Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZKAZUJĄC

Następne hasło: ROZKAZUJĘCY »

ROZKAZUJĄCY (23) part praes act

rozkazujący (20), rozkazujęcy (1), rozkazując (2); rozkazujęcy HistAl; rozkazując RejAp; rozkazujący : rozkazując WujNT (2:1).

roſ-, ros- (22), roz- (1).

o jasne; -ka- (17), -kå- (2); -ka- : -kå- KrowObr (1:1), SkarŻyw (2:1).

Fleksja

sg
m	N	rozkazujący, rozkazujęcy, rozkazując	f	N		n	N
	G	rozkazując(e)go		G	rozkazując(e)j		G
	D	rozkazując(e)mu		D			D
	A	rozkazując(e)go, rozkazujący		A			A
	I			I	rozkazującą		I	rozkazującym
	L	rozkazującym		L			L
	V			V	rozkazującå		V

pl
G		rozkazujących
D		rozkazującym
A	m pers	rozkazując

sg m N rozkazujący (3), rozkazujęcy (1), rozkazując (1). ◊ G rozkazując(e)go (2). ◊ D rozkazując(e)mu (3). ◊ A rozkazując(e)go (2), rozkazujący (1). ◊ L rozkazującym (3). ◊ f G rozkazując(e)j (1). ◊ I rozkazującą (1). ◊ V rozkazującå (1). ◊ [n I rozkazującym.] ◊ pl G rozkazujących (2). ◊ D rozkazującym (1). ◊ A m pers rozkazując (1) RejAp.

Sł stp s.v. rozkazować, Cn: roskazujący, Linde bez cytatu s.v. rozkazać, rozkazca.

Znaczenia

1. Przekazujący swą wolę do wykonania a. przestrzegania (10)
- a. Wydający rozkaz, polecenie (zwykle chodzi o nakaz, który powinien być wykonany jednorazowo, skierowany do określonego odbiorcy) (5)
- b. Nakazujący coś jako powszechnie obowiązujące, czego należy przestrzegać, czym należy się kierować (5)
2. Sprawujący władzę, będący władcą (13)
- a. O władcy (4)
  - α. W funkcji rzeczownika (1)
- b. O Bogu (2)
- c. O Maryi (2)
- d. O państwie: mający władzę nad innymi państwami, narodami (2)
3. [Wyrażający rozkaz]

1. Przekazujący swą wolę do wykonania a. przestrzegania; imperans Vulg; praecipiens Modrz; imperativus, mandator, praeceptor Cn (10):

a. Wydający rozkaz, polecenie (zwykle chodzi o nakaz, który powinien być wykonany jednorazowo, skierowany do określonego odbiorcy) (5): A co ſie też tknie tey mowy/ Vcżyńmy cżłowieká: [...] Vcżyńmy/ znácży mowę trzech oſob [tj. Ojca, Syna i Ducha św.] [...]/ ktorzy ſie z ſobą ná vcżynienie cżłowieká zmawiáli [...]. A tak iż ondzie nie ieden był roſkázuiący/ ále trzey: tedy też y tu przy cżynieniu roſkazánia nie ieden ále trzey muſzą być: bo też tákże Elohim [jest to forma pl] ſtoi nápiſáno. CzechRozm 16, 16; Skąd ſię pokázuie/ iż tey opiniey/ o bytnośći ſyná Bożego przed Iezuſem cżłowiekiem/ pirwſzy author był [...] Ivſtyn: ktory będąc [...] w ſzkole Platonowey/ nápił ſię był tey opiniey/ o dwu Bogu: o iednym naywyżſzym roſkázuiącym: á o drugim roſkazánie iego wypełniáiącym NiemObr 125.

rozkazujący co (1): Tákże też y o ſługách Saulowych cżytamy/ [...] iż gdy im Krol [...] roſkazáł żeby Abimelechá nawyżſzego Ofiárowniká [...] zábili: tedy mu tego kwoli/ przećiw Bogu/ vcżynić niechćieli. Skąd to bacżyć możeſz/ iż y pod ſtárym Teſtámentem/ tákowi chwalcy BOży bywáli/ co y zwierzchności przećiw Bogu co roſkázuiącey ſłucháć niechćieli. CzechRozm 252.

rozkazując czemu ze zdaniem dopełnieniowym (1): Pothym powiáda Apoſtoł: Iż widział cżterzy Anyoły ſtoiące ná cżtherzech kąciech ſwiátá/ roſkázuiąc wiátrom áby nie wiały áni ná ziemię áni ná morze áni ná drzewá. RejAp 64v.

b. Nakazujący coś jako powszechnie obowiązujące, czego należy przestrzegać, czym należy się kierować (5): CzechEp 132; Ale iáko we wſzytkim obfituiećie w wierze y w mowie/ [...] nád to y w miłośći wáſzey przećiwno nam; ábyśćie y w tey ſzczodrobliwośći obfitowáli. Nie mowięć iáko roſkázuiąc [Non quasi imperans dico] ále przez ſtáránie innych/ y wáſzey wrodzoney miłośći doświadczáiąc. WujNT 2.Cor 8/8.

cum inf (2): BudNT 1.Tim 4/3; odſtąpią niektorzy od wiáry/ przyſtawáiąc do duchow obłędliwych y náuk czártowſkich/ w pokrytośći kłamſtwo mowiących/ [...] zákázuiących małżeńſtwá/ y roskázuiących wſtrzymáwáć ſię od pokármow WujNT 1.Tim 4/3.

Z przytoczeniem (1): Lecż ieſliże te rzecży máło kogo pobudzáią do vbłagánośći/ miłośći y zgody/ niechże słucha IESVSA CHRISTVSA niebieſkiey mądrośći miſtrzá/ temi słowy roſkázuiącego: Miłuyćie nieprzyiaćioły wáſze ModrzBaz 67v.

W przeciwstawieniach: »zabraniający, zakazujący ... rozkazujący« (2): [odstąpią niektórzy od wiary] pilnuiąc [...] wobłudnośći fałſz mowiących/ piątnowáne máiących właſne ſumnienie. Zábrániáiących żeżenić [!] ſię/ (á roſkázuiących) hámowáć ſię od potraw/ ktore Bog ſtworzył ku iedzeniu BudNT 1.Tim 4/3; WujNT 1.Tim 4/3.

2. Sprawujący władzę, będący władcą; praesidens Miech, JanStat (13):

rozkazujący czemu [= państwu] (1): nietylko go [Jakuba] P. Bog od głodu oſobliwą opátrznośćią ſwoią bronił: ále mu dał onego namilſzego ſyná Iozephá żywego y wſzytkiemu Egiptu roſkázuiącego/ oglądáć SkarŻyw 349.

rozkazujący gdzie (2): tamże też [w Kijowie] mieſzkał Metropolit á nawyſſzy biſkup Ruſki, maiącz pod ſobą Władyki pocżąwſzi od Dunaią po ziemi Multanſkiej Wałaſkiey/ Ruſkiey/ Moſkiewſkiey rozkazuiączy MiechGlab 5; Wſzytkim y kożdému z oſobná Stároſtóm Króleſtwá náſzégo [...] w którychkolwiek Ziemiách y Powieciéch roſkázuiącym/ łáſkę y dobrotliwość náſzę Królewſką opowiádamy. SarnStat 903.

a. O władcy (4):

W formule tytularnej używanej przez sułtana w korespondencji z królem polskim (3): Roskazvyaczemv wzakonie Chrzeſczyanskym przyaczielowy moyemv Krolowy Polſkiemv y innich wielie panſtw Zakonv Chrzes: Sigmonthvwy [!] Krolowy zdrowya wasche nawiedzami. LibLeg 11/87; BOzam moczą Czeſſarz Tvreczky y ynnich wyelyepaniſthw Roſkazvyaczemv panv Wyelkyemvz Iesuſowemv W ſzakonye prziyaſzn naſſche prziyaczyelyowy naſchemv Krolyowy Poliſkyemv y ynnich wyelye paniſthw zakonv chrzeſczyianſkyego Sigmuntowy oznaymvyemi [...] LibLeg 11/140.

~ W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy narodu lub ziemi (1): NAyaſſnyeyſchemv Sigmunthovi zbozey laſky Crolyowy Polſkyemv. Wyelkyemv Kxyandzv Lithowſkyemv Roſkazvyaczemv Prvſkyemv. Zomvczkyemv [!]. Maſowyeczkyemv [...] od Iwana Ilyaſcha Voyewodi [...] powolnye czolem byczy. abi waſſcha Kro. mcz raczil wdzyecznye prziyancz LibLeg 11/164v.~

α. W funkcji rzeczownika (1):

Szereg: »cesarz albo rozkazujęcy« (1): ábowiem wſzelki Ceſarz álbo roskázuięcy [Imperator] ktori mądroſći nie zna/ nie pánuie poddánym/ ále poddáni w iego páńſthwie pánuią. HistAl I5.

b. O Bogu (2):

Wyrażenie: »wszytkiemu niebu i ziemi rozkazujący« (1): Ty ſię Krolá y Páná świeckiego ktory vmiera y nie trfa boiſz: á ia ſię bać nie mam onego Krolá nád krolmi/ wſzytkiemu niebu y ziemi roſkázuiącego/ wiecżney á nieodmienney y nieuwiárowáney/ Boskiey mocy? SkarŻyw 151.

W przen (1): Są y tácy drudzy heretycy/ iáko niektorzy Nowochrzczeńcy/ ktorzy mowią y piſzą: iż krolá nie znaią iedno w ćierznie koronowánego/ y bez mieczá y zbroynych roſkázuiącego. SkarKazSej 687a.

c. O Maryi [w funkcji rzeczownika] (2):

Wyrażenie: »rozkazująca anjołom« [szyk 1:1] (2): Roſkázuiąca Aniołom/ poćieſzyćielko vbogich śirot wyſluchay nas o Márya KrowObr 176v, 192.

d. O państwie: mający władzę nad innymi państwami, narodami (2):

Wyrażenia: »narodom rozkazujący« (1): Ia Rzym przeto miłuię práwi/ ácżkolwiek mogł bych y z inąd chwalić/ to ieſt/ iſz wielki/ ſtáry/ piękny/ ludny/ narodom roſkazuiący/ wálecżny. ále to opuſzcżáiąc przeto y chwalę/ iſz Páweł S. poki był żyw ták Rzymiány miłowáł SkarŻyw 93.

»wszytkiemu światu rozkazujący« (1): [Tertulian i Hieronim przez wszetecznicę Rzym rozumieją.] Wſzákże nie kośćioł Rzymſki/ áni Rzym Chrześćijáńſki/ ále on Rzym ſtáry pogáńſki máło nie wſzytkiemu świátu roſkázuiący y Chrześćijány morduiący WujNT 877.

3. [Wyrażający rozkaz:

W przeciwstawieniu: »rozkazujący ... napominający«: A nie bez przycżyny ták [Chrystus] mowi: Wymiećcie/ roſkázuiącym ſłowem á nie nápomináiącym. Okazáć bowiem chce tym iże thego pilno potrzebá ieſth/ wymiecienia z nas kwáſu wſzelkiego GilPos 75v.

Wyrażenie: »rozkazujące słowo«: GilPos 75v cf W przeciwstawieniu.]

Cf ROZKAZOWAĆ