Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OGROMNOŚĆ

Następne hasło: OGROZA »

OGROMNY (93) ai

ogromny (92), ohromny (1) RejZwierz.

Pierwsze o jasne; -o- (32), -ó- (7); -o- Mącz (19), KochFr (2), KochMuza, KochProp (2); -ó- KochPam, KochPieś, GórnTroas (2), SarnStat; -o- : -ó- KochPs (8:2).

comp ogromni(e)jszy (4).

Fleksja

sg
m	N	ogromny, ogromni(e)jszy	f	N	ogromnå, ogromni(e)jszå	n	N
	G	ogromn(e)go		G	ogromnéj		G	ogromn(e)go
	D	ogromn(e)mu		D			D
	A	ogromn(e)go		A	ogromną, ogromni(e)jszą		A	ogromn(e)
	I	ogromnym		I	ogromną		I	ogromnym
	L	ogromnym		L	ogromnéj		L	ogromn(e), ogromnym

pl
N	subst	ogromné, ogromni(e)jszé
G		ogromnych
A	subst	ogromné
I	m	ogromnymi, ogrómnémi
	f	ogromnémi
	n	ogromnymi

sg m N ogromny, ogromni(e)jszy (29). ◊ G ogromn(e)go (3). ◊ D ogromn(e)mu (1). ◊ A ogromn(e)go (2). ◊ I ogromnym (6). ◊ L ogromnym (4). ◊ f N ogromnå, ogromni(e)jszå (7). ◊ G ogromnéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A ogromną, ogromni(e)jszą (3). ◊ I ogromną (3). ◊ L ogromnéj (1). ◊ n N ogromn(e) (3). ◊ G ogromn(e)go (1). ◊ A ogromn(e) (4). ◊ I ogromnym (2). ◊ L ogromnym (1). ◊ pl N subst ogromné, ogromni(e)jszé (6); -é (2), -(e) (4). ◊ G ogromnych (2). ◊ A subst ogromné (5); -é (3), -(e) (2). ◊ I m ogromnymi StryjKron (3), ogrómnémi (1) SarnStat. f ogromnémi (1). n ogromnymi (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Wielki; dużych rozmiarów; dużej liczebności, mocny (27)
- Przen (1)
2. Wspaniały, okazały (1)
3. Bardzo głośny, donośny (19)
4. Budzący strach, trwogę, przerażający (35)
- W przen (2)
5. Odrażający, brzydki (8)
6. Haniebny, niegodny (3)

1. Wielki; dużych rozmiarów; dużej liczebności, mocny; terribilis PolAnt; amplus, centenarius, colosseus, colossicus, conspicuus magnitudine, duplex, enormis, frequens, grandis, immanis, ingens, magnus, milliarius, multus, numerosus, peramplus, pergrandis, permagnus, pluralis, plurimus, praegrandis, spatiosus, spissus, tergeminus, trabalis, vastus, vegrandis, vehemens Cn (27): Tetricus, Górá yeſt we włoſzech bárzo ogromna y przikra. Mącz 453b, 455d, 476b; Z ogromnym pocztem iedźieſz ná káżde Weſele Prot D2, B2; KochMon 31; Ten też zábił Micráimiániná ná weyrzenie ogromnego [virum aspectus] (marg) Wł. mężá pátrzenia to ieſt/ ná ktorego pátrzać muſieli dziwuiąc ſię. (–) BudBib 2.Reg 23/21; Tám ácż was w licżbie doſyć niewiele było/ zogromny^m woyſkiem Wołoſkim/ y Tureckim/ nietylo Harcże/ ále y potkęśćie miely BiałKaz L4; Iarosław też przyciągnąwſzy z ogromnymi vfámi/ położył ſie obozem z drugą ſtronę Bugá przećiw Polakom StryjKron 175, 240, 432, 487, 742, 757; KochFr 52; KochMuza 26; KochPam 87; Morze nie ſtoi nigdy/ záwżdy płynie: Teraz kędźierze náſtrzępi/ w godźinie Dnem wzgórę ſtánie/ á ogrómné wáły Wyſokich będą obłoków śięgáły. KochPieś 49; KochProp 9; GrochKal 25 [2 r.]; GórnTroas 17, 21; KlonFlis B3; KmitaSpit B.

W połączeniu szeregowym (1): Potym widząc widziałem w wiadzeniu nocnem/ áno zwierz cżwarty ſtráſzny/ y ogromny/ á mocny bárzo BudBib Dan 7/7.

W charakterystycznych połączeniach: ogromny(-a) Achilles, czub, gora, Hektor, Mars, mąż, poczet (2), porządek, pustynia, skała, Tryton, (h)uf (3), wał, zatop, zwierz(ę) (2).

Przen [w czym = pod jakim względem] (1):

W porównaniu (1): Názáiutrz Krol do kołá wſzedł Senatorſkiego [...]. Drugiego dniá Sendiwoy Cżarnkowſki Koronny/ Referendarz w mowie iák Cicero ogromny StryjWjaz Cv.

2. Wspaniały, okazały (1): Iáchał do Attile onego on ſtáry iuſz/ y śiwy/ á weyrzenia prorockiego/ w Papieſkim onym ogromnym świętym vbierze Leo SkarŻyw 317.

3. Bardzo głośny, donośny (19): GroicPorz n4; DZwońże miły Zygmuncie/ tymi trzemi głoſy/ A niech twoy ohromny brzęk/ biye ludzyom w nosy. RejZwierz 105; KochMon 20; Trambá też Podkánclerz wiodł z obozu vff nowy/ Podkał w leſie z Zárnowſkim Czechow: gdzie wnet słowy Ogromnymi ich sfukał iż wiárę złamáli StryjKron 527; krzyk Mężów bitnych zobudwu ſtron/ trzaſk z Dział y z Ruſnic/ ránnych pod końmi ſtękánie/ koni bez Pánow zbitych ogromne rzánie/ Echo w leſiech y po gorách rozdwoiał. StryjKron 757, 240; wnet ſię iuż pocżnie dźień ſądny/ Archánioł w trąbę zátrąbi. K temu ogromnemu głoſu/ wſtáną martwi tego cżaſu ArtKanc S20v; KochProp 14.

Wyrażenia: »huk ogromny« (2): Z krzykiem/ z hukiem ogromnym áż obłoki grzmiáły/ A cienie nocne głoſſy w leſiech rozdwaiáły/ Bili/ ſiekli Tátárow StryjKron 632, 255.

»ogromny(-e) wrzask, wołanie« [szyk 1:1] (1:1): bo ná drodze Choronaimſkiey wrzaſkiem ogromnym [clamorem contritionis] pobudzą ſię. BudBib Is 15/5; StryjKron 390.

»ogromrte trąby (a. ogromna trąba), trąbienie, trąb granie« [szyk 5:2] (5:1:1): KochOdpr C4v; Chwalćie páná ogromnémi trąbámi/ Chwalćie páná przijemnémi lutniámi KochPs 216, 210; gdy trąbę ktora ich zwoływáłá/ co dáley to ogromnieyſzą y ſtráſzliwſzą vſłyſzeli SkarŻyw 481; w ſądny dzień [ciało] wſtánie/ Ná ogromne głośnych Anielſkich trąb gránie. WisznTr 34; GrochKal 18; LatHar 363.

4. Budzący strach, trwogę, przerażający; terribilis PolAnt, Calag, Cn; horribilis Vulg, Cn; horridus, horrifer, rigidus, saevus, taeter, trux Mącz, Cn; rigorosus JanStat; dirus, feralis, ferus, formidatus, formidolosus, hirsutus, horrendus, horrificabilis, immanis, metuendus, performidatus, perhorridus, saturnius, severus, terrificus, timendus, torvus, tremendus, tristis, truculentus Cn (35): LubPs hh6v; Mącz 158c, 356b, 364a, 405b, 453a, 467b; BudBib Ex 34/10; Erſchrecklich. Strásliwy/ et ogromny. Terribilis. Calag 175a; Oblókł ſye w noc/ ſwą ſtolicę mgłámi oſádźił/ Chmury wkoło/ y ogrómné burze zgromádźił. KochPs 23, 23, 73, 112, 125, 139; StryjKron 487, 497; KochFr 28; GrochKal 22; Sprawcá pokoiu/ do iednośći y do pokoiu duchá/ ſwémi ogrómnémi mándaty ná káżdy czás nas wzywa. SarnStat 110; CzahTr Fv.

ogromny komu (2): TA wieść o práktikach Ruskich Xiążąt/ gdy ſie doniosłá do Bolesławá Krzywouſtego ná ten czás walecznego/ á wſzytkim ſąſiednym páńſtwom ogromnego Monarchy Polſkiego/ zátrwożył ſobą bárzo StryjKron 215, 386; [nád wſzytki Florenc był ogromny Pogánom HistOtton 80v].

ogromny w czym (1): Kto iáko ty wielmożny/ w świątobliwośći ogromny chwałámi cżyniąc dziwy? BudBib Ex 15/11.

W połączeniu szeregowym (1): náſtáłá [...] inna Náuká w Rzemieſlech chytrſza/ ſzkodliwſza/ ogromnieyſza/ okrutnieyſza/ niż pierwſze máchiny/ to ieſt/ Spráwá Puſzkárſka BielSpr 62.

W przeciwstawieniu: »ogromny ... pocieszny« (1): Boć ſtráchem przeráżona [dusza] vćieka od ogromney ſpráwiedliwośći twoiey/ do poćieſzney łáſkáwośći twoiey LatHar 153.

Wyrażenie: »bitwa, potkanie, stoczka ogromna(-e)« [szyk 2:1] (1:1:1): Podkánie mężne Węgrzy vcżynili/ ogromna ſtocżká z obu ſtron byłá/ mężnośćią Węgrowie/ wielkośćią Thurcy przewyſzaią. BielKron 307v; Z przygody ſtraż Niemiecka ná náſze tráfiłá/ A iedná z drugą bitwę ogromną ſtoczyłá StryjKron 622, 255 marg.

Szeregi: »srogi a ogromny« (1): Aspectus rancidus, Srogy á ogromny wzrok. Mącz 345d.

»straszliwy, (a) ogromny« (2): A v Ezechielá Proroká ſtráſzliwe á ogromne karánie cudzołożnikow y cudzołożnic ieſth náznáczone GroicPorz kk3v; Tetrae tenebrae, Straſzliwe ogromne ciemności. Mącz 453a.

»wielki i ogromny« (1): Oto ia poſlę wam Eliaſſá Proroká/ pierwey niż prziydzie dzień Páńſki wielki y ogromny [magnus et horribilis]. Leop Mal 4/5.

W przen (2): Polá puſtoſzy ogniem/ y mieczem ogromnym. KochPs 97, 215.

5. Odrażający, brzydki; spurcus Mącz, Cn; hispidus, horribilis, horridus, pilosus, sentus, spinosus, taeter, turpis Mącz; larvalis, larvialis, lemuralis, monstrifer, noctuligus Cn (8): Horridus, id est, hispidus asper, Ogromny/ Srogi/ Koſmáty/ Skropowáty. Mącz 158b, 157a, 158b, 383d, 411a, 453a, 470b; Pocz marter/ Rzecże Láćiną ogromną Wyſmukły Niemiec y mową nie ſkromną. Kfyd folunt? aut me tomini Poloni Indice quaerunt? KlonFlis H2v.

6. Haniebny, niegodny; exsecrabilis Mącz; nefarius Modrz (3): Mącz 363d; Wiele ich było/ ktorzi vważywſzy v śiebie nędze woienne/ gwałty/ zábijánia y vpadki/ ták rozumieli/ iż żaden cżłowiek/ okrom ogromnego wyſtępku/ w woynę ſię wdáć niemoże. ModrzBaz 108.

Szereg: »ogromny a zły« (1): Zaſz niewiećie/ że tákie/ y ogromnieyſze á gorſze ieſzcże/ wyſtępy y vpadki/ ná Meże y Krole święte/ mądre/ y mocne przychodźiły? BiałKaz K2.

Synonim: 4. groźny.

Cf NIEOGROMNY

MP, (ZCh)