Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODSRUMAĆ SIĘ

Następne hasło: ODSTAĆ SIĘ »

ODSTAĆ (45) vb pf

odstać (44), odestać (1) ListRzeź.

o oraz a jasne; w odestać e prawdopodobnie jasne (tak w ode-).

Fleksja

inf	odstać

praet
	sg		pl
1	m	odståłem	m pers	odstaliśmy
2	m	-ś odståł	m pers	-eście odstali
3	m	odståł	m pers	odstali
3	n	odstało	subst	odstały

plusq
	sg
3	m	był odståł

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś odståł	m pers	byście odstali

inf odstać (15). ◊ fut 2 sg odstaniesz (1). ◊ 3 sg odstanie (3). ◊ praet 1 sg m odståłem (1). ◊ 2 sg m -ś odståł (1). ◊ 3 sg m odståł (7). n odstało (1). ◊ 1 pl m pers odstaliśmy (1). ◊ 2 pl m pers -eście odstali (1). ◊ 3 pl m pers odstali (6). subst odstały (1). ◊ plusq 3 sg m był odståł (1). ◊ con 2 sg m byś odståł (1). ◊ [2 pl m pers byście odstali.] ◊ part praet act odståwszy (5).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Odchylić się, skierować się w bok (1)
2. Opuścić kogoś, porzucić (35)
- Przen (7)
  - a) Sprzeniewierzyć się Bogu, odstąpić od zasad religii (6)
- a. Porzucić służbę u kogoś (8)
  - Przen (1)
- b. Zbuntować się, wypowiedzieć posłuszeństwo władcy (11)
3. Przestać, zaniechać, zrezygnować (5)
4. Odłączyć się od jedności politycznej (1)
5. Przestać stykać się z czymś, przylegać do czegoś (2)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Odchylić się, skierować się w bok [od czego] (1): Deflexus, Ten który vſtąpił álbo odſtał od czego. Mącz 130a.

2. Opuścić kogoś, porzucić; discedere, recedere Vulg, PolAnt; desciscere, desistere Mącz; abesse PolAnt [w tym: od kogo (28), od czego (6)] (35): Nie wnet przyacielem bądz bys prędko nie odſtał, ale gdy ſie ſtanieſz przyiacielem patrz w prziiacielſtwie trwać iednoſtaynie. BielŻyw 43; Mącz 396d; A ty mnie też nie zaźrzy iż do Páná w niebie/ Wolę iść kiedy każe odſtawſzy od ciebie RejZwierc 271; BielSpr 42; HistHel D3.

odstać skąd (3): Ale ſię Páwłowi nie zdáło zá rzecż ſłuſzną bráć onego kthory odſtał od nich z Pamfiliey BibRadz Act 15/38; BudNT Act 15/38; WujNT Act 15/38.

W przeciwstawieniach: »odstać ... przystać, trwać« (2): zwolennicy niektorzy od niego odſtáli/ ále Apoſtołowie ći przy nim trwáli. Leop Ioann 6 arg; Desciscere a populo Romano ad Illergetes, Odſtáć od ludu Rzimskiego á prziſtáć do Illergetów. Mącz 373b.

Przen (7): Od they [mądrości] gdy nieſpráwiedliwy odſtháł w gniewie ſwoim zginął w nienawiśći BibRadz Sap 10/3.

a) Sprzeniewierzyć się Bogu, odstąpić od zasad religii (6): ále ieſt [ustawa wasza] od ludzi pyſznych [...] wymyſloná/ ktorzy od wiáry odſtáli KrowObr 228; Nie powieday/ odſtałem zá przymuſzeniem Páńſkim/ bo nie maſz cżynić tego cżego on nienawidzi. BudBib Eccli 15/11.

W przeciwstawieniu: »odstać ... przystać« (1): O wſzechmogący náſz miłośćiwy Pánie/ iákoż tu od ciebie odſtáć/ iákoż thu przyſtáć do inſzego páná/ á odſtąpić od ciebie. RejPos 218v.

Zwrot: »od Pana, od Boga, od Chrystusa odstać« [szyk zmienny] (2:1:1): ſámi dobrzy Anyołowye ktorzy od Bogá nye odſtáli/ w nim [Kościele] ſye zoſtáli KromRozm III A8; złoſnicy lepak/ według tego co myſlili/ káráni będą: kthorzy zániedbáli ſpráwiedliwego/ y od Páná odſtáli [a Domino recesserunt]. Leop Sap 3/10, Ioann 6 arg; RejPos 218v.

Szereg: »odstąpić i odstać« (1): przeſto ty wáſze [...] wymyſlone vbiory/ nie inſzego nieznamionuią/ iedno iżeśćie od náuki prawdziwey Apoſtolſkiey pierwſzey odſtąpili y odſtáli KrowObr 107.

a. Porzucić służbę u kogoś (8):

Zwrot: »odstać od pana« (7): Miſtrz niema go [czeladnika] prziiącz aſz liſt [...] okaże, iako od pana pirwſſego odestał ListRzeź w. 26; Sługá káżdy gdy ma od páná odſtáć/ tedy ma pánu powiedźieć przed woyną y inſzą potrzebą. UstPraw Dv, D [2 r.]; gdzyeby Dworzánin/ zá ſwym nieſzcżęſciem/ ná złego á niepobożne^go páná trefił/ hnet ſkoro to pozna/ ma odſtáć od niego GórnDworz L2v, Kk6v; RejZwierc 274v.

Przen (1): mogłbyś iście/ niſko ſie vkłoniwſzy ſwiátu temu/ odſtáć od niego RejPos 335.

b. Zbuntować się, wypowiedzieć posłuszeństwo władcy (11): Leop Is 36/5; BibRadz 1178c marg; [Joram] chwałę báłwánom cżynił/ y drugie ktemu przywodził/ przeto ine kſięſtwá od niego odſtáły [...] y wybráli kſiążę ine BielKron [852]v; Mącz 373b; Niemáła część zaćney Szláchty odſtánie od pánow ſwych przyrodzonych. LeovPrzep E2; BudBib 3.Esdr 1/47.

odstać do kogo (1): iż oni [biłagrodzanie] nád ſwe przyrzecżenie y przyſięgę/ odſtáli od Krolowey do Ferdynándá BielKron 316v.

W przeciwstawieniu: »odstać ... przystać« (3): iż Syewierſkie kſiążętá odſtáli od niego/ á przyſtáli do Moſkiewſkiego BielKron 397v, 206; Mącz 115a.

Zwrot: »odstać od [czyjego] posłuszeństwa« (1): wſzytką pilnośćią [Kolumbus] ſie ſtára o to iákoby ſam był Pánem zwierzchnieyſzym: prze to y prze wiele inych przycżyn odſtáliſmy od iego poſłuſzeńſtwá. BielKron 443v.

3. Przestać, zaniechać, zrezygnować; absistere, desistere Mącz [w tym: od czego (4)] (5): Eluere tabes et maculas animi, Od ſwych złośći odſtáć. Mącz 200a; Incoepto desistere, Od ſwego przedſię wźięćia odſtáć. Mącz 396d, 396c [2 r.]; ábyſmy y my odſtawſzy od grzechow w ſpráwiedliwośći żyli. CzechRozm 219v; [gdy Biſkup będącz w koſćyele bacżył iż ludzye nie dbálij iego nápominánia/ niechczącz od ſtáć od chwały ſwietey Anny/ rozgniewawſzy ſye rzekł gdy niedbaćye ná moię przykazánie y prozbę/ potrzebno ieſt iżbyſćye bylij karánij winámij iżbyſćye odſtálij od tákich chwał JanKoszŻyw G5].

4. Odłączyć się od jedności politycznej [od czego] (1): Wroczław od korony Polſkiej odſtał KłosAlg D4.

5. Przestać stykać się z czymś, przylegać do czegoś (2): Zaſię ieſtliby Lożyſko mocznie przylnęło ku maciczy, tak żeby łaczno odſtać nie mogło/ Tedy w takiey przygodzie ma być wolne parzenie cżynione FalZioł V 25v; [odſtáły wſzytkie kośći moie. BudBib Ps 22/14 (Linde)].

odstać od czego (1): Apostema, Latine, Suppuratio, vel Abscessus. Puchlina/ álbo/ Nádęcie/ To yeſt/ Gdy skórá od ciáłá odſtánie. Mącz 12d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Deficere, Odſtáć. Mącz 115a.

Formacje współrdzenne cf STAĆ.

Cf ODSTANIE

LWil