Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OŁOWNIK

Następne hasło: OŁOWOWY »

OŁOWNY (31) ai

Oba o jasne.

Fleksja

sg
m	N	ołowny	f	N	ołownå, ołowna, ołown(a)	n	N
	G	ołown(e)go		G			G
	A			A	ołowną		A	ołown(e)
	I	ołownym		I			I

pl
N	subst	ołown(e)
G		ołownych
I	m	ołown(e)mi
I	f	ołown(e)mi, ołownymi

sg m N ołowny (4). ◊ G ołown(e)go (1). ◊ [I ołownym.] ◊ f N ołownå (10), ołowna (1), ołown(a) (3); ~ (attrib) -å (9), -a (1); -å : -a Mącz (7:1); ~ (praed) -å (1). ◊ A ołowną (1). ◊ n A ołown(e) (1). ◊ pl N subst ołown(e) (4). ◊ G ołownych (1). ◊ I m ołown(e)mi (1). f ołown(e)mi (2), ołownymi (2); -ymi SkarJedn; -(e)mi : -ymi BielSpr (2:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.; poza tym bez cytatu s.v. ołowiany.

Znaczenia

Przymiotnik od „ołow” (31)
- a. Będący ołowiem (1)
- b. Zrobiony z ołowiu (18)
  - [W przen]
- c. Powstały, pochodzący z ołowiu (4)
- d. Zawierający ołów, składający się z ołowiu (3)
- e. Zajmujący się ołowiem (1)
- f. Taki jak ołów (3)
  - α. Koloru ołowiu (1)
  - β. Ciężki; przen: tępy, nieinteligentny (2)

Przymiotnik od „ołow”; plumbarius, plumbeus Mącz, Cn; plumbatus, plumbosus Cn (31): Plumbeus, Ołowny. Mącz 306c.

a. Będący ołowiem (1): ponieważ [wody ciepliczne] bywáią doſyć rózné/ tedy wapienné/ wktórych gips/ ołowna przyſádá/ rdzá/ álbo żelazna iſtotá Oczko 23.

b. Zrobiony z ołowiu (18): Sed fistulae plumbeae, Ołowne piſzczeli yákie w orgániech. Mącz 129a, 306c; Y potymgo bez vżalenia bić ołownemi báſałyki/ y ktemu kopytámi żeláznymi tárgáć [...] kazał. SkarŻyw 188; Naprzod Krákow pośiniáły od ołownych dáchow [płacze Kochanowskiego] KlonŻal B4v.

Przysłowie [cf OŁOWIANY a. Przysłowie]: Nuſz cośći ſie to ich wyznánie podobá? (–) Zda ſie być coś świátłego: ále wżdy nie złoto/ ále tylko w poſzwách złotych miecż ołowny. CzechRozm 20.

Zwrot: »nie mieć ołownego pieniądza« = nie mieć wcale pieniędzy (1): Cui homini hodie peculi numus non est plumbeus, Który człowiek nie ma ołownego pieniądzá ná wſziſtki ſwey máyętnośćy. Mącz 286a.

Wyrażenia: »ołowna kula« = inaczej martiobarbulus, rodzaj broni żołnierzy rzymskich: krótki oszczep zakończony żelaznym ostrzem umocowanym za pomocą ołowiu; plumbata BartBydg, Mącz; glans, manobarbulus, pila plumbea Mącz [szyk 4:3] (7): BartBydg 117b; Glans etiam, Ołowny Báſáłyk/ álbo kulá Mącz 146b, 208c, 306c; Tákże y ći drudzy mierno ćiſkáli kulámi Ołownemi z ręku/ ktorzy ſie temu dobrze ćwicżyli/ zwáli tákie Marciobarbuli/ ták tęgo y miernie ćiſkáli iż koniá zábił poćiſkiem y chłopá we zbroi w potkániu BielSpr 4v, 4, 11.

»ołowna kulka« = ciężarki trzymane w obu rękach, używane przez linoskoczków dla utrzymania równowagi (1): Halter, vel halteres Ołowna kulká álbo yábłuſzko które ćy którzy táncuyą álbo którzy ſie po powroziech puſzczáyą w ręku máyą áby ym w miárę przychodźiłá waga y skoki. Mącz 153a.

»ołowna pieczęć« = pieczęć papieska (1): Nioſąc tedy do Ruśi ieden liſt z iednocżenia Papieſki z ołownymy/ á drugi Ceſarſki z złotjmi piecżęćiámi [...] przez nieiáki cżás Ruſkie te narody [...]/ do iednośći S. przywodził y náucżał. SkarJedn 321.

»ołowna ważka« = pion; amussis, libella, perpendiculum Mącz (3): Amussis, Liniał/ álbo/ Ołowna ważká. Mącz 8c, 192b, 289b.

[W przen:

Zwrot: peryfr. »ołownym płaszczykiem obuć« = zastrzelić: Ze go [wieprza myśliwiec] tylko ołownym płaſzcżykiem obuie BielawMyśl D2.]

c. Powstały, pochodzący z ołowiu (4): Molybditis, Ołowny ſzlák/ Ołowne ſzimowiny/ brudy. Mącz 230b.

Zestawienie: »biel ołowna« = zasadowy węglan ołowiu otrzymany z ołowiu za pomocą octu winnego, blajwas; używany m.in. jako barwnik [szyk zmienny] (2): Blaywais/ ieſt fárbá biała z ołowu palona/ [...] Słuſznie go Polacy iáko y Niemcy biél ołowną zową. SienLek Xxx4v, Xxx; [SienHerb E#].

d. Zawierający ołów, składający się z ołowiu (3):

W połączeniu szeregowym (1): Y będźieć wprawdźie wodá złota/ śrzebrna/ żelazna/ miedźiana/ wapienna/ ołowna/ y ieſzcze owych przyſad co z fuzu tych kruſzców idą Oczko 7.

Wyrażenie: »ruda ołowna« = galaena, molybdaena Cn (2): Bo tu w tey źiemi ſkárby nie pánuią drogie/ Iedno Rudy Ołowne/ á Zelázo ſrogie. BielSat L4v [idem] BielSjem 28.

e. Zajmujący się ołowiem (1): Plumbaria officina, Ołowná kramnicá álbo wárſtát. Mącz 306c.

f. Taki jak ołów (3):

α. Koloru ołowiu (1):

Wyrażenie: »ołowna farba« (1): Plumbeus color, Ołowna fárbá. Mącz 306c.

β. Ciężki; przen: tępy, nieinteligentny (2):

W przeciwstawieniu: »ołowny ... żelazny« (1): Abowiem (yz tak mam mowić) w niktorich ludziach dowćipu oſtrość ieſt ołowna/ á wniktorych żelazna. KwiatKsiąż Lv.

Szereg: »ołowny a tępy« (1): W ktorych tedy [ostrość dowcipu] ołowna á tępa ieſt mało ſię ku vczeniom godzi KwiatKsiąż Lv.

Synonimy: c. zest.: blajwas, ceruza.

Cf OŁOWIANY, OŁOWIASTY, OŁOWISTY, OŁOWOWY

LWil, KŁ