Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OPŁWITY

Następne hasło: OPŁYNĘŁY »

OPŁYNĄĆ (23) vb pf

o prawdopodobnie jasne (tak w o-).

Fleksja

inf	opłynąć

praet
	sg		pl
3	m	opłynął	m pers
	f	opłynęła	m an
	n	opłynęło	subst	opłynęły

plusq
	sg
3	f	była opłynęła

conditionalis
	sg
3	f	by opłynęła

inf opłynąć (1). ◊ fut 3 sg opłynie (5). ◊ 3 pl opłyną (1). ◊ praet 3 sg m opłynął (2). f opłynęła (5). n opłynęło (3). ◊ 3 pl subst opłynęły (5). ◊ plusq 3 sg f była opłynęła (1). ◊ [con 3 sg f by opłynęła.]

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w.

Znaczenia

I. Intransit. (19)
- 1. Oblać się, pokryć się (9)
  - W przen (1)
- 2. Wezbrać; wylać, rozlać się (5)
  - Przen (2)
- 3. Spłynąć z góry, odpłynąć, opaść (3)
  - Przen (2)
- 4. Być czymś dookoła oblanym; być otoczonym, wypełnionym czymś ponad miarę (1)
- 5. Przestać być czym oblany (1)
II. Transit. (4)
- 1. Płynąc otoczyć, oblać (3)
  - W przen (2)
- 2. Oblać, zalać, pokryć co (1)

I. Intransit. (19):

1. Oblać się, pokryć się; irrigare PolAnt; redundare Cn (9): [Wpuśćić ná rolę oraną wodę mętną/ tak iżby wſzytká opłynęłá Cresc 1571 483.]

Zwroty: »krwią (a. we krwi) opłynąć« = irrigare in sanguine PolAnt [szyk 4:1] (5): We krwi ſrogich okrutnikow zyemiá tu opłynie LubPs gg6; Pátrzayże iáko opłynęło [ciało] zewſząd oną przenapięknieyſzą á niewinną krwią ſwoią. RejPos 105v; BudBib Iudith 9/2; KochOdpr Dv; Od nog naświętſzych/ áż do wierzchu iego głowy/ wſzyſtko ciáło krwią opłynęło ArtKanc E9.

»łzami opłynąć« (1): Moyá poſciel goła łáwá/ Lzámi opłynęłá ſtráwá BielKom G2.

»powodzią opłynąć« (1): DEukálion Krol Theſſálicki w Grecyey/ ſyn Prometeuſzá wielkiego thego cżáſu był/ zá ktorego pánowánia wſzytká Grecya byłá powodzyą opłynęłá/ ták iż wiele ludzi/ miaſt y zamków potopiłá BielKron 23v.

»opłynąć wodą« (1): ále w ten cżás trzy dni deſzcż ſzedł nieprzeſtáiąc/ wſzędzie woyſko Tureckie opłynęło wodą BielKron 253.

W przen [czym] (1): Wſzytki polá/ y wſzytki drogi pełne były/ Drzewá/ wśi/ y págorki ludem opłynęły. StryjWjaz B2.

2. Wezbrać; wylać, rozlać się; supernatare PolAnt; abundare Vulg; redundare, superfluere Cn [w tym: na kogo, na co (3)] (5): Wody opłynęły obfićie ná głowę moię/ á mowiłem/ Zginąłem. BibRadz Ier 3/54.

Zwrot: »krwią opłynąć« (2): BielKom B3v; Ná ten cżás y byſtry ſtrumień obfitą krwią opłynie/ Gdzye ſie wielkość nieprzyyacioł przed tym Pánem ochynie LubPs Z3v.

Przen (2):

Fraza: »łaska boża opłynęła« = gratia Dei abundavit Vulg (2): Iż iáko przez iednego cżlowieká vpadek y niepoſłuſzeńſtwo/ grzech y śmierć weſzłá: ták też záś/ przez iednego cżłowieká/ łáſká Boża y dar z łáſki y ſpráwiedliwość y żywot opłynęłá ná wielu CzechEp 295; ábowiem ieſli przeſtępſtwem iednego wiele ich pomárło: dáleko więcey ná wiele ich opłynęłá łáſká Boża y dar/ z łáſki oney iednego człowieká Ieſuſá Chriſtuſá. WujNT Rom 5/15.

3. Spłynąć z góry, odpłynąć, opaść; decidere PolAnt (3):

Zwrot: »z trzaskiem opłynąć« (1): Sekty Kácerſkie od prawdyKátolickiey iáko śnieg od ſłońcá táią: y według Auguſtyná ś. te gwałtowne potoki ſtrzaſkiem opłynęły/ y nie znáć by kiedy były/ kiedyby nie po zoſtáłych pocżynionych ſzkodách PowodPr 56.

Przen (2):

opłynąć z kogo (1): bárzo błądziſz: Iż ſie z ſkory cudnym ſądziſz: Bo gdy z ćiebie śierść opłynie/ Wſzyſtko twe śláchectwo zginie. BierEz I2v.

W porównaniu (1): Rozpłynie ſię też káżde woyſko niebieſkie/ y zwinione będą iáko kſięgi niebioſá/ y wſzelkie woyſko ich opłynie/ iako opływa liſt zdrzewá winnego BudBib Is 34/4.

4. Być czymś dookoła oblanym; być otoczonym, wypełnionym czymś ponad miarę; circumfluere Cn (1):

Zwrot: »morzem opłynąć« (1): Acháiá ſzeroka źiemiá Grecyiey/ ze wſząd morzem opłynęłá BielKron 272v.

5. Przestać być czym oblany [z czego] (1): ieſzcże z krwie oney ktora zniego ćiekła nieopłynął SkarŻyw 572.

II. Transit. (4):

1. Płynąc otoczyć, oblać [kogo, co] (3): Acz ná yne przydą ſtráchy przed ſrogiemi wodámi ále mieſcá mieſſkánia náſſego opłiną łágodne rzeki vweſelaiące miáſtá náſſe w ktorych ſnámi y ſam naſz pan przebywa. RejPs 69v.

W przen (2):

W porównaniach (2): Wyſokośći ſądow twych ná myę ſie zgárnęły/ Iák byſtre wody zewſſąd ták myę opłynęły. LubPs L4; Noſſąc ſtrách twoy ná ſobye żem práwye vſtawał/ Gdym ſrogość gnyewu twego nád ſobą vznawał. Práwye yák obfitość wod ták myę opłynęły [strach, gniew]/ Zárázem ná cáły dzyeń zewſſąd ogárnęły LubPs T4.

2. Oblać, zalać, pokryć co (1):

Fraza: »krwawy pot opłynął ciało« (1): pomni iż ten Pan będąc w ſmętku y w wielkim ſtráchu w onym ogroycu/ wiedząc wſzytkę onę okrutną mękę ſwoię/ ták iż krwwy pot opłynął wſzytko ſwięte ciáło iego. RejPos 107.

Synonimy: I. 2. wezbrać; 4. ogarnąć.

Formacje współrdzenne cf PŁYNĄĆ.

Cf OPŁYNĘŁY, OPŁYNIENIE, [OPŁYNIONY]