[zaloguj się]
[pdf]

OPUCHŁY (91) part praet act

o jasne.

Fleksja
sg
mNopuchły fNopuchła nN
Gopuchł(e)go G G
Dopuchłému D D
Aopuchł(e)go, opuchły Aopuchłą Aopuchłé
Lopuchłym L L
pl
N m pers opuchli
subst opuchłé
G opuchłych
D opuchłym, opuchłém
A m pers opuchłé
subst opuchłé
I m opuchł(e)mi
L opuchłych

sg m N opuchły (10). ◊ G opuchł(e)go (4). ◊ D opuchłému (8); -ému (4), -(e)mu (4). ◊ A opuchł(e)go (5), opuchły (5). ◊ L opuchłym (2). ◊ f [N opuchła.] ◊ A opuchłą (7). ◊ n A opuchłé (9); -é (1), -(e) (8). ◊ pl N m pers opuchli (1). subst opuchłé (2); -é (1), -(e) (1). ◊ G opuchłych (1). ◊ D opuchłym (15), opuchłém (1); -ym : -ém Oczko (1:1). ◊ A m pers opuchłé (3); -é (2), -e (1); -é OpecŻywList, -é : -e Oczko (1:1). subst opuchłé (16); -é (2), -(e) (14). ◊ I m opuchł(e)mi (1). ◊ L opuchłych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. opuchnąć.

1. Spuchnięty, obrzmiały; hydropicus Murm, Mącz; veternosus Cn (45): Hydropicus Waſſerſuchtig. Opuchły. Murm 67; Też korzeń Poleiowy ſtłucżony á z winem zmieſzany/ każdą opuchlinę roſpądza na mieſcze opuchłe przyłożony. FalZioł I 101b, ‡ 5d, ++b, I 13b, 37d, II 4d (13): Mącz 160b; Kiedy żyłá zápuchnie po puſzczeniu: weźmi Ruty/ Piołynu á Ięczmieniu rowno/ ſtłucz poſpołu/ á vczyniwſzy plaſtr/ przyłoż ná mieyſtce Opuchłe SienLek 36v; (marg) Ná opuchłą wątrobę. (–) Komu Wątrobá puchnie/ warz Kopytnik [...]/ tę iuchę ná noc y ná zárań piy SienLek 88v; łáyno wołowe przykłáday ćiepło ná twárde ſtáwy opuchłe. SienLek 120v, 38, 80v, 86, 86v, 94v marg (16); Nie mnimay też ábyć y owo leniſthwo do tego ſie nie przygodziło/ gdy chłop chodzi z nádętymi oczymá/ z opuchłemi goleniámi od wielkiego prożnowania á oſpálſtwá/ máiąc kreẃ ſkáżoną. RejZwierc 157v.

W charakterystycznych połączeniach: opuchły(-e, -a) brzuch (3), cycki (2), gardło (2), golenie, łono, mie(j)s(t)ce (8), moszna, nogi (2), oczy (2), pępek, powieki, stawy (2), śledziona (4), wątroba (2), żołądek, żywot (2).

Wyrażenia: »bolączka opuchła« (2): Korzeń Liſiech iaiek ma mocz roſpuſzcżaiączą bolącżki opuchłe FalZioł I 127b, ‡‡3b.

»rany opuchłe« (3): gdy tego będzieſz przykładał na ſtrupy/ vſzy/ na rany opuchłe: ieſt pomocz. FalZioł I 6c, *b; Rány krwáwe/ śine/ y opuchłe [vulnus, livor et plaga tumens Vulg Is 1/6]/ nie ſą záwiązáne áni vlecżone lekárſtwem/ áni pomázáne oleiem. BielKron 93v.

Szeregi: »opuchły i bolący« (2): á tego na chuſcie przyłożyć na moſznę opuchłą y bolączą FalZioł V 87v, I 5b.

»opuchły a naciekły« (1): iż przy tákich deſcenſách/ kurcze/ powietrza ruſzenié/ guzy twárdé/ miéyſcá opuchłé/ á náćiékłé bywáią Oczko 17.

»opuchły-li, odęty-li« (1): że piaſek morſki/ ſuchy przez ſie będąc/ [członki] opuchłeli/ odętéli/ wyſuſzyć więc może Oczko 18.

»skażony a opuchły« (1): ſledzionę ſkażoną á opuchłą naprawia. FalZioł I 47d.

»opuchły i (albo) zatwardziały« [szyk 2:1] (3): A gdy ono ziele vwarzone prziłoziſz na ſledzonę zatwardizałą [!] albo opuchłą ciepło/ tedy roschodzy ſię pod onym/ leguchno. FalZioł 19a, 147d, 127b.

2. Cierpiący na wodną puchlinę, człowiek opuchły, wodnisty; hydropicus PolAnt, Vulg, Cn; veternosus Cn (42): Też gdy będzie wrzał kopytnik w możcżu a gdy ono wino będzie pił cżłowiek opuchły vlecża opuchlinę y żołtą chorobę. FalZioł I 11c; KOſaćczowego korzenia wodka [...] opuchłym ludziom ieſt dobra ku piciu/ bowiem ſnich wypądza żołtą wodę. FalZioł II 6d, I 36c, 76c, 83c, 134a, 141a (13); SienLek S[ss]3v; RejPos 225; BudNT Luc 14/2; LatHar 538; A oto człowiek niektóry opuchły był przed nim. WujNT Luc 14/2.

W połączeniu szeregowym (1): iż Pán Kryſtus tu ná ten ſwiát przyſzedł od Oycá fwego nie dla tego/ áby tu pánował/ [...] Ale áby ſię vkorzył/ vniżył/ y ludziom ſlużył/ wzgárdzonym/ grzeſznym/ vbogim/ chromym/ ſlepym/ głuchym niemym/ opuchłym/ niedołężnym trędowatym/ opętánym KrowObr 3.

α. W funkcji rzeczownika (23): OpecŻywList Cv; Opuchłym też pomaga vryna wieprzowa FalZioł IV 3d, V 84; SienLek 26v [2 r.], 36, 132 [4 r.], 132v [3 r.]; RejPos 227; Widźiałem w Alexándryiéy opuchłé/ y ná boki lewé choré/ którzy źiemię z Egiptu vżywáli/ łędźwié/ vdy/ rámióná/ zad/ boki/ y pierśi námázuiąc/ á znaczną pómoc odnoſząc. Oczko 17, [41], [42]v; WujNT przedm 37, Luc 14 arg.

W połączeniach szeregowych (3): Nie podobnoć też było onym opuchłym/ [...] onym trędowátym/ onym s przyrodzenia głuchym y niemym/ pomoc ſobye iákiemi lekárſtwy ſwiátá tego/ á wżdy byli vzdrowieni z miłoſierdzya Páńſkiego. RejPos 257, 234, 243.

W porównaniu (1): A rozmyli ſie w nędzy ſwey/ ieſliże ſam nie leżyſz iáko opuchły w złoſciach ſwych/ przed oblicżnoſcią Páná ſwego. RejPos [226]v.

3. Obszerny, szeroki (2):
Wyrażenie: »pludry opuchłe« (2): Owy pludry opuchłe ſzkárpety/ moſtárdy/ Niedawno tho tu przynioſl włoſki narod hárdy. BielSat B3v [idem] BielRozm 12.
4. [Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »jaszczorka opuchła«: Iáſzcżorká opuchła/ Drudzy kroſtáwą zową/ Salamandra terrestris. Tregerwurm. SienHerb K#.]
5. n-pers (2): Iacub Opuchli Pobutek feria fecunda in Crastino festi Sancte Trinitatis ultro recognovit Anno 1547. LibMal 1547/132; [Jan Olbracht] koronowan názáiuthrz po S. Maurycym/ przez Zbigniewá opuchłego Arcybiſkupá Gnieznieńſkiego BielKron 398.

Synonimy: 1. nabiegły, nabrzękły, naciekły, nadęty, napuchniony.

Cf OPUCHNĄĆ

TZ