProtokWoźnik 1597 nr 227.

II. Rzeczownik od „obrocić się” (12):

1. Skierowanie się (3):

a. Przen: Poświęcenie uwagi, myśli (2):

obrocenie do czego (1): WysKaz 23 cf W przeciwstawieniu.

obrocenie czyje k komu (1): Pan Bog nie żąda zginienia náſzego/ ále chcze napráwy/ ále obrocenia náſzego k ſobie/ y pokuty. LeszczRzecz A5.

W przeciwstawieniu: »odwrocenie ... obrocenie« (1): A te dwie rzecży/ odwrocenie od Bogá/ y obrocenie do ſtworzenia w káżdym grzechu śmiertelnym/ náleźione być muſzą. WysKaz [23].

b. O chorobie: przemieszczenie się do innej części ciała [czego w co] (1): Kiedy w ćięſzkiey niemocy v mdłego człowieká mocz będźie podobien zdrowemu: znamionuie álbo obrocenie niemocy w głowę/ álbo śmierć. SienLek 22.

2. Wykonanie obrotu [czego] (7):

Przen (1): Catastrophaè, Latine, Conversio, Obrocenie/ skończenie rzeczi. Metaph. Koniec á skończenie káżdey rzeczy. Mącz 41a.

a. O zjawiskach astronomicznych; conversio Mącz (6):

Wyrażenia: »obrocenie dnia« (1): Brama, Obroconie [!] dnia y słońca/ mieſiącá grudniá. Mącz 27b.

»obrocenie gwiazd« (1): Conversiones astrorum, Obrócenie/ gwiazd. Mącz 487c.

»obrocenie roku« (1): Anniversarius, Obrocenie roku/ od yednego czáſu aſz záś do drugiego przes rok. Mącz 10c.

»obrocenie słońca« (4): Dies civilis, Czás do obrócenia słońcá/ to yeſt/ Cztery y dwádziesćią godźin. Mącz 88a, 27b, 398c [2 r.].

3. Przemiana, przekształcenie się [w co] (2): [jarzyny] naturę ziemię maią, przeto więcey im ſtopniow ku obroceniu w ciało nie doſtawa, y też mnieyſze iemu poſilenie dąwaią. GlabGad H4.

a. O Eucharystii [czego] (1): Abowiem/ ieſli ieſt prawdźiwe Ciáło Páná Chriſtuſowe po poświącániu pod Chlebową y Winną oſobą/ tedyć to być muśi ponieważ tám przedtym niebyło/ iż śie álbo przemienienim mieyſcá sſtáło/ álbo ſtworzenim/ álbo inſzey rzecży w to Ciáło obrocenim. KuczbKat 175.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Versura, Obrócenie. Mącz 486c; Replicatio [...] Conversio – Obroczęnię. Calep 914a, 1114b.

Synonimy: I. 2. wrocenie; 3. krążenie; 4. użycie; 5. przemiana.

Cf OBROCIĆ, OBROCIĆ SIĘ, OBROT