Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OPATRZYĆ

Następne hasło: [OPATSKI] »

OPATRZYĆ SIĘ (82) vb pf

sie (59), się (23).

o oraz a jasne [w tym w a 4 r. błędne znakowanie].

Fleksja

inf	opatrzyć się

praet
	sg		pl
1	m	bych się był opatrzył	m pers
2	m	-ś, -eś się opatrzył	m pers	-ście się opatrzyli
3	m	opatrzył się	m pers	opatrzyli się
	f	opatrzyła się	m an
	n	opatrzyło się	subst	opatrzyły się

plusq
	sg		pl
3	m	był się opatrzył	m pers	byli się opatrzyli

imperativus
	sg	pl
2	opatrz się
3		niech się opatrzą

conditionalis
	sg
3	m	opatrzyłby się, by się opatrzył
3	n	by się opatrzyło

inf opatrzyć się (29) [w tym: -ić (13)]. ◊ fut 2 sg opatrzysz się (3). ◊ 3 sg opatrzy się (12) [w tym: -i (2)]. ◊ 1 pl opatrzymy się (3), opatrz(e)my się (1); -ymy BierEz; -ymy : -(e)my BielKron (2:1). ◊ 3 pl opatrzą się (2). ◊ praet 2 sg m -ś, -eś się opatrzył (2). ◊ 3 sg m opatrzył się (7) [w tym: -ił (1)]. f opatrzyła się (2). n opatrzyło się (2). ◊ 2 pl m pers -ście się opatrzyli (1). ◊ 3 pl m pers opatrzyli się (3). subst opatrzyły się (1). ◊ plusq 3 sg m był się opatrzył (1). ◊ 3 pl m pers byli się opatrzyli (1). ◊ imp 2 sg opatrz się (1). ◊ 3 pl niech się opatrzą (1). ◊ con 3 sg m opatrzyłby się, by się opatrzył (2). n by się opatrzyło (2). ◊ praet 1 sg m bych się był opatrzył (1) [zapis: -ił]. ◊ part praet act opatrzywszy się (5).

Sł stp s.v. opatrzyć, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) s.v. opatrzyć.

Znaczenia

I. W funkcji zwrotnej (70)
II. W funkcji strony biernej: być załatwionym, zagwarantowanym, zabezpieczonym (12)

I. W funkcji zwrotnej (70):

1. Zabezpieczyć się, umocnić przed czym; prospicere Mącz, Calag; munire se, praecavere, sustinere Mącz; se custodire, se observare Vulg; se providere JanStat (36): Ieſli śię nie opátrzymy / Poſromoceni będziemy. BierEz G3v; A vſlyſſawſſy ktożkolwiek ieſth/ dźwięk trąby/ á nieopátrzyłby ſie / á przyſſedſſy miecż y zgłádziłby go: krew ie^go ná głowę iego będzie. Leop Ez 33/4, Ez 33/5 [2 r.]; RejZwierz 71v; BielKron 80v, 334v; Mihi cautio est, id est, cautione opus est, Muſzę ſie opátrzić. Sobie poradzić. Mącz 42a, 494a.

opatrzyć się od czego (1): Praecavere ab insidiis, Opátrzić ſie od niebeſpiecznośći. Mącz 42b.

opatrzyć się przeciw czemu (2): Munire se a ſrigore, Dobrze ſie opátrzić przeciw źimnu. Mącz 237a, 448c.

opatrzyć się na co (8): ij cżemu ſie nie opatrzyſs na dzień ſądny/ gdy żádny niebędzie mogl bytz bez drugié^go wſpomożon ij obronion/ ale ſam ſobie będzie brzemienie^m cięſſkim. OpecŻyw 191; Leop Eccli 4/13; Mącz 314c, 406b; lepiey ſię ná Ruſſaki opátrzył/ Bo ſłyſząc iż Ruſka ſtroná ſpuſtoſzáłá [...] zebrał woyſko z Litwy StryjKron 265; SkarŻyw 16; Calag 35a; GostGosp 56.

opatrzyć się czym (2): Tunicam instaurare adversus Hyemem, Opátrzić ſie odziemną ſuknią. Mącz 171b; SarnStat 778.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: to (1); aby (2) jakoby (1)] (3): GroicPorz mm; á opátrzyć ſie w tym trzebá nam/ áby ſám niebył y áktorem y ſędzią poſpołu BielKron [211], 236v.

Fraza: »nie opatrzywszy się« = niebacznie, nieostrożnie (1): ieſli co nieopátrzywſzy ſye záchfyćił/ gdy ſye go [masła roztopionego] nápije/ hnet go [jadu] záś z śiebie zbędźie. SienLek 156v.

Zwrot: »w czas się opatrzyć« (3): thedy on iad człowiekowi kſercu poydźie: á ieſli ſye w tym wczás nie opátrzy/ tedy mu śmierć płáći/ á niewié skąd. SienLek 156v, 155, 157v.

a. Zrobić obwarowania, ufortyfikować się (7): BierEz P4v; Ceſarz [...] gdy przyſzłá noc/ opátrzył ſie lepiey/ y okopánie głębſze dał vcżynić BielKron 227; Krol go [Swatopełka] obegnał ná Nakle/ ále ſie był dobrze opátrzył/ nie mogł go dobyć BielKron 352v, 311v, 327, 448; báſzty z błánki mocnili/ [...] kámieni nánośili/ y według potrzeby dobrze ſię opátrzyli StryjKron 572.

2. Zaopatrzyć się, zgromadzić potrzebne sobie dobra materialne i niematerialne; otrzymać coś; comparare, providere Mącz (24): Nie możeſz tu nic wychytrzyć/ Muśiſz ſie z inąd opátrzyć. Tey mowy było liſzcże żal/ Iże iey też wilk nic nie dał BierEz Q4; bo się każdy tak opatrzył, że ma o czym Rzeczypospolitej służyć DiarDop 110; BielKron 304; Mącz 495b.

opatrzyć się na co (1): Oblicżże ſię/ [...] coś vtráćił. á cżymeś ſię ná przyſzłe przygody opátrzył SkarŻyw 4.

opatrzyć się w co (7): Mącz 237a; GórnDworz M7v; W lud ſie dobrze opatrzyć/ ćwicżyć y śiodłaki/ Lácno s tákich poćżynić draby y kozáki. BielSat G3 [idem BielSen 17]; Ktorzy ſie nie opátrzą w ſtráwę y w inne rzecży potrzebne/ zwalcżą ſie ſámi bes żelázá. BielSpr 36; przodkowie náſzi/ [...] opátrzywſzy ſię w potrzeby wſzytkie woienne [qui rebus omnibus ad bellum opportunis instructissimil] chodźili przećiw nieprzyiaćielowi ModrzBaz 117; BielSen 17; RybGęśli B4.

opatrzyć się czym (13): Murm 10; Hemerobius, czo na ieden dzyen syą zywnoscyą opatrzy BartBydg 67b; A ty dalebog tą ſprawą Opatrzys ſ⟨i⟩ę ſwiętą a niewiarą Na droge/ proſto donieba A ſnaċ wieczey nie potrzeba. RejKup 16v; GliczKsiąż F4; Comparare argentum, Doſtáć pieniędzy/ opátrzić ſie pieniądzmi. Mącz 280a, 495b [2 r.]; SkarŻyw 4; Calep 948a; SarnStat 366. Cf Zwrot.

Zwrot: »nachwalebniejszą świątością, sakramentami przenaświętszymi, spowiedzią i ciałem Chrystusowym się opatrzyć« [szyk zmienny] (1:1:1): y tego dniá Anáſtázyus nachwálebnieyſzą ſię świątością opatrzył. SkarŻyw 74; á Pánná náukę wziąwſzy/ Sákrámentámi ſię przenaświętſzymi opátrzyłá SkarŻyw 581, 461.

3. Przewidzieć, zastanowić się; explorare Mącz (5): Przetoż ſie racży opátrzyć/ O lekárſtwie w cżás pomyſlić BierEz Q2, K3v.

[opatrzyć się w co: A wto ſię napierwey [rozmawiający] niechay opátrzy/ áby go mowá iego niewydawáłá/ zeby miał mieć iáką wádę w obycżáiach ſwych. CiceroKosz 71.]

opatrzyć się w czym (2): A ieſli ſie w tym nie opátrzymy/ będzye nas wſzech tego wiele potykáło/ przeto [...] podźmy á rozmowim ſie wſzyſcy ſpołu BielKron 104v; BielSpr 31v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Fugam explorare, Opátrzić ſie gdzieby ſnadniey mógł vciec. Mącz 306b.

4. Zadbać o siebie, pielęgnować się; leczyć się; prospicere Mącz (5): á gdy thakowe puncti albo mieſtcza vkazuią ſie cżarne znamionuią [...] niemoc nieiaką ieſtli ſie on cżłowiek nie opatrzi. GlabGad D5; Zábiegayże moy brácie ty wcżás tey niemocy [...] Bo gdy ſie ſam opátrzyſz zlecżyſz y drugiego RejWiz 79, 36; Mącz 406b.

opatrzyć się czym (1): ocżekaway nawiedzenia Bożego/ tym to lekarzſtwem w cżas ſie opatrzywſzi á ſprawiwſzy FalZioł V 66.

II. W funkcji strony biernej: być załatwionym, zagwarantowanym, zabezpieczonym (12): DiarDop 106; Mącz 42a; Y toby ſię opátrżyć mogło/ żeby áni płáćił tęn/ ktoryby nie winnie complices pozwał GórnRozm Iv; Nákoniec áby ſię ſumnienie lepiey opátrzyło/ teſtáment vcżynić LatHar 650; GrabPospR L2; Ieśli co duchowieńſtwu zbywa/ [...] niech ſie pierwey opátrzą vbodzy PowodPr 60, 63.

opatrzyć się czym (5): Inſze rzecży wáſzemu Vrzędowi potrzebne/ opátrzyły ſie łońſkiego Synodu náſzego vchwałą KarnNap A3; GórnRozm Av; Ktemu opátrzyło ſie téż to y tymże liſtem SarnStat 967; GrabPospR N; Práwo też to żadnego pożytku nie nieśie/ ktore ſię dobrą exekucyą/ y pilnym wykonánim nie opátrzy SkarKazSej 699a.

Synonimy: I.1. ostrzec się, zabiegać; 2. dostać; 4. leczyć się.

Formacje współrdzenne cf PATRZYĆ.