Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [OŁOWIANKA]

Następne hasło: OŁOWIASTY »

OŁOWIANY (48) ai

Oba o oraz a jasne.

Fleksja

sg
m	N	ołowiany	f	N	ołowianå, ołowian(a)	n	N
	G	ołowian(e)go		G	ołowian(e)j		G
	A	ołowiany		A	ołowianą		A
	I	ołowianym		I	ołowianą		I	ołowianym
	L	ołowianym		L	ołowian(e)j		L

pl
G		ołowianych
A	subst	ołowian(e)
I	m	ołowianymi
I	f	ołowian(e)mi

sg m N ołowiany (9). ◊ G ołowian(e)go (2). ◊ A ołowiany (1). ◊ I ołowianym (1). ◊ L ołowianym (1). ◊ f N ołowianå (3), ołowian(a) (3). ◊ G ołowian(e)j (15). ◊ A ołowianą (1). ◊ I ołowianą (1). ◊ L ołowian(e)j (4). ◊ n I ołowianym (1). ◊ pl G ołowianych (2). ◊ A subst ołowian(e) (1). ◊ I m ołowianymi (1). f ołowian(e)mi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII – XIX w.

Znaczenia

Przymiotnik od „ołow” (48)
- a. Zrobiony z ołowiu (24)
  - Przen (2)
- b. Powstały, pochodzący z ołowiu (2)
- c. Z którego wydobywa się ołów (2)
- d. Taki jak ołów (18)
  - α. Bardzo ciężki (1)
  - β. Koloru ołowiu (15)
  - γ. Plastyczny, dający się łatwo urabiać; przen: dający się dowolnie interpretować (2)

Przymiotnik od „ołow”; plumbeus Murm, Calep, Cn; plumbarius, plumbatus Cn (48): Plumbeus, Bleyen Ołowyány. Murm 125; Calep 815a.

a. Zrobiony z ołowiu (24): wley ie do ołowianego możdżerza/ y kijek też ma być ołowiany FalZioł V 87v, V 101; Kto mi to da/ áby były [mowy moje] wyrznione [...] ná bláſſe ołowianey Leop Iob 19/24; SienLek 47 [2 r.]; gdyż tu o żeláznym pręcie ſłyſzymy á nie o cenowym áni o ołowiánym. RejAp 100v; Strum B2; y poſłał dwu dzieſiątnikow/ Antyochá y Pátrycyuſa/ chcąc ie wmorze wſkrzyni ołowiáney wrzućić SkarŻyw 188; Tedy rozgniewány Klemencyan/ bić go ołowiánemi kulámi kazał SkarŻyw 429, 532; NOwy to fortél/ á máło ſłychány/ Ná śrébrną brodę grzebień ołowiány. KochFr 12; Calep 815a.

Przysłowie: Tákże też Diogenes vſłyſzawſzy iednego á on Philipowi oycu Alexándrowemu pochlebował powiedział: Iż tho bárzo ſzpetna rzecż kto ze śrebrnych poſzew ołowiánego miecżá dobywa. RejZwierc 50;

[Vſłyſzawſzy iednego nadobnego młodźieńcá/ plugáwie mowiącego: rzekł mu: Azaż ćię nie wſtyd/ że z ták koſztownych poſzew ſłoniowey kośći/ dobywaſz miecżá ołowiánego. PlutBBud E3.]

Wyrażenia: »ołowiana kula« = inaczej martiobarbulus, rodzaj broni żołnierzy rzymskich: krótki oszczep zakończony żelaznym ostrzem umocowanym za pomocą ołowiu; plumbata(e) Murm, Calep [szyk 2:1] (3): Murm 149; Zá tymi poſtáwiono lud lekko zbroyny/ ktore zwáli Feretarios, velites, Marciobarbulos, s poćiſki/ s procámi/ s kulámi/ Ołowiánemi BielSpr 14; Calep 815a.

»kula ołowiana« = ciężarki trzymane w obu rękach, używane przez linoskoczków dla utrzymania równowagi (1): Alter – Kulia albó ſziba ołowianą. [...] Nam massulis huiusmodi plumbeis utraque manu se librabant, qui saltu se exercebant. Calep 56b.

»kulka ołowiana« = pocisk broni palnej (1): gdy maſz gotowe nábićie w pápierze záwinione/ [...] kulká w nie wchodźi ták wielka iáko do hakownice choćiá żełázna albo Ołowiána. BielSpr 69v.

»ołowiana pieczęć« = pieczęć papieska [szyk 1:1] (2): Mam Liſt taky odpapieża A pewniejſſy nyż zła wieża Na piecżeczy ołowianej Kliucże y Korona nanej RejKup t7v; RejZwierz 105v.

»strzała ołowiana« = strzała Amora powodująca miłość nie odwzajemnioną (1): Ten Kupido rozmáite ſtrzały ma/ iednę złotą ná prawdziwą miłość/ ołowiáną ná niewdzyęcżność/ żelázną ná mocną BielKron 24.

Przen (2): Mać ieſzcże Bog w ſłowie ſwym ná ták twárde ſęki/ Kliny nieprzytępione/ y Grot ná tę hártowną zbroię pewnie nie ołowiány. CzechRozm 129.

W przeciwstawieniu: »złoty ... ołowiany« (1): poſyłam W.K.M. moiemu miłośćiwemu pánu ná piſmie the rozmowy/ á poſyłam thák/ iáko nie Orzechowſkiego złotym/ ále moim ołowiánym piorem/ wypiſáne być mogły. GórnDworz A3.

b. Powstały, pochodzący z ołowiu (2): A BLaywas ieſth zimny y ſnchy [!] w wthorym ſtopniu/ cżynią gi z ołowu/ á ieſt popioł ołowiany FalZioł III 36c, V 100v.

[Zestawienie: »ołowiana biel aleksandryńska [= egipska]« = zasadowy węglan ołowiu otrzymany z ołowiu za pomocą octu winnego, blajwas; używana jako kosmetyk: Weźmi [...] Ołowiáney bieli Alexandrińſkiey/ coby bez Ołowu byłá dwá funty SienHerb 616a.]

c. Z którego wydobywa się ołów (2):

Wyrażenie: »ołowiane gory (a. montes)« [szyk 1:1] (2): Ale ſpoyźrzem w náſze tylko kroleſtwo Polſkie/ że też ma [...] doſyć/ [...] w máłey Polſzcże ſolnych/ ſrebrnych/ ołowiánych/ żeláznych gor GostGospSieb +4; SarnStat 1273.

d. Taki jak ołów (18):

α. Bardzo ciężki (1):

W przeciwstawieniu: »ołowiany ... słomiany« (1): RejKup bb2v cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »by ołowiany« = ciężki jak ołów (1): (did) cżart s Poſle^m kladą Xiąze nawage (–) [...] (did) Poſeł mowj Iż nicz nieprzybyło na Wadzę. (–) Weyże toċ ſyę odmieniło Tak nam cżieżko dzwigacż było Zdał ſyę nam by ołowiany A na wagę by ſlomiany RejKup bb2v.

β. Koloru ołowiu (15):

Wyrażenie: »ołowiana barwa« [szyk 13:2] (15): Iedno iż vrina Kijanos tak rzecżona: ieſt nieiednakiey barwy/ abowiem mieſtczem ieſt cżarna/ mieſtczem cżyrwona/ mieſtczem też zielona/ y też mieſtczem ołowianey barwy. FalZioł V 6v; CIrcul ołowianey barwy: ieſth niedobry Abowiem znamionuie zmartwienie duchow FalZioł V 7v, V 2v [6 r.], 7v [3 r.], 8, 10; Mocz gęſty Ołowiáney bárwy/ á iákoby w poſrzodku czarny/ Páráliż známionuie. SienLek 27, 27 marg.

Szereg: »posiniały to jest ołowiany« (1): Vrina poſiniałey barwy/ tho ieſt Ołowianey Czo znamionuie. FalZioł V 2v.

γ. Plastyczny, dający się łatwo urabiać; przen: dający się dowolnie interpretować (2): Znowo chrzcżeńczy y zynemi kaczerzmi nietrzymam/ ktorzy/ ſłowem bożym niewſtydliwie gardzą/ zowącz ie niemym bydlęciem/ y ołowianą regvłą/ a ſwoie vſtawy/ albo wymyſły/ nad nie przekładaiącz/ y ſvmnienia lvdzkie iemi obciążaiącz. SeklWyzn c3, Av.

Synonimy: b. zest.: blajwas, ceruza; c. wyr.: ołownia.

Cf OŁOWIASTY, OŁOWISTY, OŁOWNY, OŁOWOWY

LWil, KŁ