Przełożony klasztoru lub zespołu klasztorów w niektórych zakonach o najstarszej regule (np. benedyktynów, cystersów, norbertanów i kanoników regularnych), używający infuły i pastorału; także tytuł nadawany osobie świeckiej wraz z opactwem i jego dobrami; abbas ¹, Murm, Mącz, Calep, Cn (216): PatKaz I 2; Abbas abbae, Eyn apt. Opát Murm 172; Mymer¹ 9; Opaci, [z] ktorych żadnego pożytku nie ma, aby służbę żołnierską wyprawowali. Diar 62; KrowObr 134v; Opát co dał pánu máłe kofliki. RejFig Aa2, Aa2, Bb; (nagł) Opáći. (—) TV ſie dziwuy tym wieprzom/ co ták dármo ſtyli/ Y iáko ſie nie wſtydzą/ co ie potucżyli. RejZwierz 104v, bbv; Vſtáwił też [papież Urban] iż pirwſze święcenie Opát w klaſztorze może dáć klerykom BielKron 151v; Bacżąc to Stároſtá Perłat (ich ięzykiem Protoſengiel/ to ieſt Opat) iż ſie ná złą rzecż ſkłániáią/ vcżynił knim rzecż táką. BielKron 248v; Tám w tym klaſztorze [...] mniſzy vdali ſie ná modlitwy rozmáite y z Opátem ku Pánu Bogu/ áby racżył dać potomſtwo krolowi Polſkiemu. BielKron 349, 181, 279v, 299v, 323v, 346v [2 r.] (11); Abbas, Pater inter monachos, Opát Mącz 1c; A drugi/ też kſiądz/ á ieſzcże ktemu Opát/ [...] bárzo tho łatwia powiedział GórnDworz P2; Wiedz záiſtą rzecż/ że niektorego klaſztoru opát ktory przy morzu leży/ ten mie wychował HistRzym 36v, 33v [4 r.], 34 [6 r.], 40; RejZwierc 26, B3v, 233v [2 r.]; WujJud Mm8; Owa wychwálali ten rozum y dowćip wſzytcy iego [archimandryty Kimbara] mniſzy/ chybá ieden trochę mędrſzy nieiáki Arſenij ná to nie zezwalał/ y owſzem nápominał Awwátá (marg) Polacy Apatem álbo Opátem zową. (—)/ aby tak świętym kśięgam dał Pokoy BudNT przedm b7v; Krzyż przed Arcybiſkupem/ y Biſkupi drudzy/ Szli ſwym rzędem Opáći/ y Koſcielni ſłudzy. Tákże wſzyſcy pánowie s Kſięſtwá y s Korony/ Y Grábiowie/ s Fránciey y Kſiążętá ony. StryjWjaz C2; Potym vcżyniony ieſt z wielką niechućią ſwoią Opátem. Ná ktorym vrzędzie doyrzeć teſz imion/ ktore miał klaſztor w Angliey/ muśiał. SkarŻyw 334; Wtym klaſztorze ſam był długo Opátem/ á iednák Krolowie/ rádą iego kroleſtwo ſpráwowáli/ y on przy ich dworze/ pilnuiąc pobożnośći/ ſpraw/ y poſtępkow Chrześćijáńſkich/ przemieſzkiwał. SkarŻyw 509, 248, 332 [3 r.], 333, 336, 353 (14); Iażem [...] dźiś miedzy dworzány W páńſkim páłacu/ iutro záśie ćichy Xiądz w kápitule: tylko że nie z mnichy W ſzáréy kápicy/ á z dwoiákim płátem: Y to czemu nic? ieſliże Opátem. KochFr 90; WIédzże potym/ opáćie/ iáko gráć z biſkupy/ Bo bacząc/ żeć wygránéy vbywáło kupy/ Pokryłeś dudki w gębę/ czyniąc tę poſtáwę Ześ przegrał KochFr 100, 99; Calep 3a; LatHar 447; Ewángelia Ná Swiętá Opátow WujNT Vvvvv4v, s. 79 marg; winni będą Opáći pewny poczet ſzlácheckich dźieći w klaſztorzéch chowáć/ á oné támże ludźióm godnym náuk wyzwolonych vczyć dáć SarnStat 201; Konwent Lubińſki Opátá wybránégo/ Królowi Ie^go M. prȩſentować ma. SarnStat 206; Tákowyſz Státut około Opátów [simile de Abbatibus JanStat 208]/ y tudziéż áby w niektórych klaſztorách niekiedy Niemcy/ niekiedy Polacy ná Opáctwá byli wybiéráni SarnStat 207; O tychze ſzlácheckich Opáćiéch. [Monachorum Abbates ex Nobilibus sint JanStat 209]. [...] vſtáwiamy: áby żaden Opátem nie był obiéran [ut nemo in Abbatem eligatur JanStat 209]/ iedno Polſkiégo ſzlácheckiégo z oycá y z mátki narodu/ á godny człowiek. SarnStat 207, 194, 198, 201 [2 r.], 207, 1310.

W połączeniu z imieniem lub (i) nazwiskiem [imię lub (i) nazwisko + opat (38), opat + imię lub (i) nazwisko (4)] (42): Day nam Pánie/ ábyſmy Prokopá Opatá/ zaſlugámi byli wſpomożeni. KrowObr 173v, 31, 173v, 217v; Goski A7, A12v, A13v, A15v; OrzRozm Iv marg; Głowá ſwiętego Ianá byłá potym obiáwioná Márcellowi Opátowi w Fenicyiey BielKron 137v, 164, 167v [2 r.], 369v, 437v; SkarJedn 307, 309; Zywot S. Benedictá Opátá/ piſany od S. Papieżá Grzegorzá Wielkiego SkarŻyw 248; idz do Rzymu do Láćińnikow/ á Opátowi Leonowi powiedz/ iżem ćię iáko nowe^go żołnierzá Chrjſtuſowe^go do nie^go odeſłał. SkarŻyw 353, 210, 211 żp, 213, 250; LatHar [++] [2 r.], [++2], [++2]v, [++4]v (11). Cf W połączeniu z imieniem lub (i) nazwiskiem oraz przymiotnikiem od nazwy miejscowej.

W połączeniu z imieniem lub (i) nazwiskiem i przymiotnikiem od nazwy miejscowej [imię + opat + przymiotnik] (8): Ian też Lowczowſki Opát Tyniecki/ zda mi ſye że doſyć ſwemu czyni/ Szkołę ná Tyńcu chowáiąc OrzRozm Iv; W Opátowcu klaſztor záłożył Tomás Opát Tyniecki látá 1282. BielKron 366; y wten cżás zacne y wielce vcżone poſły do Konſtantynopolá poſłał/ miedzy innemi Vmbertá Opátá Lenomáńſkiego SkarJedn 251; SkarŻyw 164; ZapKościer 1583/54v; PaprUp D3; LatHar +7 [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [opat + przymiotnik (34), przymiotnik + opat (4)] (38): Gdzież zabili Opata Pokrzywniczkiego ze wſzytkimi mnichy [illicque occiderunt abbatem Pokrziwnicensis cum fratribus eius. Miech A5] MiechGlab 6, **4; bywall theſz [...] V opatha lyubynſkiego w lyubinyv. LibMal 1546/112, 1546/123, 1547/135; KrowObr 235; STefánus dzyewiąty Káſyneńſki Opát/ był ná Papieſtwie cżterzy mieſiące BielKron 177; Tego tho Aaroná ſpráwą/ káżdy Opát Tyniecki ieſth Kánonikiem. BielKron 347; [Bolesław Pudikus] wſzákże z pomocą opáta Siećiechowſkiego z więźienia vćiekł BielKron 360, 180v, 228, 347 marg, 354v, 362v (10); BiałKat kt, a2; BiałKaz kt; SkarŻyw 546 marg; CzechEp 400; [zebrane i wydane] Przez Kśiędzá Iozephá Wereſzcżyńſkiego z Wereſzcżyná/ z przeyźrzenia Bożego Opátá Siećiechowſkiego. WerGośc 207, kt, 203; WerKaz kt, 275, 279; ActReg 85; z Gonowá Brzeźinſkiégo Opátá [de Gonow Bresinen Abbatis JanStat 1021] SarnStat 955, 206. Cf W połączeniu z imieniem i przymiotnikiem od nazwy miejscowej.

W połączeniu z nazwą miejscową [z + G sg n-loc] (4): VRban wtory/ Odo przed tym rzecżony/ Opát s Kluniaku/ był ná Papieſkim ſtolcu trzynaſcie lat y cżterzy mieſiące BielKron 177v; Oćieć Papież [...] dał Komiſsią ná biſkupy Polſkie/ Iánuſzá Arcybiſkupá Gnieźnieńſkiego/ Dámárátá Poznáńſkiego/ y Opátá z Mogilna BielKron 370v, 176v, 362v.

W połączeniu z nazwą kościoła lub klasztoru (5): Prozy złożył nijáki Opát Swiętego Gáwłá w niemieckich ſtronach/ imienim Noceryus KrowObr 195v; Pothym Opátá spiaſku od pánny Máryey dał wſádzić/ iż zákazał w kośćiele ſłużby Bożey. BielKron 378v; gdy tákież chćiał Opátá od S. Wincentego wſádźić/ rzekł mieć mſzą przed nim BielKron 378v, 362; Z Powieśći Fortunatá wielebnego mężá/ Opatá Klaſztoru ktory zowią Láznią Cyceronową SkarŻyw 211.

W połączeniach szeregowych (28): Ieſt y trzeczy ſtan na ſwiecie [...] Swiat ie zakonniky zowie Poznac ie po goley glowie. [...] Są vnich wielczy panowie Opaczy/ gardianowie. RejKup b7; vkaſz piſmo ſwięte; gdzie Pan Kryſthus/ álbo Piotr Swięty/ w kośćiele krześćijáńſkim poſtánowił kiedy/ nietylko ty rzeknące Kárdynały/ albo Kurfirſty/ ále teſz iákie Pátryárchy/ Prymáſy/ Arcybiſkupy/ Metropolithany/ Suffrágány/ Kuntory/ Officyały/ Ardziakony/ Skoláſtyki/ Prowincyały/ Kánthory/ Kuſtoſze/ Opáty/ Gwárdyany/ Przeory/ Adminiſtratory/ Surrogaty/ Kánoniki/ álbo Regulniki KrowObr 36v, 31v, 141v; A gdy ieſzcże dzyeciątko [Amor] tą ſtrzałką rozdrażni/ Alić wſzyſcy kugluią/ álić wſzyſcy błaźni. Popi/ wſzyſcy Biſkupi/ Mniſzy/ Kánonicy/ Sufrágáni/ Opáći/ poſzáleią wſzyſcy. RejWiz 30; (marg) Koncilium w Trydenćie słożono. (–) gdzie tám [Papież] roſkázuie przyiecháć/ tym ktorzy k niemu przyſłuſzáią z práwá Pátryárchom/ Arcybiſkupom/ Biſkupom/ Opáthom/ y innym/ ktorym wolno będzie káżdemu ſnich ſwoie zdánie powiádáć. BielKron 220v; áby thák wolno mówić vbogim iako bogátim/ to ieſt/ ták Plebanom/ Wikáriom/ Kánonikom/ iáko Papieżowi/ Kárdynałom/ Arcybiſkupom/ Biſkupom/ Inſułatom/ Opátom/ y innym przełożonym. BielKron 235, 194v, 286v, 305v; Więc Archidyakoni y Kánonicy/ Biſkupi ſą pomocnicy w vrzędźie iego Páſterſkim. Dyakonowie tákże/ Subdiakonowie/ Akoluty/ Exorcyſtowie/ Odwierni/ kośćiołowi ſłużą y potrzebni ſą. Takież y Proboſzcżowie Opátowie/ Przeorowie/ wſzyſcy ſwe vrzędy máią/ á onych doglądáią. WujJud 142, 141v, 142 marg; StryjWjaz C4v; Ktemu też y to przydawáią/ że doſtoieńſtwá y vrzędy Rzecżypoſpolitey/ ktore iym dawáią/ nieſą ták bogáte/ áni pożytecżne/ iáko doſtoieńſtwá Biſkupow/ Opátow/ y inſzych duchownych [episcoporum, abbatum et aliorum ecclesiae praelatorum]. ModrzBaz 139; SkarŻyw 509, 518; przy ktorych Ceremoniách [zaślubin i koronacyji] był Bernhard Wilczek Arcibiſkup Lwowſki/ y wſzyſcy Biſkupowie Polſzcy y Pruſcy/ Opátowie tákże y Pánowie Koronni z Litewſkimi/ Od Włádiſłáwá Węgierſkiego StryjKron 727; Arcybiſkupowie/ Opátowie/ Pátryárchowie/ Metropolitáni/ ná oſtátek nowa creáturá Papieſka Kárdynáłowie/ ná cżyich mieyſcách záśiędli? NiemObr 48; A co też ieſt niezlicżona moc onych S. Biſkupow/ Opátow/ Zakonnikow/ Puſtelnikow/ ktorzy ſię w tym pánieńſtwie y w cżyſtośći zákocháli áż do śmierći. WerKaz 294; Archimandrita – Oppat, gardijąn, Prior. Calep 90a; A do tego należą Duchowni/ Akádemia/ Opáći/ Klaſztory/ Włádyctwá. SarnStat 166; Téż wſzyſtki ſzkody/ krzywdy/ nielubośći/ nakłády/ wydatki/ Pręłatów/ y ich Kośćiołom y Kápitułom/ Opátom / Przeorom/ Konwentom/ Klaſztorom [et Capitulis, ac Abbatibus, Prioribus JanStat 855]/ [...] máią bydź [...] vſpokoioné SarnStat 1078; [kościoły] ich Biſkupom/ Kápitułom/ Pręłatom/ Opátom/ Klaſztorom [suis Pontificibus, Capitulis, Praelatis, Abbatibus, Monasteriis JanStat 876]/ [...] byłyby záśię wróconé SarnStat 1097, 954, 1069, 1097, 1109.