Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OŁDOWNY

Następne hasło: [OŁOWEK] »

OŁOW (93) sb m

Pierwsze o jasne; -ów, -ow-.

Fleksja

	sg	pl
N	ołów	ołowy
G	ołowu
D	ołowowi
A	ołów
I	ołow(e)m
L	ołowie

sg N ołów (19). ◊ G ołowu (28). ◊ D ołowowi (3). ◊ A ołów (21). ◊ I ołow(e)m (20). ◊ L ołowie (1). ◊ pl N ołowy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. min. Metal ciężki łatwo poddający się obróbce (90)
- a. Prawdopodobnie: Bryła ołowiu (1)
- b. Przedmiot z ołowiu (9)
2. min. Cyna, mylnie uważana za rodzaj ołowiu (3)

1. min. Metal ciężki łatwo poddający się obróbce; plumbum Murm, Mmer¹, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn (90): Murm 124; Mymer¹ 6v; SZpiſglas ieſth kruſzecz podobny ołowowi/ iedno iż ieſt rzecż barzo kruwka kthorą możeſz ſetrzeć albo ſtłucz FalZioł III 39c; Albo też zpaliwſzy wołowe kopyto/ albo też popiołem ſpaliwſzy dobrze ołow/ á vtrzeć gi cżyſcie á z winem rozmieſzać. FalZioł V 35; Wezmi ołowu/ á rozbiy gi na cienką blachę, á ono mieſtcze na ktore chczeſz przyłożyć tę blachę: omyj wodą chałunową FalZioł V 101, III 36c, d, IV 33b, 46d, V 100, 100v, 101; V myſtrza thegoſch Maczieya vkradli ſthuką olovu LibMal 1550/157v, 1548/141, 1550/157v; RejKup aa7v; Iáko przez śkło kiedy ſie iáka rzecż widoma/ Oprze o ciemny ołow/ iuż ieſt wſzem znáioma. RejWiz 118v; BibRadz Eccli 22/17; OrzRozm E2; BielKron 454v, 461v; Argentaria, metalla, et plumbaria, Szyby w których śrebro y ołów kopáyą. Mącz 219c; Plumbo, Lutuyę/ Spuſzczam álbo Spayam ołowem. Mącz 306d, 50b, 129a, 142a, 230a, 306c [3 r.], d [2 r.], 373d; Ale gdy ſadzel iáki ná łonie wyniknie/ trzy iednę ſztuczkę ołowu ná drugiey winem lekkim pokrapiáiąc SienLek 118v; Blaywais/ ieſt fárbá biała z ołowu palona SienLek Xxx4v; RejZwierc 157; A co to zá głupſtwo kłániáć ſię twárzy niemey/ ktora ſtać przez ſię/ aſz żelázem przybita y ołowem przylana niemoże? SkarŻyw 532, 532 marg; wnet ná nich pomſtá Boża przyſzłá/ iż Srebro y Ołow/ ktore kruſzce przed tym w gorach Bitomſkich hoynie kopano/ záraz zginęły y przepádły StryjKron 448; KochFr 9; Calep 84a [2 r.], 184b, 523a, 815a [3 r.], 914a; wſzákże żeby zá ten ołów nie inégo do Korony nie przywoźili/ iedno śrebro/ álbo miédź pretio aequiualenti wywieźionému ołowowi. SarnStat 1234, 219, 967 [2 r.], 1234 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (8): Kártáginſcy kupcy thwoi/ mnoſtwem wſſech bogactw/ Srebrem/ Zelazem/ Ceną/ y Ołowem/ nápełniáli iármárki dwoie. Leop Ez 27/12; BielKron 277, 292v, 293v; Mącz 107d, 219b; Zboże/ Sukno/ y Ołow/ mięſo tánie brali/ Dłużey na świećie Ludzie/ niżli dźiſia trwáli. BielSat D3v; BielRozm 29.

W porównaniach (6):

~ Jako comparandum (5): iákoż ſię teraz śmieſz kuſić o tákie miáſto/ o tákie zgromádzenie/ iednośćią wiáry/ y miłośći/ iáko mur kámienny ołowem ſpoione. ReszPrz 7. Cf »jak ołow potonąć«, »siny jako ołow«.

Jako comparatum (1): A Prymus pił on ołow [roztopiony] iáko wodę. SkarŻyw 532. ~

Zwroty: »jak(o) ołow potonąć, w głębokości wpaść« [szyk zmienny] (1:1): Lecż pan duchem możnym vſt ſwich dmuchnął w wodi ony Iż iák ołow w głębokośći wpadł on lud ſzalony LubPs gg3; Dunałeś wiátrem twym zákryło ich morze/ potonęli iáko ołow w wodách gwałtownych [absorpti sunt tanquam plumbum] BudBib Ex 15/10.

»ołow rozpuścić (a. rozpuszczać); ołow rozpuszczony« [szyk zmienny] (3; 4): FalZioł III 39c; BielKron 276v; y wznák go położyć á ołow mu w vſtá roſpuſzcżony lać [...] kazał. SkarŻyw 532; [Dioklecjan] kazał w wielkim ogniu ołow y ſmołę roſpuśćić y tám go [Wita św.] wrzućić. SkarŻyw 553, 441, 553 marg; Replumbo – Zołowu odłupuię, ołow rozpuſzczam. Calep 914a.

Wyrażenia: »ołow palony« (3): Wezmi ołowu palnego/ blaywaſu/ tutie preparate/ każdego dwie vncij/ k temu kadzidła białego/ [...] Thy wſzytki rzecży maią być na proch ſtłucżony FalZioł V 108, V 107v, 114.

»siny, sino jako(by) ołow« (1:1): [żona Marchołta miała] ciało czarne á zmárſſczone/ cycki ſinye iákoby ołow March¹ A2; Albo tłuczkiem ołowiánym/ w ołowiáney ſtępce/ tłucz álbo wierć/ rożány oley/ ták długo/ áż będźie gęſto y śino iáko ołow SienLek 47.

»żupa ołowu« (1): O Zupie, ſrébrá y ołowu, w Olkuſzu. SarnStat 339.

[Zestawienie: »ołow hiszpański«: przydayże [...] Czwartą cżęść Ołowu kruchego/ álbo Hiſzpáńſkiego co nim piſzą SienHerb 597a.]

a. Prawdopodobnie: Bryła ołowiu (1): PanHetman [...] vkazował potrzeby iakosą prochy, tak pod kule iako dozapału, kule Olowy ActReg 14.

b. Przedmiot z ołowiu (9):

α. Ciężarek na sznurze służący jako sonda lub pion; bolis Vulg, PolAnt, Calep; perpendiculum Calep (7): Tedy oni ſpuſćiwſzy linę z ołowem do morzá/ náleźli głębią ná dwádzieśćiá ſążeni Leop Act 27/28; BibRadz Act 27/28 [2 r.]; Perpendiculum – Ołow na ſznurze zawieſzoni, wedlie ktorego muliarze buduią Calep 787b, 134b; WujNT Act 27/28, s. 503 marg.

β. Pieczęć papieska (1): ODpuſty nam tu iákieś/ z Rzymá przedawano/ V ktorych ołowiáne/ pyecżęći wieſzano. [...] Ale gdy ſtámtąd [z nieba] liſtow/ wierzących nie máią/ Niechayże ty z ołowem/ tám ſobye chowáią. RejZwierz 106.

γ. Bat zakończony kawałkami ołowiu; przen: bicie takim batem (1):

Szereg: »żelazo i ołow« (1): Zołnierzem być, ſzczere to báłámuctwo. piſzą Zołnierzom párágráfy ná gębie, á ze łbá Y z ćiáłá dobywáią im rubryk żelázem, Y ołowem CiekPotr 64.

2. min. Cyna, mylnie uważana za rodzaj ołowiu; cassiterum (cassiteros) Mącz, Calep; plumbum candidum Mącz, Cn; stannum Mącz (3): Cassiterum, Plumbi genus, Ołów. Mącz 40a.

Zestawienie: »biały ołow« = cyna (2): Stannum [...] Plumbum scilicet candidum, Biały ołów. Mącz 411d; Calep 169b.

Synonim: 2. cena.

Cf [OŁOWEK], [OŁOWIANKA]

LWil, KŁ