Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OGRODNIK

Następne hasło: [OGRODOWE] »

OGRODNY (96) ai

ogrodny (94), ogrodni a. ogrodny (2) Mymer¹, HistRzym.

Pierwsze o jasne; -od- (17), -ód- (1); -od- : -ód- Mącz (16:1).

Fleksja

sg
m	N	ogrodny	f	N	ogrodnå	n	N	ogrodn(e)
	G	ogrodn(e)go		G	ogrodnéj		G
	D	ogrodn(e)mu		D			D
	A	ogrodny		A	ogrodną		A	ogrodn(e)
	I			I	ogrodną		I
	L			L			L	ogrodnym

pl
N	m pers	ogrodni
N	subst	ogrodné
G		ogrodnych
A	subst	ogrodn(e)
inne formy
pl I - ogrodnymi

sg m N ogrodny (23). ◊ G ogrodn(e)go (3). ◊ D ogrodn(e)mu (1). ◊ A ogrodny (1). ◊ f N ogrodnå (14); -å (10), -(a) (4). ◊ G ogrodnéj (9); -éj (1), -(e)j (8). ◊ A ogrodną (3). ◊ I ogrodną (1). ◊ n N ogrodn(e) (8). ◊ A ogrodn(e) (1). ◊ L ogrodnym (1). ◊ pl N m pers ogrodni (1). subst ogrodné (9); -é (1), -(e) (8). ◊ G ogrodnych (9). ◊ A subst ogrodn(e) (12). ◊ [I ogrodnymi.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „ogrod” (96)
- 1. W znacz. podstawowym (96)
  - a. Rosnący w ogrodzie; hodowany, nie rosnący dziko; pochodzący z roślin hodowanych w ogrodzie (82)
- 2. [Od znacz. ‘działka przydomowa chłopa bezrolnego’]
  - a. [W funkcji rzeczownika: »ogrodne« = czynsz od ogrodu]

Przymiotnik od „ogrod” (96):

1. W znacz. podstawowym; hortensis a. hortensius Mącz, Calep, Cn; sativus Mącz, Cn; oleraceus, olitorius Cn (96): LubPs S2v; Y rzekłá pánnom/ żeby ſie po mydło wroćiły/ A wychodząc/ ogrodne drzwi dobrze opátrziły. KochZuz A2v; Marra, Rydlik ogrodny którym zielá wykopuyą Mącz 210b, 158d, 262d, 274b; á gdy prziydzieſz do drzwi ogrodnich v więż nić v forty HistRzym 103v; Też z ogrodney wąśiennice/ pátrz iáki to fortel/ Wzlata mákoſkrzydły motel. KlonŻal C3; Calep 489b; GostGosp 16; [ktory od prace ogrodney/ ku náukam [...] może śię vciec. Cresc 1571 [702]v].

W charakterystycznych połączeniach: ogrodne(-y, -a) drzwi (2), plewidła, rydlik, rzeczy (2), siewy, straż, szczebrzuchy, wąsiennica.

Wyrażenia: »bog ogrodny« (2): Priapus, Bóg ogrodny. Mącz 321c; Priápi bogowie ogrodni. KlonŻal B marg.

[»ogrodny brat«: Clancularij/ [...] niechodzą do żadnych koſćiołow/ domá ſye s ſwoimi vczą/ álbo ſye w Ogrodźiech zchadzáią: A z tąd ie w Niemcách Gartenbruder/ to ieſt/ Ogrodnymi braty zową. RodzajLutera C2v.]

»ogrodna żaba« = ropucha (1): Bufo, Ogrodna żábá álbo źiemna. Mącz 27d.

Szereg: »(tak) ogrodny i (jako) polny« [szyk 1:1] (2): ktory [włodarz] śiać/ iáko śiewy polne/ ták ogrodne [...] powinien. GostGosp 18, 164.

a. Rosnący w ogrodzie; hodowany, nie rosnący dziko; pochodzący z roślin hodowanych w ogrodzie (82): Imiona owoczow ogrodnich. Mymer¹ nlb 1v; wſzytko co żywię będzye wam ná pokarm/ iáko ogrodne pożytki zyelone BielKron 5v; Germina hortorum exuruntur, Ogrodne náſienie przygorawáyą Mącz 144d; iáko drzewo ogrodne w leśne ſie obráca/ [...] ták y cżłowiek prędko zdzicżeie GórnDworz D2; Więc z ogrodkow ogorecżki/ málunecżki/ ogrodne ony ine roſkoſzy. RejZwierc 109; SkarŻyw 498; Cepurica – Ogrodne vrodzaie. Calep 181b; GostGosp 72, 124.

W połączeniu szeregowym (1): A nietylko ogrodnych [ziół nasiać]/ ále y polnych/ y dąbrownych GostGosp 128.

Wyrażenia: »ogrodne rzeczy« [szyk 8:1] (9): Viridarii servi, Słudźi ogrodnych rzeczy pilnuyący/ ziołá á kwiecie opátrzuyący. Mącz 498d; RejZwierc 111v; Są też niektore zbożá iáko y ogrodne rzecży/ ktorym potrzebá w Ieśieni ziemię gotowáć GostGosp 66, 72 [2 r.], 98, 122 [2 r.]; Krádnie rzecży ogrodne/ owoce obrywa KlonWor 34.

»ogrodne ziele (a. ziołko)« = (h)olus Vulg, PolAnt, Mącz; hortensis herba Mącz [szyk 7:6] (13): [Pieprzyczka] ZIele ieſt ogrodne liſtu ſzyrokiego y długiego FalZioł I 112b; Leop Matth 13/32; Lepſza ieſt bieſiáda ledá o źiołku ogrodnym kędy ieſt miłoſć/ á niżli o karmnym wole kędy ieſt nienawiſć. BibRadz Prov 15/17; Minutal, [...] Siekána potráwá z yákichkolwiek ogrodnych źiół. Mącz 223b, 27d, 32d, 48a, 158d, 262d; SienLek 48, 64; KochPs 155; WujNT Matth 13/32.

Zestawienia w funkcji nazw botanicznych: »babka ogrodna« = Plantago maior L. (Rost); roślina z rodziny babkowatych (Plantaginaceae) (1): Bábká ogrodna SienLek Xxx.

»bielon ogrodny« = Hyscyamus niger L. (Rost); lulek czarny, roślina z rodziny psiankowatych (Solanaceae) (1): Bielón ogrodny SienLek Xxx.

»czamy korzeń ogrodny« (1): [pępownik] zwierzchu ma kwiat iakoby cżarny korzeń ogrodny, j nalienie wtej że ſzyrokoſci cżarnego korzenia FalZioł I 64d.

»gorczyca ogrodna« = Sinapis albo L. (Rost); roślina z rodziny krzyżowych (Cruciferae) (1): A BIała gorcżycza [...] iedna ieſt ogrodna á druga polna FalZioł I 50c.

»gruszka ogrodna« = owoc drzewa Pirus domestica L. z rodziny różowatych (Rosaceae) (1): Pulvinulus, Gruſzká ogrodna. Mącz 331b.

»izop ogrodny« = Hyssopus officinalis L. (Rost); hyzop lekarski, roślina z rodziny wargowych (Labiatae); cunila, satureia Mącz (2): A IZop ieden ieſt ktory roſcie na gorach/ á drugi ogrodny FalZioł I 66c; Mącz 455b.

»jaskier ogrodny« = Ranuculus Flammula L. (Rost); roślina z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) (2): Iáſkier ogrodny/ Ranunculus domeſticus SienLek 205, Xxx2.

»kapusta ogrodna« = Brassica oleracea L. (Rost); roślina z rodziny krzyżowych (Cruciferae) (1): Też kapuſta ogrodna trochę niedowarzona odmiękcża żywot y ſtolcze cżini FalZioł I 34b.

»kopr ogrodny« = Anethum graveolens L. (Rost); roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) (1): Kopr proſty/ álbo ogrodny/ Anethum, Dyl. SienLek 212.

»lelija ogrodna« = Lilium candidum L. (Rost) a. L. bulbiferum; roślina z rodziny liliowatych (Liliaceae) (1): Lelia ogrodna SienLek Xxx2v.

»łoboda ogrodna« = Atriplex hortense L. (Rost); roślina z rodziny komosowatych (Chenopodiaceae) (1): To maſz wiedzieć/ iſz łoboda domowa albo ogrodna ieſt zimnieyſzego przirodzenia niſzli polna FalZioł I 12b.

»miętka ogrodna« = Mentha gentilis L. (Rost); mięta, roślina z rodziny wargowych (Labiatae) (4): Theż ſok miętki ogrodney z ocztem zmieſzany/ ieſt dobry naprzeciwko czuchnieniu z vſth FalZioł I 81d, V 113; SienLek 162, Xxx3.

»miętka ogrodna« = Mentha silvestris var. crispata Schrad. (Rost); roślina z rodziny wargowych (Labiatae) (1): Miętká ogrodna/ albo kędźierzáwa/ Mentha criſpa SienLek 205v.

»nardus ogrodny« = Melilotus coerulea Desv. (Rost); nostrzyk, roślina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) (1): W komorze mieć ziela wonne y do łoża naſlać, iako piołynu/ rumnu wonnego/ rożey/ roiowniku/ narduſu ogrodnego FalZioł V 62.

»oman ogrodny« = Inula helenium L. (Rost); bylina z rodziny złożonych (Compositae) (1): Oman ieſt dwoiaki ogrodny/ drugi polny FalZioł I 44c.

»opich ogrodny« = Petroselinum sativum Hoffm. (Rost) a. Apium graveolens L.; pietruszka a. seler, roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) (2): Opich ogrodny/ Appium vulgare SienLek 236v, Xxx3.

»podróżnik ogrodny« = Cichorium intybus L.; cykoria podróżnik, roślina z rodziny złożonych (Compositae) (1): Cicorea. [...] POdrożnik [...] ieſt dwoiaki/ ieden polny drugi ogrodny więczey chłodzi niżli polny. FalZioł I 23a.

»psinki, wysuki ogrodne« = Physalis Alkekengi L. (Rost); miechunka rozdęta, roślina z rodziny psiankowatych (Solanaceae) (1:1): PSinki [...] ieſt tho cżworakhie ziele/ ſtych cżtyrzech rodzaiow ieden bywa iedziony od ludzi/ ty Pſinki ſą ogrodne FalZioł I 122d, I 6b.

»roża ogrodna« = Rosa canina L. a. Hibiscus L. (Rost); róża dzika a. ketmia, roślina z rodziny różowatych (Rosaceae) a. ślazowatych (Malvaceae) (2): Ibiſcus/ to ieſt Roża ogrodna: ktora wyſoko roſcie na prętoch/ kmiotowny wieńcze zniey miewaią FalZioł V 24v, V 25v.

»rumn ogrodny« = Matricaria chamomilla L. (Rost); rumianek pospolity, roślina z rodziny złożonych (Compositae) (1): Wezmi Czenturzijey mnieyſzey/ włoſkiego kopru/ rumnu ogrodnego/ ruty/ Swoyſkiego kopru FalZioł V 85v.

»ruta ogrodna« = Ruta graveolens L. (Rost); roślina z rodziny rutowatych (Rutaceae) (1): Rutá ogrodna SienLek Xxx3v.

»rzeżucha ogrodna« = Lepidium sativum L. (Rost) a. Cardamine L.; roślina z rodziny krzyżowych (Cruciferae); cardamon, cardamina, nasturcium Mącz [szyk 3:1] (4): Też lebiodka z ogrodną rzeżuchą vwarzona w winie [...] cieſzkie puſzcżanie wody [...] oddala. FalZioł I 94a, V 33, 43v; Mącz 38b.

»szafran ogrodny« = Carthamus tinctorius L. (Rost) a. Crocus L.; roślina z rodziny złożonych (Compositae) a. kosaćcowatych (Iridaceae) [szyk 2:1] (3): Theż kwiatki ſzafranu ogrodnego w winie warzone/ mleko wpierſiach białym głowam s ſiadłe roſpuſzcża. FalZioł I 33d, I 55a, III 7b.

»szalej ogrodny« = Cicuta virosa L. (Rost); roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) (2): Száléy ogrodny SienLek Xxx4, 254.

»szałwija ogrodna« = Salvia officinalis L. (Rost); roślina z rodziny wargowych (Labiatae); Salvia Salbey SienLek (6): FalZioł V 109v; Ná to wárzyć ſzáłwią ogrodną w winie SienLek 63, 58, 87v, 229, Xxx4.

»ślaz ogrodny« = Malva rotundifolia L. (Rost); roślina z rodziny śluzowatych (Malvaceae) [szyk 3:1] (4): [ślaz wysoki] nie ieſt thak zimny iako ogrodny. FalZioł I 81a, I 81a, b, V 19c.

»tłustosz ogrodny« = Pinguicula vulgaris L. (Rost); roślina z rodziny pływaczowatych (Lentibulariaceae) (2): Tłuſtoſz ogrodny SienLek 250, Xxx4.

Szeregi: »domowy albo ogrodny« (2): [ślaz] ieſt dwoiaki/ domowy albo ogrodny á drugi polny kthory zową wyſoki ſlaz FalZioł I 81a, I 12b.

»(jeden) ogrodny i ((a) drugi) polny« [szyk 6:2] (8): FalZioł I 23a, 44c, 50c, 81a, V 109v; weźmiſz liśćia Bielónowégo/ [...] Miętki ogrodnéy y polnéy/ Cząbru/ Kopru/ po gárśći SienLek 162, 58, 87v.

»ogrodny i sadowy« (1): W dworſkich folwárcech gnoią cebule y rzepy/ kapuſty/ y inſze ogrodne rzecży/ y ſádowe tákże GostGosp 72.

2. [Od znacz. ‘działka przydomowa chłopa bezrolnego’:

Wyrażenie: »rola ogrodn(i)a«: Jest w tej wsi ogrodników 2, jeden, który ma rolą ogrodną, płaci z niej czynszu [...] po gr 30 LustrMaz I 91; jest ogrodników wszytkich 19, którzy niejednako czynszu płacą, jako który ma rolej ogrodniej LustrMaz I 96.]

a. [W funkcji rzeczownika: »ogrodne« = czynsz od ogrodu: Łanowe i ogrodne wespołek z łąkami. LustrLub 51.]

Synonim: 1. zest. »roża ogrodna«: »roża czarna«.

Cf NIEOGRODNY, OGRODOWY

KŁ