[zaloguj się]
[pdf]

OPRZEĆ SIĘ (90) vb pf

sie (76), się (14).

o jasne; w e wahania.

Fleksja
inf oprzeć się
praet
sg pl
3 m oparł się m pers oparli się
f oparła się m an
n oparło się subst
plusq
pl
3 m pers byli się oparli
imperativus
sg pl
2 oprzy się oprzycie się
conditionalis
sg pl
1 m m pers bychmy się oparli, bysmy się oparli
3 m oparłby się, by się oparł m pers by się oparli
n by się oparło subst
con praet
sg
1 f bych się była oparła

inf oprzeć się (42); -éć (2) KochPieś, GórnTroas, -eć (1) Mącz, -(e)ć (39). ◊ fut 2 sg oprzesz się (1). ◊ 3 sg oprze się (8). ◊ 3 pl oprą się (2). ◊ praet 3 sg m oparł się (12). f oparła się (6). n oparło się (2). ◊ 3 pl m pers oparli się (4). ◊ plusq 3 pl m pers byli się oparli (1). ◊ imp 2 sg oprzy się (1). ◊ 2 pl oprzycie się (1). ◊ con 3 sg m oparłby się, by się oparł (3). n by się oparło (1). ◊ 1 pl m pers bychmy się oparli (1) RejRozpr, bysmy się oparli (1) MycPrz. ◊ 3 pl m pers by się oparli (3). ◊ con praet 1 sg f bych się była oparła (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

1. Natrafić na przeszkodę uniemożliwiającą dalszy ruch (2): pilnoſć mieć/ á maczać by ſie gdzie dziecię nie oparło/ albo niektori cżłonek ciała: nie zawiązł/ Tedy palcem odwadzić/ á tak nawodzić iakoby wolno á bez ſtwornie wyſzło. FalZioł V 33v.
W przen (1):

oprzeć się w czym (1): (nagł) Do tego co cżedł. (–) ROzmiem [!] że nie káżdemu będźie ſie to zdáło/ Co ſie tu miedzy bráćią kroćiuchno podáło. Leć [!] iż ſie nam trzebá czuć o káżdegoć idźie/ Byſmy ſie nie opárli práwie w iákim błędzie. MycPrz I [D]v.

2. Dotknąć, przytknąć; w przen [o co] (1): Iáko przez śkło kiedy ſie iáka rzecż widoma/ Oprze o ciemny ołow/ iuż ieſt wſzem znáioma. RejWiz 118v.
3. Zatrzymać się gdzieś, dotrzeć dokądś; appropinquare PolAnt (10): KAzał kſiądz ná pogrzebie/ á wdowá vmárłá/ Mowiąc/ wie Bog tá duſzá gdzie ſie dziś opárłá. RejFig Bb4v.

oprzeć się u kogo [= na kim] (1): Pothkał ſie potym ſnimi Vff Polſki s tákim grzmotem/ iákoby ſie wielká wieżá obáliłá/ przełomili wſzythek lewy rog/ áż ſie v zádnich ludźi opárli. BielKron 384.

oprzeć się o co (4): Pars eius belli in Italiam pervasit, Aż y do włóch doſzłá/ álbo áż ſie o włochy opárłá tá woyná. Mącz 473a; SkarŻyw 492; Car Moſkiewſki plác mężnému Puśćił Królowi Polſkiému: Nie opárł ſye áż o lody/ Niepłáwnéy północnéy wody. KochPieś 45; á naród Słowiáńſki Nie opárł ſye áż o brzég wielki Adriáńſki. KochProp 13.

oprzeć się na kim (1): BudBib Ps 87/7[8] cf W przen.

oprzeć się w czym (3): LubPs gg2v; Zyemiá ſie rosſtąpiłá/ áni wiemy ſámi/ Ze nas iáko kurcżętá ták żywo pożárłá/ Aż w piekielnych odchłániach z námi ſie opárłá. RejWiz 160; zaſz ćię wyznáią vmárli/ co ſię w odchłániách opárli? ArtKanc P19.

W przen (2): Położyłeś mię do rowu ſpodniego do ćiemnośći/ do głębokośći. Ná mnie ſię opárł gniew twoy [Mihi appropinquavit ira tua] BudBib Ps 87/7[8].

W porównaniu (1): y on ogień gniewu Bożego y plagę ćiałem ſwjm [Aaron] pohámował/ iſz ſię oń iáko o mur opárłá/ á dáley nieſzerzyłá. SkarŻyw 492.

[Fraza: »oparła się głowa [o co]« = ktoś zatrzymał się gdzieś: Opárłá ſie iuż waſzá/ o ſiłá ſioł głowá. Opárłá ſie o miáſtá/ ktore wielkie były/ Te ſię iuż wſzyſtki od was/ ogniem wykurzyły. RymszaDeket 65–66.]
4. Znaleźć oparcie, podstawę w czymś (5):

oprzeć się o kogo, o co (3): SienLek 18v; Oczko A4; Bo cokolwiek pocżyna práwem pobudzony/ Ma ſię oprzeć o Bogá práwego tryony. SapEpit A4v.

oprzeć się na czym (2): Y to ſłáby węzeł/ nie bacżę áby ná nim rzecż ták wielka y poważna oprzeć ſie y záwieśić miáłá. CzechRozm 133v, 133v.

Szereg: »oprzeć się i zawiesić« (1): CzechRozm 133v cf oprzeć się na czym.
W przen (2): Ale w niedoſtátku/ niemáſz oczby ſye miał wrzod oprzeć: iż więc práwie przymawiáią tłuśći chudym: Niżli ia ſchudnę/ tym ty zdechnieſz. SienLek 18v.
Frazy:[»[coś] się o [czyjąś] głowę opiera« = coś jest czyjąś troską, brzemieniem: Iſthaec in me cudetur faba To ſie o moię głowę oprze. TerentMatKęt D7v.]

»[coś komuś] się o język opiera« = coś jest wyłącznie przedmiotem rozważań, a nie czynu (1): Ale awa zechce Pan bóg/ że Król náſz ták mądry v nas/ którym śie cnotá/ dźiélność/ y wſzyſtká opátrzność/ o ięzyk opárłá/ właſnéy cnoćie y cáłému rozumowi ſwą cénę vſtáwi: á rzeczy té/ któré zdawná popráwy wołáią/ ſam w ſwą klóbę wpráwi. Oczko A4.

5. Nie zgodzić się na coś, stawić opór czynny lub bierny, nie podporządkować się komuś lub czemuś; resistere Vulg, Modrz; sustinere Vulg; roborare, stare PolAnt; posse, subsistere Mącz; obstare Modrz (66): A ták niemáſći ocz ćiążyć Obádwáſćie nie dáli nic Abychmy ſie nieopárli Y ten kęs byſćie wydárli. RejRozpr B3v; Bych ſie była nie oparła A gwałtem ſie nie wydarła Wie bog czo by ſie ſnadz ſtało Zać tam tego było mało RejJóz G7v; Mącz 419d; SzarzRyt C2v.

oprzeć się komu, czemu (17): Boże náſz Izráelſki ktoć ſye oprzeć może LubPs O4; RejWiz 69v, 174; Leop Iob 9/13; BibRadz Ios 1/5, 2.Par 13/7; nákoniec [okręt] niemogąc ſie gwałtowney nawáłnośći oprzeć/ gdy ſie powrozy porwą/ máſzth ſie złamie/ ábo obáli/ żagle rozerwáne ſpádną/ puśći ſie ná fortunę GórnDworz Ff4v; RejPos Ooo2; CzechRozm 183v, 216v; ModrzBaz 32; Szcżepanáś onego Aniołá z inymi zábił/ ktory ták cudy Bożymi był wſławiony/ iſz iego ſię náuce żaden z Pháryzeuſzow oprzeć niemogł. SkarŻyw 535; GórnTroas 51; OrzJan 101; WujNT 864; SiebRozmyśl Bv; PowodPr 56.

oprzeć się przeciw komu, przeciw czemu (2): iż ktorzi vpuſzcżą pioro ábo ſerce ſtrácą/ niełácno śię oprą przećiw zuchwálſtwu drugich ModrzBaz 21v; ReszPrz 87.

oprzeć się czym (1): Wſſákoż ten Pan mocy wſſytkich chce przeſtawáć z námi Gdyż my ſie oprzeć nie możem ſwoimi śiłámi LubPs M4.

Szeregi: »sprzeciwić i oprzeć się« (1): A tym wſzyſtkim okázuiąc ſie być BOgiem y ſpráwiedliwym y możnym/ ktorego ſie mocy nikt ſprzećiwić y oprzeć nie mógł. CzechRozm 183v.

»zastawić się i oprzeć« (1): Ci dwá świádkowie ſąć Enoch y Eliaſz/ ktorzy ieſzcze ſą żywi: y ná to ſą żywi/ áby ſię Antychriſtowi/ kiedy przyidźie/ záſtáwili y opárli WujNT 864.

W przen (1): Kogo k źiemi przybito/ trudno mu powſtawáć. Y Hektor/ by był teraz/ vſtałby w śmiáłośći/ Bo kto ſie oprzéć może nieſczęśćia wielkośći? GórnTroas 51.
a. Dotyczy wojska, wojny: dać odpór (42): Leop 2.Par 13/20; Moſkwá bacżąc lud máły w woyſcże Litewſkim/ przepráwili ſie ná gorze rzeki nád nadźieią náſzych/ ogárnęli ie y poráźili ná głowę Litwę/ choćia ſie byli dobrze opárli BielKron 428v, 320; pieſzy Lud Cżechowie/ Niemcy/ Polacy/ trochę ſie opárli/ ná oſtátek od wielkośći zbići/ máło Iezdnych vbiegło. BielSpr 56v, 21v; KlonKr Av.

oprzeć się komu, czemu (34): Leop 1.Mach 5/44; Mowiąc [Pyrrus]/ gdyby Rzymiánie ſemnie Krolá mieli/ Albo zemną nápoły/ gdyby walcżyć chcieli/ Nie opárłby mi ſie ſwiát/ áni żadny mocarz RejZwierz 25v; [Pan] záprzedał ie [Izraelitów] w ręce nieprzyiaćioł ich okolicznych/ ták iż ſie dáley oprzeć nie mogli nieprzyiaćiołom ſwoim. BibRadz Iudic 2/14, Deut 9/2; Konrad Mázowieckie Kſiążę był vćiśnion od Pogan pierwſzych Pruſow/ gdy ſie im dáley oprzeć niemogł/ vćiekł ſie napierwey do Papieżá BielKron 231v; Przeto ácżkolwiek [Połowcy] z Ruſią walcżyli/ á wżdy im pomoc dawáli przeciw Tátárom/ wſzákże nie mogli ſie im oprzeć/ wypárli ie Tátárowie/ aż do Węgier vćiekli BielKron 350v; Znowu ſie wezbrał Boleſław ſwą oſobą do Moráwy/ ktorą przechodził iáko chćiał/ żadny ſie mu nie opárł BielKron 350v, 31v, 61v, 202v, 232, 254 (13); Mącz 276d; ProtStoj Ev; Poſiadałći Alexánder wielki wſzythek ſwiát/ że mu ſie żaden narod nigdy oprzeć nie mogł RejZwierc 166; Rzymiánie ſtárzy pieſzemu lekkiemu ludowi przodkiem kazáli ſie z nieprzyiaćielem potkáć [...]/ ieſli ſie im nieprzyiaćiel dobrze opárł/ vſtąpili do woyſká iáko zá mur. BielSpr 21v, 4, 11, 45, 57, 57v, 60, 72v; BudBib I 364b marg; A thák zá pomocą Bożą y Turkowi on ſnádnie oprzećby ſie mogł/ á mybyſmy niebeſpieczeńſtwá y Ołdu dawánia vść mogli MycPrz II D; WierKróc B3; Iáko Pánie y Pánny ná koniech ieździły: Kroleſtwá pośiadáły/ mocarze pobiły/ Zaden ſie im nie opárł/ káżdego zwalcżyły. BielSjem 8; Tych murów pan/ y z ſyny/ król możny dał gárło/ Achilleſowéy mocy nie ſie nie opárło. GórnTroas 20; Miedzy tymi drugimi nie obieram w mocy/ Ktory áby ſię oprzeć miały Turecki mocy. CzahTr H2.

oprzeć się przeciw komu (1): Przećiw ktoremu [Hektorowi] Agámenon iednego dniá chciał ſie oprzeć/ potkał ſie z nim wielkim krzykiem. BielKron 57v.

oprzeć się przed kim [= komu] (1): á żaden ſie przed wámi nie mogł oprzeć áż y do dniá tego. Ieden mąż z was gonił ich tyſiąc BibRadz Ios 23/9.

Szereg: »oprzeć się a (albo) zasta(no)wić« = sustinere Vulg [szyk 1:1] (2): Thák że zburzono ieſt Kárnáim miáſto/ y niemogło ſie więcey záſtáwić á oprzeć oblicżu Iudowemu. Leop 1.Mach 5/44; Pares esse nostro exercitui non potuerunt, Nie mogli ſie oprzeć álbo záſtánowić náſzemu woysku. Mącz 276d.
W przen (2): ſztychowa ráná niezgoioná bywa/ nie oprze ſie iey páncerz áni zbroiá/ zwłaſzcżá od Rohátyny BielSpr 4; [ludzie z wysp Baleares] wielkimi kámieńmi s nich z ręku ćiſkáią: thák iż ſie im zbroiá álbo przełbicá nie oprze BielSpr 45.
6. Stanąć w obronie kogoś lub czegoś; upomnieć się; stare Vulg [o co] (6): DZIelność w Rycerſkych ſpráwách da Bog ią mieć będźie A o Rżeczpoſpolitą oprzeć ſie też wſzędźie. Nie mieńiąc ſie w ſwych ſpráwách iak krewni przodkowie Ktorzy záwſze ſłużyli tey Koronie práwie. MycPrz I A2v; Smiáłemu wſzędy rowno: á o wolność miłą Godźi ſye oprzéć by więc y oſtátnią śiłą KochPieś 51; PaprUp F2; Gdy widźi iż ieſt co ſkuść/ ſkubie więc proſtaká. Iż ſię nie śmie o krzywdę oprzeć y nie vmie KlonWor 18.

oprzeć się przy kim (1): ábo ná koniec ták ſie mężnie przy nim oprzeć/ żeby też przy nim gárdło ſwe położył. CzechRozm 236v.

Szereg: »oprzeć a zastawić się« (1): Tákże y po wſzyćkich źiemicách/ ktore byli pod mocą krolewſką/ opárli á záſtáwili ſie żydowie o duſſe ſwe/ [pro animabus suis stetetunt Iudaei]/ wybiwſzy nieprzyiaćiołj y przenáſládowniki ſwoie Leop Esth 9/16.

Synonimy: 1. wesprzeć się; 2. dotknąć, przytknąć, 3. zatrzymać się; 5. przeciwić się, trwać, zastanowić się, zastawić się.

Formacje współrdzenne cf PRZEĆ.

Cf OPARCIE

TG